Book Title: Balidan aur Shaurya ki Vibhuti Bhamashah
Author(s): Devilal Paliwal
Publisher: Z_Kesarimalji_Surana_Abhinandan_Granth_012044.pdf
Catalog link: https://jainqq.org/explore/211462/1

JAIN EDUCATION INTERNATIONAL FOR PRIVATE AND PERSONAL USE ONLY
Page #1 -------------------------------------------------------------------------- ________________ .0 -0 Q BIGG balidAna aura zaurya kI vibhUti bhAmAzAha DaoN0 devIlAla pAlIvAla nidezaka sAhitya saMsthAna, rAjasthAna vidyApITha, udayapura itihAsaprasiddha svAtavya yoddhA mevAr3a ke mahArANA pratApasiMha (1540-1567 ) ke sAtha karmavIra bhAmAzAha kA nAma rASTrIya itihAsa meM abhirUpa se jur3A huA hai| videzI dAsatA ke viruddha rASTrIya svatantratA Ana kAla meM donoM aitihAsika vyaktitva svatantratA ke liye jUjhane vAle bhAratIya svatantratA senAniyoM ke liye tyAga, tapasyA, sAhasa aura vIratA ke anavarata preraNAsrota bane / videzI gulAmI ko asvIkAra kara pratApa ne svatantratA kI rakSA ke liye sabhI prakAra ke aizvarya pralobhanoM aura mukha kI jindagI ko chor3A aura apane parijanoM sahita jIvana paryanta pahAr3oM evaM jaMgaloM meM saMkaTa jhelate hue evaM atyanta sAdhAraNa jIvana jIte hue AjAdI ke liye saMgharSa kiyaa| mahArANA pratApa ke pradhAna bhAmAzAha ne apane zAsaka kA anusaraNa kiyA aura apane parijanoM tathA sabhI sukha-sAdhanoM ko svatantratAsaMgharSa meM homa diyaa| mevAr3a ke isa svatantratA saMgharSa meM bhAmAzAha eka sAhasI evaM kuzala voDhA, eka suviza evaM catura prazAsaka tathA sakSama evaM dUradarzI vyavasthApaka ke rUpa meM ubharA / yadi pratApa ke jIvana Adarzo evaM saMgharSa ne bhArata ke jana-jana ko svatantratA ke lie mara-miTane evaM sarvasva balidAna karane ke liye prerita kiyA to bhAmAzAha ke udAharaNa ne deza ke sampanna dhanika vargoM ko deza ke prati apane karttavyoM kA bhAna karAyA, unameM dezabhakti kI bhAvanA paidA kI tathA deza ke liye svayaM ko, apane parijanoM ko tathA apane sAdhanoM ko arpita karane ke liye preraNA dii| yahI kAraNa hai ki mahArASTra aura gujarAta se lekara baMgAla aura AsAma taka tathA kAzmIra se lekara kerala taka rASTrIya sAhitya meM mahArANA pratApa ke sAtha-sAtha bhAmAzAha kA smaraNa eka vIra yoddhA ke sAtha-sAtha dAnavIra eva balidAnI dezabhakta ke rUpa meM kiyA gayA hai| svatantra aura janatantrIya bhArata ke vartamAna rASTrIya sandarbha meM bhI ina donoM aitihAsika vyaktitvoM ke jIvana AdarzoM evaM rASTrIya dena ke mahattva ko AsAnI se A~kA jA sakatA hai| Aja jabaki deza meM svArthaparatA, anaitikatA aura aizvarya-sAdhanA kI hor3a lagI huI hai, rASTrIya evaM sArvajanika hitoM para prahAra karake, sAmAnya jana ke hitoM kA balidAna karake ucca vargoM meM apane aura apane parijanoM ke hita sAdhana kI pravRtti phailI huI hai, pratApa kA ucca caritra, rASTrIya hitoM para nijI hitoM ko kurbAna karane, bhoga-vilAsa ke jIvana kA tyAga karake jana sAdhAraNa ke samAna evaM unake sAtha jIvana jIkara saMgharSa karane, apane siddhAntoM, AdarzoM aura pratijJAoM kA dRr3hatA se pAlana karane kA unakA jIvana vyavahAra vartamAna bhAratavAsiyoM ke liye preraNAspada hai / usI bhA~ti bhAmAzAha kA balidAnI jIvana deza ke vartamAna ucca prazAsaka evaM