Page #1
--------------------------------------------------------------------------
________________ baccoM meM caritra- nirmANa : dizA aura dAyitva 0 zrI udaya jArolI prAcArya, jJAna mandira mahAvidyAlaya, nImaca (ma0 pra0) baccoM ke caritra- nirmANa ke bAre meM bahuta kucha kahA jAtA rahA hai| bar3e apane caritra kI bajAya baccoM ke caritra kI cintA kara-karake thake jA rahe haiN| mAnoM caritra-nirmANa ina bar3oM dvArA pATha par3hAye jAne se hI ho jaaegaa| bar3e bar3e majabUra haiN| bar3oM kA kahanA hai ki kAnUna aise haiM ki saba kAnUnoM kA pUrA-pUrA pAlana kareM to dhandhA-rojagAra nahIM cala sakatA / vyApArI kahatA hai, sArI hisAba kI kitAbeM sapheda rakheM aura sAre kara cukAe~ to bacce bhUkhoM mara jAe~ / aphasara kahatA hai ki yadi rizvata nahIM le to gujArA muzkila hai, lar3akI kA byAha kaise kareM? udyogapati utpAdana meM, AyAta-niryAta meM ghoTAlA nahIM kare, eksAija kI corI nahIM kare, kArakhAnA insapaikTara ko ghUsa na de, rAjanaitika daloM ko cupake-cupake cande nahIM de to usakA udyoga Thappa ho jaae| Traka aura basa vAlA gAr3I kitanI hI apaTUDeTa kyoM na rakhe Ara0TI0o0 aura pulisa vAle cAlAna banAe~ge hii| unake bhI bAla-bacce jo haiN| to jitanI beImAnI, bhraSTAcAra, rizvata-ghUsa, chala-kapaTa, kAlAbAjArI, kara-corI hotI hai vaha saba bAla-baccedAra bAla-baccoM ke nAma para karate haiN| caritra kA saMkaTa, zAyada, hara kAla meM rahA hogA tabhI to bAra-bAra mahApuruSa janma lete haiM, Izvara avatarita hote haiM, bhagavAna-tIrthakara tArane Ate haiM, saMsAra kA pApa miTAte haiM / isa kAla meM bhI cAritrika adha:patana ho rahA hai to kucha bhautika sukhavAda kA prabhAva hai aura kucha kAla kA bhI prabhAva mAnanA cAhie phira bhI hameM socanA hai ki avaguNoM ke sthAna para cAritrika guNoM kI pratiSThA ho aura guNavAna kI garimA aura mahimA ho| hama saba baccoM kA caritra ucca ho yaha cAhate haiM, para kauna-se baccoM kA ? baccoM ke caritra-nirmANa meM mAM kyA kara sakatI hai ? majadUra aura kisAna mA~ bacce ko pITha para lAdakara majadUrI karatI hai| mA~ sar3aka yA kheta meM kAma karatI hai aura bacce eka kinAre para bilakhate rahate haiN| ye hI bacce kucha bar3e hokara gAya, bakarI, Dhora carA lAte haiN| hajAroM bacce phuTapAthoM para janma lete haiM aura vahIM jIvana pUrA kara lete haiN| kahIM jhuggI-jhoMpar3iyoM meM paidA hote haiM / sTezanoM aura basa-sTezanoM ke pAsa bane anAdhikRta aDDoM para janmate haiN| hama kauna se baccoM ke caritra-nirmANa kI bAta kareM ? una baccoM kA caritra-nirmANa kauna kara sakatA hai ? kyA mA~ ? nhiiN| usake pAsa na to dene ke lie dAnA hai aura na hI kapar3A hai, aura na hI zikSA hai, na svastha rakhane ke liye koI sAdhana hai| inameM se adhikAMza bacce anapar3ha raha jAte haiM, aura kucha bUTa pAliza karate haiN| kucha alaga-alaga taraha se bhIkha mA~gate haiN| kucha coroM-pAkeTamAroM ke jAla meM pha~sakara corI-pAkeTamArI karate haiN| bar3e hokara dAdAgIrI-guNDAgIrI karate haiN| bhIkha mAMgane vAloM ke bacce bhI bhIkha mA~gate haiN| choTI lar3akiyA~ zarIra dikhAkara bhIkha mA~gatI haiN| ina abhAvagrasta-dukhiyAre baccoM ke caritra-nirmANa kI bAta karanA unheM zarmAnA hai| kucha madhyamavargIya, choTe-moTe kisAna, bar3e aura saMgaThita majadUra, naukarI pezA aura majhale vyApAriyoM ko - baccoM ke caritra nirmANa kI cintA kama aura unake dhandhe yA naukarI kI cintA adhika rahatI hai| ve socate haiM, kisI bhI
Page #2