sampanna vargoM ko ulAhanA de rahA hai. jinameM anaitikatA aura zoSaNa kI pravRtti kA vyApaka rUpa se prasAra ho rahA hai / aba taka kI gaI vyApaka zodha ke bAvajUda bhAmAzAha ke jIvana evaM kRtitva ke sambandha meM aparyApta jAnakArI milI hai| bhAmAzAha ne kAvar3iyA gotra ke osavAla kula meM janma liyA aura usake pitA kA nAma bhAramala thA, isakI spaSTa jAnakArI prAcIna granthoM meM milatI hai| samakAlIna kavi hemaratna gari kRta gorA bAdala kathA padmanI caupa grantha kI prazasti meM ullekha milatA hai 1. hemaratna sUri eka ayAcaka sAdhu the| mevAr3a ke pradhAna bhAmAzAha ke bhrAtA tArAcanda ne, jo mahArANA pratApa kI ora se goDavAr3a ilAke kA prazAsana karate the, inase yaha racanA karavAI thii| vi0saM0 1645 kI . Page #2 -------------------------------------------------------------------------- ________________ balidAna aura zaurya kI vibhUti bhAmAzAha pRthvI paragaTA rANa pratApa / pratapai dina dina adhika pratApa // tasa mantrIsara buddhi nidhAna kAvar3iyA kula titaka nidhAna / / sAmi dharami dhuri bhAsAha / vayarI vaMsa vidhuMsaNa rAha // vidura vAyaska kRta 'bhAmA bAvanI' meM ullekha hai ki bhAmAzAha zvetAmbara jaina kI namana gaccha zAkhA ke mAnane vAle the / pRthvIrAja ke kula meM bhAramalla utpanna hue, jinase kAvar3iyA zAkhA niklii| bhAramalla ko jasavanta, karuNa, kaliyANa, bhAmAzAha, tArAcanda nAmaka putra utpanna hue / nRmana gaccha nAgori Ani depAla jisA gura / dayA dhAma dAkhiye, deva cavIsa tithaMkara / piriyA yahi pRdhirAja, sAMDa bhAramalla sunine / jasavanta bAMdhava jor3a, karaNa kalIyANa kahijjaI // tArAcanda lakhamaNa rAma jina, ghita dho bhaNa jor3I dhayo / kula tilaka abhaMga kAveDiyA, bhAmo ujavAlayaga bhayo // 1 // sAba bhAramalla, mUla per3a kAbeDiyAM sohAi putra pautra parivAra, mauri mUMjhaNa dati mohai // 2 // jaina kavi daulatarAma vijayaM ( dalapata ) kRta khumANarAso rAjasthAnI grantha meM nimna ullekha milatA hai sAha baseM mevAr3a ghara kAbeTyo kula mAMNa / bhAmo bhAramala to roga taNo paradhAna || 3 // * *** +0+0+0+0+0+0 prApta jAnakArI ke anusAra bhAmAzAha ke pUrvaja alavara kSetra meM rahate the / itihAsaprasiddha mevAr3a ke mahArANA saMgrAmasiMha ke kAla taka bhAmAzAha ke pUrvaja mevAr3a kSetra meM A base the| vi0saM0 1616 meM unake pitA bhAramala cittaur3a meM maujUda the / " usase pUrva mahArANA saMgrAmasiMha dvArA bhAramala ko raNathambhaura kA kiledAra niyukta kiye jAne kA prAcIna paTTAvaliyoM meM spaSTa ullekha milatA hai| inase yaha jAnakArI bhI milatI hai ki bhAramala prArambha meM tapAgaccha sampradAya ke anuyAyI the, bAda meM unhoMne devAgara se prabhAvita hokara nAgorI lokAgaccha ko svIkAra kara liyA thA / unakA parivAra dhanI aura sampanna thaa| mahArANA ke vizvasta darabArI hone ke kAraNa hI mahArANA saMgrAmasiMha dvArA unako kuMvara vikramAditya evaM udayasiMha kI surakSA kA uttaradAyitva dekara raNathambhaura kile kA kile zrAvaNa zuklA 5 ko sAdar3I grAma meM isa grantha kI racanA sampanna huI thii| rAjasthAna rAjya prAcya vidyA pratiSThAna dvArA hAla hI meM yaha grantha prakAzita kiyA gayA hai| 2. zodha patrikA, varSa 14, aMka 1, pRSTha 63. 2. zodha patrikA, saM0 1616 citrakUTa mahAdurge yahI jAnakArI sAdar3I (mAravAda) sthita tArA dAvar3I ke vi0 saM0 1624 ke zilAlekha meM upalabdha hotI hai / draSTavya - zrI rAmavallabha somAnI kA lekha 'marudhara kesarI abhinandana grantha, pR0 176 evaM 178. 1. zodhapatrikA, varSa 14, aMka 2, pR0 135-47 - isa grantha kI racanA vi0saM0 1646 Azvina zuklA 14 ko sampanna huii| zrI agaracandajI nAhaTA ke anusAra isa grantha kI eka anya prati meM racanAkAla vi0saM0 1648 milatA hai| ( nAgapurIya lukAgacchIya paTTAvalI kA aMza) DA0 devIlAla pAlIvAla - sampAdita mahArANA pratApa smRti grantha pR0 114, tathA marudharakesarI abhinandana grantha, pR0 177-78 . Page #3 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 110 karmayogI zrI kesarImalajI surANA abhinandana grantha : SaSTha khaNDa dAra banAyA gayA thaa| ye donoM putra apanI mAtA hAr3I karametI ke sAtha yahIM rahA karate the| aisA pratIta hotA hai ki bAda meM hAr3A sUrajamala ko unakI jagaha raNathambhaura kI rakSA kA uttaradAyitva de diyA gayA thaa| rANA sAMgA ke bAda ratanasaha visor3a kA svAmI banA tujake bAbarI (bAbara kI AtmakathA) meM ullekha hai ki rAnI kameTI ne mevAr3a kA svAmitva apane putra vikramAditya ke liye prApta karane hetu bAvara kI sahAyatA cAhI thI aura usakI evaja meM raNathambhora dene kA prastAva kiyA thA / kintu thor3e hI samaya bAda ratanasiMha kI mRtyu aura vikramAditya kA mevAr3a mahArANA banane kI ghaTanAeM ho gii| udhara raNathambhaura bhI mevAr3a ke Adhipatya se nikalakara mugaloM ke hAthoM meM calA gyaa| yaha bhI jAnakArI milatI hai ki mahArANA udayasiMha ne gaddInazIna hone ke bAda bhAramala parivAra kI viziSTa sevAoM ke kAraNa vi0 saM0 1610 meM bhAramala ko eka lAkha kA paTTA dekara pratiSThita kiyA thaa| aisI mAnyatA hai ki cittaur3a kI talahaTI meM pAnapola ke pAsa bhAramala kI itigAlA thI aura Upara mahaloM ke sAmane to paravAne ke nikaTa unakI havelI thii| janazruti ke AdhAra para yaha mAnyatA bhI calI AyI hai ki udayapura ke mahaloM ke nikaTa sthita gokula candramAjI ke mandira ke pAsa bhAmAzAha kA nivAsa thA jo dIvAnajI kI pola ke nAma se prasiddha huA / udayapura ke kucha mIla dUra sthita suprasiddha aitihAsika sthala meM jAvara meM motI bAjAra ke nikaTa bhAmAzAha kI havelI hone tathA jAvara mAtA ke vizAla mandira kA bhAmAzAha dvArA nirmita kiye jAne kI bhI mAnyatA rahI hai / bhAmAzAha kA janma somavAra ASAr3ha zuklA 10, 1604 vi0 saM0 (28 jUna, 1547 I0 ) ko huA mAnA jAtA hai / isake anusAra bhAmAzAha pratApa se sAta varSa choTe the / bhAmAzAha ke prArambhika jIvana ke sambandha meM aba taka koI jAnakArI nahIM huI hai / 1572 I0 meM mahArANA pratApa ke gaddInazIna hone ke samaya bhAmAzAha paccIsa varSa ke navayuvaka the / usa samaya taka sambhavataH unake pitA bhAramala kA dehAvasAna ho cukA thaa| isameM koI sandeha nahIM hai ki bhAramala apanI sevAoM aura svAmibhakti ke kAraNa mahArANA udayasiMha ke vizvAsapAtra pramukha rAjakIya vyakti ho gaye the; kintu unako dIvAna pada mila gayA ho, aisI jAnakArI nahIM miltii| vastutaH isa parivAra meM yaha pada bhAmAzAha ko pahalI bAra milA, jo nissandeha hI unake pitA bhAramala dvArA mevAr3a rAjya ko arpita upayogI sevAoM ke prabhAva tathA navayuvaka