--------------------------------------------------------------------------
________________ baccoM meM caritra-nirmANa : dizA aura dAyitva 55 prakAra se baccoM kA pAlana-poSaNa ho jAe aura baccA naukarI para laga jaae| ina abhibhAvakoM ko baccoM ke caritranirmANa kI cintA kahA~ rahatI hai ? ucca, madhyamavargIya, uccakulIna-abhijAtya varga ke yA bar3e vyApAriyoM-udyogapatiyoM, adhikAriyoM ke baccoM ke caritra-nirmANa kI bAta soceM para inheM baccoM kA caritra kahA~ banAnA hai ? ye jAnate haiM ki ImAnadAra, satyavAdI, guNavAna, zIlavAna aura karmaTha kAryakartA to bhUkhe marate haiN| inheM caritra-nirmANa karake kyA baccoM ko bhUkhA mAranA hai ? apanA udyoga-dhandhA caupaTa karanA hai ? ina abhibhAvakoM kA dhyeya baccoM ko acche se acche skUla, iMgaliza, bAla mandira, phira pablika skUla meM rakhakara giTa-piTa sikhAnI hai, mainarsa sikhAne haiM, kAle zoSaka aphasara banAne haiM isake lie caritra kahA~ cAhiye ? inheM cAhie U~cI DigriyA~ / ina baccoM kI mAtAoM ko phurasata bhI kahA~ hai ? ve klaba-posAyaTI meM jAyeM yA bacce kA caritra-nirmANa kareM ? bacce to naukara-naukarAniyA~ (ve bhI to muphta ke sarakArI kharca para milane vAle) pAla sakatI haiN| inake bacce to 'klaba' 'ebIsI' to bAhara sIkhate hI haiM ha~ganA-mUtanA bhI kAnvenTa aura iMgaliza skUla meM sIkhate haiM / 25-50 rupaye kharca kiye mahIne ke aura caritra-nirmANa se lagAkara saba kAryoM se mukti pAe / ye Adhunika mAtAe~ inheM bhAratIya dharma, darzana, saMskRti, jJAna kyoM sikhAe~ ? kyA inheM dakiyAnUsI banAnA hai ? ___abhibhAvakoM meM se pitA ko le to prathamata: caritra-nirmANa kA jimmA vaha mA~ para chor3atA hai aura phira zikSaka para / use roTI-arjana se hI phursata nahIM miltii| pitA ke svayaM ke caritra kA havAlA hama pahale de cuke haiN| baccA ghara meM dekhatA hai ki pitA ko jhUTha bolanA par3atA hai| beImAnI aura rizvata se hI adhika paisA AtA dIkhatA hai| kAlA bAjAra aura do nambara se hI bhavana banate dekhatA hai to jisa ghara meM anna hI isa prakAra kA AtA ho to usa bacce ko zikSaka kitanI hI rAma aura harizcandra, mahAvIra aura gautama kI kahAniyA~ aura nIti ke pATha batAe~ vaha baccA nItivAna aura caritravAna nahIM bana sakatA / kucha mAtA-pitA apane kAle kAranAmoM-dhandhoM se du:khI hokara baccoM ko usase mukta karanA cAhate haiM ata: unheM (usI kAle-pIle dhana se) acchI zikSA aura prazikSaNa dilAnA cAhate haiM para ve bacce bhI bigar3ate dekhe jAte haiN| Akhira kAlI kamAI kA anna to asara karegA hii| baccA ghara ke dUSita vAtAvaraNa meM ghuTe, ghRNA-dveSa kalaha aura lar3AI-jhagar3oM ko jhaMle, TUTate-bikharate parivAra ke Azraya meM rahe to isakA vahA~ dama ghuTatA hai / vaha bAhara AtA hai para bAhara bhI to dama ghoMTU vAtAvaraNa hai? kitanI vikRti hai ? skUla-kaoNlejoM meM par3hane kA vAtAvaraNa kama aura ucchaMkhalatA, dAdAgIrI-guNDAgIrI hAvI hotI jA rahI hai| zikSaka kauna se parizramI jJAnavAna aura caritravAna mila rahe haiM ? yadi ikke-dukke samarpita vyakti milate bhI haiM to ve bacce kA caritra atyalpa prabhAvita