bhAmAzAha kI vIratA evaM prazAsanika kSamatA ke kAraNa prApta huaa| jJAtavya hai ki cittaur3a patana ( 1568 I0 ) ke bAda bhAmAzAha kA parivAra bhI mahArANA udayasiMha evaM anake sahayogiyoM ke sAtha mevAr3a kA svatantratA saMgharSa jArI rakhane hetu evaM tadartha saMkaToM evaM AphatoM se pUrNa jIvana yApana karate hue apanA sarvasva tyAga evaM balidAna karate hue, parvatIya ilAke meM calA gayA thaa| isa bAta kI spaSTa jAnakArI nahIM milatI ki mahArANA pratApa ne bhAmAzAha ko kaba dIvAna pada para AsIna kiyaa| phira bhI anya aitihAsika tathyoM ke AdhAra para yaha nirNaya karanA sahI pratIta hotA hai ki haldIghATI yuddha ke bAda jaba mahArANA pratApa ne mevAr3a kI svatantratA kI rakSA ke lie lambe kAla taka kaThina chApAmAra yuddha calAne tathA mevAr3a ke sampUrNa janajIvana, arthavyavasthA tathA prazAsanika vyavasthA ko dIrghakAlIna svatantratA saMgharSa ke lie sAmarika AdhAra ( War Footing ) para saMcAlita karane kA nizcaya kiyA, usa samaya tathA usake bAda jo naI vyavasthAe~ evaM parivartana kiye, taba bhAmAzAha ko bhUtapUrva pradhAna rAmA mahAsANI ke sthAna para rAjya ke prazAsana ke sarvocca pada para dIvAna (pradhAna) kA uttaradAyitva diyA gyaa| usa samaya taka bhAmAzAha kI Ayu tIsa varSa se adhika ho cukI thii| vaha haldIghATI ke yuddha meM apanA zaurya, sAhasa aura vaphAdArI pradarzita kara cuke the| itihAsa isa bAta kA sAkSI hai ki bhAmAzAha ke sambandha meM mahArANA pratApa kA nirNaya sarvathA 1. kavirAjA zyAmaladAsa : vIra vinoda, bhAga 2, pR0 252 2. tujake bAvarI (a~grejI anuvAda) pR0 612-13 2. balavantasiMha mehatA kA lekha - karmavIra bhAmAzAha, mahArANA pratApa smRti grantha (saM0 DaoN0 devIlAla pAlIvAla), pR0 114 4. kavirAjA zyAmaladAsa vIra vinoda, bhAga 2, pR0 251 . Page #4 -------------------------------------------------------------------------- ________________ balidAna aura zaurya kI vibhUti bhAmAzAha sahI evaM dUradarzitApUrNa siddha huA / bhayAnaka saMkaToM evaM kaThina saMgharSoM ke daurAna pratApa ke avicala evaM vaphAdAra sahayogI ke rUpa meM bhAmAzAha itihAsa meM vikhyAta ho gaye haiM / dIrghakAlIna svAtantrya-saMgharSa ke daurAna bhAmAzAha eka kuzala yoddhA, senApati, saMgaThaka evaM prazAsaka siddha hue / bhAmAzAha ko pradhAna banAye jAne ke sambandha meM nimna kahAvata pracalita hai Amo paradhAno kare, rAmo kodo radda | dharacI bAhara karaNa nU~, miliyo AyA maradda // 5 haldIghATI ke itihAsa prasiddha yuddha meM bhAmAzAha aura unake bhAI tArAcanda ke maujUda hone kA spaSTa ullekha tavArIkhoM meM milatA hai / ve mahArANA pratApa kI senA ke hAvala (agrima bhAga ) ke dAhine bhAga meM the / haldIghATI meM mugala senA kI ora se lar3ane vAloM meM muntakhAba una tavArIkha itihAsa kA lekhaka abhI thaa| usane likhA hai ki nevAr3I senA ke harAvala ke jabaradasta AkramaNa ne mugala senA ko 6 kosa taka khader3a diyA thA / bhAmAzAha aura unake bhAI tArAcanda ne isa yuddha meM jo yuddhakauzala, vIratA aura zaurya pradarzana kiyA, usake kAraNa hI bAda meM unako rAjya zAsana kI bar3I jimmedAriyA~ dI gaI / " 111 haldIghATI yuddha ke bAda pratApa ne mugaloM se lar3ane ke lie dIrghakAlIna chApAmAra yuddha kA prArambha kiyA, jo