kara pAte haiN| vaise Aja ke zikSaka kA guNavAna, caritravAna honA Avazyaka kahA~ hai ? caritra pramANa-patra to sabhI sarakArI-gaira sarakArI naukariyoM ke lie Avazyaka hai para Aja taka kisI ko 'duzcaritra' hai aisA pramANa-patra diyA jAtA nahIM dekhaa| sAre zikSaka isa prakAra caritravAna haiM cAhe ve zikSaNa ke sAtha khetI-bAr3I yA anya dhandhe karate raheM aura kakSA meM baccoM kA poSaNa AhAra svayaM hajama kara jAe~, cAhe dhUmrapAna kareM, cAhe zarAba pIe~, cAhe skUla-kaoNleja meM guTabandI aura rAjanIti claaeN| inase baccoM kA kaunasA caritra banegA ? baccA to dekhakara sIkhatA hai cAhe zikSaka kahate raheM ki "hamAre caritra kI kamiyA~ mata dekho, hamAre jJAna se siikho"| phira jJAna bhI kaunasA ? sarakAra dvArA nirdhArita jJAna / adhyAtma, dharma, darzana, saMskRti ke pATha par3hAnA saMvidhAna ne roka rakhA hai| sarakAra to mAtra vyAvahArika zikSA dilAtI hai jisakA sambandha AjIvikA se ho (hAlA~ki vaha bhI nahIM ho rahA hai)| vaha kAla gayA jaba sAmAnya jana se lagAkara rAjA, mahArAjA ke bacce RSi-muniyoM ke Azrama meM rahakara zAstroM aura zastroM kI zikSA arjita karate the| vaha jamAnA bhI abhI-abhI gayA jaba mAtA-pitA bacce ko skUla meM bhartI karate samaya kahate the--"mAr3asA, isakA mAMsa-mAMsa ApakA aura haDDI-haDDI hmaarii|" aba to cAhe chAtra nahIM
Page #3
--------------------------------------------------------------------------
________________ 56 karmayogI zrI kesarImalajI surANA abhinandana grantha : tRtIya khaNDa par3he yA udaMDatA kare aura zikSaka hAtha bhI lagA de to bacce ke mAM-bApa lar3ane A jAte haiN| sarakAra aura manovaijJAnika bhI manA karate haiN| saba ora bhaTakakara anta meM zikSA vibhAga meM A Tikane vAlA zikSaka, apanI gharelU, Arthika, sAmAjika samasyAoM meM ulajhA huA, hatAzA-nirAzA meM jI rahA nyUna vetanabhogI, upekSita zikSaka baccoM kA caritra-nirmANa kaise kara sakatA hai? mAtA-pitA, vidyArthI, zikSaka, zikSaNa saMsthA aura sarakAra, sabakA lakSya hai ki zikSArthI kakSA meM uttIrNa ho jAya, DigrI pA le / usake liye kaI tarIke haiM, kaI hathakaMDe haiM jinake sahAre vidyArthI uttIrNa ho jAtA hai| yadA-kadA zikSaka bhI usa hathakaDe meM sAtha detA hai| cAhe bhaya se de yA lAlaca se de / caritra vAle kAlama meM 'sAmAnya' yA 'ThIka' likhanA bhI pradhAnAcArya aura prAcArya ke liye jokhima kA kAma hai cAhe vidyArthI dAdA-guNDA hI kyoM na rahA ho aura usI ke bala para uttIrNa kyoM na huA ho? zikSakoM ke alpajJAna, pramAda, cAritrika kamajorI, pakSapAta, guTabandI, rAjanIti evaM siddhAntavihInatA ke kAraNa Aja bacce una para evaM zikSaNa saMsthAoM para patthara barasAne lage haiN| samarpita mAne jAne vAle zikSaka, vidvAna, AcArya, kuzala prAcArya aura kulapati bhI ghuTane Teka rahe haiM / unheM agalI kakSA meM car3hA rahe haiM, parIkSA AsAna kara rahe haiM, DigriyA~ bA~Ta rahe haiN| ina saba zikSakoM se baccoM ke caritra-nirmANa aura bhaviSya nirmANa kI kyA apekSA kI jAe? Aja baccoM ke caritra-nirmANa meM mAtA-pitA aura zikSaka kI bhUmikA zUnyavat hai| ve Adarza nahIM rahe haiN| Aja baccoM ke liye Adarza haiM netA aura abhinetA ! Aja unake Adarza haiM sinemA ke gaMde posTara; galiyoM meM bajane vAle zarAba ke aura pyAra ke gAne; 