lagabhaga 10 varSo (1576-1586) taka pratApa ke kRtitva kI yaha cirasmaraNIya saphalatA thI ki unhoMne na kevala tatkAlIna vizva ke sarvAdhika zaktizAlI bAdazAha akabara ke mevAr3a ko AdhIna banAne ke prayAsoM ko niSphala kara diyA, apitu unhoMne mugala Apatya se mevAr3a ke usa maidAnI ilAke ko punaH jIta liyA, jo akabara ne 1568 meM cittaur3a para AkramaNa ke samaya apane AdhIna kara liyaa| pratApa ke isa dIrghakAlIna chApAmAra yuddha kI mahattvapUrNa ghaTanAoM ke sAtha bhAmAzAha kA nAma jur3A huA hai| mevAr3I senA ke eka bhAga kA vaha senApati thA / bhAmAzAha apanI sainya Tukar3I lekara mugala-thAnoM evaM mugala sainya Tukar3iyoM para hamalA karake mugala jana-dhana ko barbAda karatA thA aura zastrAstra lUTakara lAtA thA / isI bhA~ti usane kaI bAra zAhI ilAkoM para AkramaNa kiye aura lUTapATa kara mevAr3a ke svatantratA saMgharSa ke lie dhana aura sAdhana prApta kiye| ye AkramaNa gujarAta, mAlavA, mAlapurA aura mevAr3a ke sarahada para sthita anya mugala ilAkoM meM kiye jAte the| jaba mugala senApati kachavAhA mAnasiMha mevAr3a meM mugala thAne kAyama kara rahA thA usa samaya pratApa ke jyeSTha kuMvara amarasiMha ke sAtha bhAmAzAha mAlapure dhana prApta karane meM lagA huA thA / vi0 saM0 1635 meM mugala senApati zAhabAja khA~ dvArA kumbhalagar3ha phataha karane ke tatkAla bAda hI bhAmAzAha ke netRtva meM mevAr3a kI senA ne mAlave para jo Akasmika dhAvA kiyA aura mevAr3a ke lie dhana aura sAdhana prApta kiye, vaha itihAsaprasiddha ghaTanA hai| prasiddha hai ki cUliyA meM mahArANA pratApa ko bhAmAzAha ne paccIsa lAkha : 1. gau0 hI0 ojhA : udayapura rAjya kA itihAsa, bhAga 1, pR0 431; kavirAjA zyAmaladAsa vIra vinoda, bhAga 2, pR0 158 2. bahI 3. bhAmAzAha ko pradhAna banAne ke sAtha tArAcanda ko mugala sAmrAjya kI sImA se saTe hue mahattvapUrNa ilAke gor3avAr3a kA zAsaka niyukta kiyA gayA thA / 4. ojhA - udayapura rAjya kA itihAsa, bhAga 1, pR0 46, muMzI devIprasAda pra0 ca0, 42, zyAmaladAsa vIra vinI, pR0 164 bhAmAzAha kumbhalamera kI rakta ko lekara mAlaye meM hiphAjata ke sAtha rakhA (vIra vinoda bhAga 2, pR0 5. mahArANA pratApa smRti grantha, pR0 115 6. kavirAjA zyAmaladAsa ne likhA hai ki zAhabAja khA~ dvArA kumbhalagar3ha phataha karane ke uparAnta mahArANA kA pradhAna rAmapure kI tarapha calA gayA jahA~ ke zava durgA ne unako bar3I 157) bhAmAzAha ne usI samaya mugalAdhIna mAlane ke ilAke O Page #5 -------------------------------------------------------------------------- ________________ karmayogI zrI kesarImalajI surANA abhinandana grantha : SaSTha khaNDa rupaye tathA bIsa hajAra aphiyA~ bheMTa kiye the| yaha vizvAsa kiyA jAtA hai ki vaha dhana mAlavA para kiye gaye dhAve ke bAda hI prApta huA thaa| mAlavA AkramaNa ke bAda hI divera ke mugala thAne para mevAr3I senA ne AkramaNa kara diveru kI nAla para kabjA kara liyaa| isa AkramaNa meM kuMvara amarasiMha ke sAtha bhAmAzAha bhI thaa|' prasiddha itihAsakAra DA0 kAlikAraMjana kAnUnago ne likhA hai ki divera ke mahattvapUrNa yuddha meM caNDAvatoM aura zaktAvatoM ke sAtha bhAmAzAha ne pramukha bhAga adA kiyA thaa| divera vijaya ke bAda hI mahArANA pratApa ne kumbhalagar3ha para AkramaNa kiyA aura vahA~ sthita mugala senA ko parAsta kara kile para kabjA kara liyaa| mahArANA pratApa ko apane dIrghakAlIna saMgharSa kI bar3I saphalatA 1586 meM milI jaba cittaur3a, mAMDalagar3ha aura ajamera ko chor3akara zeSa mevAr3a ke hissoM para unakA punaH adhikAra ho gyaa| isa vijaya abhiyAna meM unake pradhAna bhAmAzAha kI pradhAna bhUmikA rhii| (vIra vinoda, bhAga 2, pR0 164) / jaina kavi daulatavijaya ne apane grantha 'khumANa rAso' meM ullekha kiyA hai ki mahArANA amarasiMha ke kAla meM bhAmAzAha ne ahamadAbAda para jabaradasta dhAvA mArA aura vahA~ se do karor3a kA dhana lekara AyA / aitihAsika tathyoM ke adhyayana ke AdhAra para yaha AkramaNa mahArANA pratApa ke samaya meM bhAmAzAha dvArA dhana ekatrita karane hetu kiye gaye abhiyAnoM meM se eka honA cAhie / bhAmAzAha kI mRtyu mahArANA pratApa ke dehAvasAna ke tIna varSa bAda hI ho gaI thii| __ bhAmAzAha ke mevAr3a ke pradhAna pada para AsIna hone aura sainya vyavasthA evaM arthavyavasthA se sambandhita gatividhiyoM meM usakI pramukha bhUmikA ko dekhate hue isa bAta kA anumAna AsAnI se lagAyA jA sakatA hai ki rAjya kI prazAsana-vyavasthA, Arthika prabandha, yuddha nIti, sainya saMgaThana, AkramaNoM kI yojanA Adi taiyAra karane meM bhAmAzAha kA mahArANA pratApa ke sahayogI evaM salAhakAra ke rUpa meM pramukha yogadAna rahA hogaa| mahArANA ke Adeza se bhAmAzAha dvArA jArI kiye gaye kaI tAmrapatra bhI mile haiM jo usake pradhAna pada para AsIna hone tathA rAjya ke zAsana prabandha meM usakI mahattvapUrNa sthiti ko darzAte haiM / - bhAmAzAha ke ujjvala caritra pakSa ko prakaTa karane vAlI eka anya aitihAsika ghaTanA kA ullekha milatA hai| bAdazAha akabara apane sAmrAjya kI sudRr3hatA evaM vistAra ke lie bheda nIti kA sahArA lekara rAjapUta rAjAoM evaM yoddhAoM ko eka dUsare ke viruddha karake tathA rAjapUta rAjyoM ke bhItara bAndhavoM-riztedAroM ke bIca pArasparika kalaha meM dhAvA bolakara dhana vasUla kiyA hogaa| mAlave para kiye gaye AkramaNa meM bhAmAzAha kA bhAI tArAcanda bhI usake sAtha thaa| akabara ke senApati zAhabAja khA~ ne dhAve ke bAda meM bar3I senA kA pIchA kiyA thA, usa samaya lar3ate-lar3ate tArAcanda basI grAma ke pAsa ghAyala ho gayA thaa| basI kA svAmI sAMIdAsa usako uThAkara le gayA aura usake upacAra kI vyavasthA kraaii| 1. vahI, pR0 158 2. K. R. Quanungo, Studies in Rajput History, p. 52 3. vIra vinoda pR0 158 4. vahI, pR0 164 5. zodhapatrikA varSa 14, aMka 1, pR0 63 6. (ka) mahArAjAdhirAja mahArANA zrI pratApasiMgha AdezAtu caudharI rohitAsa kasya grAma mayA kIdho grAma DAIlAgA bar3A mAhe SeDA 4 barasAlI rA udaka"..."saM0 1651 varSe Asoja suda 15 dava zrImukha bIdamAna sA0 bhAmA (kha) sidhazrI mahArAjAdhirAja mahArANAjI zrI pratApasiMghajI AdezAtu tivAr3I sAhula nAyaNa bhavAna kAnA gopAla TIlA dharatI udaka Age rANAMjI zrI jI tA--rA patra karAve dIdho tho pragaNe jAjapura rA rAma grAma paDera paTTe halai dharatI bIgA dhArA kare dIdho zrImukha hukama huaa| sA0 bhAmA saM0 1645 kAtI sudI 15 (zrI rAmavallabha somAnI kA lekha-dAnavIra bhAmAzAha-marudharakesarI abhinandana grantha, pR0 175) 0 Page #6 -------------------------------------------------------------------------- ________________ balidAna aura zaurya kI vibhUti bhAmAzAha 113 . -.-.-.-.-.-.-.-.-.-.-.-.-.-.-.-.-.-.-. ... paidA karake apane darabAra meM ucca pada, manasaba Adi kA pralobhana detA thaa| itanA hI nahIM, vaha rAjapUta rAjyoM ke pramukha prazAsanika adhikAriyoM ko bhI mugala darabAra meM pratiSThA aura pada dene kA pralobhana dekara apanI ora milAne kA prayatna karatA thaa| jaba akabara kI mahArANA pratApa ko parAsta karane kI sabhI kozizeM nAkAmayAba huI to usane pratApa ke pradhAna bhAmAzAha ko apanI ora milAne kA prayAsa kiyaa| isa uddezya se akabara ne apane catura kUTanItijJa senApati abdura rahIma khAnakhAnA ko bhAmAzAha se mulAkAta karane kA Adeza diyA / khAnakhAnA kI bhAmAzAha se yaha bheMTa mAlave meM huI jahA~ bhAmAzAha usa samaya maujUda thaa| khAnakhAnA dvArA diye gaye pralobhanoM kA vIravara balidAnI bhAmAzAha para koI prabhAva nahIM par3A / ' yaha pralobhana usa samaya diyA gayA jabaki mahArANA pratApa aura unake sahayogI bhISaNa Arthika saMkaTa aura sainika dabAva ke bIca jIvana aura mRtyu kA saMgharSa kara rahe the / aizvaryapUrNa jIvana ke pralobhana ko ThukarAkara bhAmAzAha ne svatantratA aura svAbhimAna kA jIvana jIne ke lie sakaToM, kaThinAiyoM aura abhAvoM se jajhate rahane ke sthiti ko apanAnA zreyaskara samajhA / yaha bAta hI unako itihAsa meM mahArANA pratApa ke samakakSa Adarza sthAna pradAna kara detI hai| bhAmAzAha ne mahArANA pratApa tathA unake bAda mahArANA amarasiMha ke rAjyakAla meM jisa vIratA, kAryakuzalatA aura rAjyabhakti ke sAtha pradhAna kA kArya kiyA usase bhAmAzAha aura usake parivAra ko jo pratiSThA aura vizvAsa milA, usake kAraNa bhAmAzAha ke bAda usake parivAra meM tIna pIr3hiyoM taka mevAr3a rAjya kA pradhAna pada banA rhaa| bhAmAzAha kI mRtyu ke bAda mahArANA amarasiMha ne usake putra jIvazAha ko mevAr3a kA pradhAna banAyA jo bAdazAha jahA~gIra ke sAtha kI gaI sandhi ke samaya ku~vara karNasiMha ke sAtha bAdazAha ke pAsa gayA thaa| jIvazAha kI mRtyu ke bAda usake putra akSayarAja ko mevAr3a kA pradhAna banAyA gyaa| bhAmAzAha aura usake parijanoM dvArA arpita tyAgapUrNa sevAoM ke kAraNa samAja se unako jo sammAna milA, vaha bAda ke kAla meM bhI kAyama rahA / karmavIra bhAmAzAha ke kRtitva evaM dena kI prazaMsA karate hue suprasiddha itihAsakAra karnala jemsa TaoNDa ne likhA hai ki bhAmAzAha kA nAma mevAr3a ke uddhAraka ke rUpa meM prasiddha hai| suprasiddha itihAsa-grantha vIra vinoda ke lekhaka zyAmaladAsa ne likhA hai--bhAmAzAha bar3I juarata kA AdamI thaa| mahArANA pratApasiMha ke zurU ke samaya se mahArANA amarasiMha ke rAjya ke 23-3 varSa taka pradhAna rhaa| isane bar3I-bar3I lar3AiyoM meM hajAroM AdamiyoM kA kharcA claayaa| isane marane se eka dina pahale apanI strI ko eka bahI apane hAtha kI likhI huI dI aura kahA ki isameM mevAr3a ke khajAne kA kula hAla likhA huA hai| jisa vakta takalIpha ho, yaha mahArANA kI naz2a krnaa| isa khairakhvAha pradhAna kI isa bahI ke likhe hue khajAne se mahArANA amarasiMha kA kaI varSoM taka kharca calatA rhaa| jisa taraha vastupAla tejapAla, jo anhilavAr3e ke solaMkI rAjAoM ke pradhAna the aura jinhoMne AbU para jaina mandira banavAye, vaisA hI parAkramI aura nAmI bhAmAzAha ko bhI jAnanA cAhiye / 5 prasiddha itihAsakAra DA0 kAlikAraMjana kAnUnago ne bhAmAzAha ke sambandha meM likhA hai 1. kavirAjA zyAmaladAsa : vIra vinoda, bhAga 2, pR0 158 akabara kI bheda nIti kA udAharaNa bIkAnera rAjya kA pradhAna osavAla jAti kA bacchAvata karmacanda hai, jisako mugala darabAra meM baiThaka dekara usane apanA prayojana pUrA kiyA thaa| 2. zyAmaladAsa : vIra vinoda, bhAga 2, pR0 251. 3. mahArANA svarUpasiMha ke rAjyakAla (1842-1861) meM mevAr3a meM eka vivAda uTha khar3A huA ki osavAloM kI nyAta meM prathama tilaka kisako diyA jAve ? isa para mahArANA ne vi0saM0 1612, jyeSTha zuklA 15 ko eka paTTA likhA kara bhAmAzAha ke parivAra vAloM ko yaha pratiSThA dene kA Adeza diyaa| 4. James Tod : Annals and Antiquities of Rajasthan, Vol. I. p. 275 5. kavirAjA zyAmaladAsa : vIra vinoda, bhAga 2, pRSTha 251-252. Page #7 -------------------------------------------------------------------------- ________________ "114 karmayogI zrI kesarImalajI surANA abhinandana grantha : SaSTha khaNDa The name of Bhama Shah is remembered throughout Rajputana with as tender affection and reverence as that of Maharana Pratap. Bharmal's two sons Bhama Shah and Tarachand grew up dashing soldier and capable administrator and fought in the battle of Holdighati under Maharana Pratap. He made Bhama Shah his pradhan and appointed Tarachand to the charge of Godwar district. During the critical years of Pratap's fortune Bhama Shah raided Akbar's territory of Malva ard brought a booty of twenty lakhs of rupees and twenty thousand asharfis to the Maharana.........Bhama Shah was neither Netaji Palkar nor Nana Fadnavis." nissandeha hI bhAmAzAha kI prazaMsA meM jo kucha bhI kahA jAya, paryApta nahIM hogaa| vaha eka saccA dezabhakta, tyAgI aura balidAnI puruSa thaa| vaha pratApa kI taraha Ana-bAna kA pakkA thaa| vaha kaThina se kaThina saMkaToM meM avicalita evaM dRr3ha rahane vAlA yoddhA thaa| usakA udAtta naitika caritra, usakI svAmibhakti aura deza-rakSA ke liye sarvasva samarpaNakArI bhAvanA, usakA adamya sAhasa aura zaurya, sainya saMcAlana kI dRSTi se usakA ucca kauzala aura zAsana vyavasthA meM nipuNatA bhAmAzAha apane ina guNoM ke kAraNa mahArANA pratApa kA atipriya evaM sarvAdhika vizvAsapAtra sahayogI bana gyaa| isameM koI sandeha nahIM hai ki pratApa kI saphalatA meM bhAmAzAha jaise karmavIra kA atyanta amUlya yogadAna rahA hai aura yahI kAraNa hai ki svatantratA ke amara senAnI mahArANA pratApa ke sAtha bhAmAzAha kA nAma abhinna rUpa se jur3a gayA hai| bhAmAzAha kA dehAvasAna vi0 saM0 1656 mAgha zuklA 11 (27 janavarI) meM huA jaba vaha sirpha 52 varSa kA thaa| 1. K. R. Quanungo : Studies in Rajput History, p. 51-52 netAjI pAlakara chatrapati zivAjI kA vizvAsapAtra sahayogI marAThA saradAra thA, jo bAda meM mugala bAdazAha auraMgajeba ke pralobhana meM Akara zivAjI kA sAtha chor3a gyaa| nAnA phar3anavIsa marAThA rAjya kA eka bahuta kuzala prazAsaka evaM catura kUTanItijJa ho gayA hai| kintu usake khilApha bar3I mAtrA meM rAjakIya sampatti ko har3apane kA ilajAma hai| 2. kavirAjA zyAmaladAsa : vIra vinoda, bhAga 2, pR0 251 /