'guNDA', badamAza, DAkU, pAkeTamAra nAmaka philmeM; unameM philmAyeM jAne vAle Dhizum-Dhizuma, azlIla aura vIbhatsa dRzya-citra; rahe-sahe meM azlIla-jAsUsI upanyAsa, kahAniyA~, satyakathAe~; philmoM aura abhinetAoM ke vyaktigata kArya kalApoM aura rAsalIlAoM se bhare par3e sine samAcAra ptr-ptrikaaeN| choTe baccoM ko "le jAyeMge-le jAyeMge dila vAle dulhaniyA le jAyeMge", "jhUma barAbara jhUma zarAbI", "khAi ke pAna"-"khullama-khullA pyAra kareMge hama donoM" Adi saikar3oM lAineM yAda haiM / Aja aMtyAkSarI meM sUra, tulasI, mIrA, kabIra, nirAlA aura mahAdevI ke pada vajita haiM jaise pahale kabhI sinemA ke gAne vajita the| mahApuruSoM kI jIvanI, itihAsa-puruSoM ke tyAga aura utsarga kI kahAniyA~ Aja ke bacce ko yAda nahIM rahatI para sinemA ke abhinetA, abhinetrI ke nAma-pate, unake pyAra aura vivAha ke kisse yAda rahate haiN| kisakA kitanA nApa hai yAda rahatA hai, kauna kisa-kisa philma meM A rahA hai yAda rahatA hai| isa vAtAvaraNa meM baccoM ke caritra-nirmANa kI kyA bAta kI jAya ? dusare Adarza haiM hamAre netA ! jaisA dillI darabAra meM hotA hai yA bhopAla yA jayapura Adi meM hotA hai bacce usakI nakala karate haiM / baccA dekhatA aura socatA hai ki binA par3he, binA yogyatA ke, binA cAritrika guNoM ke, parantu jor3a-tor3a se zikhara para pahu~cA jA sakatA hai| gA~va kA baccA paMca-sarapaMca ke cunAvI akhAr3e dekhatA hai| zaharI baccA bhI cunAvI daMgala dekhatA hai| skUla-kAleja meM usakI nakala utAratA hai / dAdAgIrI-guNDAgIrI, chala-kapaTa, pratidvandI ko kharIdanA, voTara ko kharIdanA, yaha saba bar3e netAoM se sIkhatA hai / baccA saMsada va vidhAnasabhAoM meM jUte, cappala calate dekhatA hai, sunatA hai, hAthApAI ke samAcAra sunatA hai / sattA-prApti ke lie netAoM kA idhara se udhara uchalanA-kadanA dekhatA hai / vAyadA-khilAphI dekhatA hai / sattA se paisA, paise se sattA, sattA se sukha aura paisA--yaha cakra calate dekhatA hai| phira netAoM dvArA lAkhoM-karor3oM ke ghapale bhI sunatA hai; phira mI unakA bAla-bA~kA nahIM hotA hai yaha bhI jAnatA hai| rAjanetA phira bhI ujalA hI dikhatA hai| yaha dRzyAvalI bacce ke sAmane gujaratI hai; phira usakA caritra kaise banegA ? yaha saba calatA rahe aura bacce kA caritra bana jAyegA yaha kaise sambhava hai ? ina siddhAntavihIna kursI-daur3a vAloM se baccA kauna-sA caritra le ? samAja ke sarvocca zikhara para baiThe hue samAja ke ThekedAroM, do naMbariyoM, kAlA-bAjAriyoM se baccA kyA sIkhe ? sabhI baccoM ko (11 varSa taka kI Ayu vAloM ko) niHzulka prAthamika zikSA sarakAra nahIM de skii| mantriyoM, adhikAriyoM ke baMgaloM para lAkhoM kharca ho sakate haiM para
Page #4
--------------------------------------------------------------------------
________________ baccoM meM caritra-nirmANa : dizA aura dAyitva 57 . ..... ........................................................... .. . .. skUloM meM kamare nahIM haiM, TATa paTTiyA~ nahIM haiN| baccoM ke skUla ghur3azAlA se adhika nahIM bana pAye / auSadhAlaya bUcar3akhAne se adhika nahIM bana pAye / samAja ke kaI logoM ke bacce avaidha rUpa se sar3akoM para chor3a diye jAte haiN| bacce kupoSaNa ke zikAra haiM, bImAriyoM se pIr3ita haiM, abhAvoM kI jindagI jIte haiM aura phira bhI samAja ke ThekedAra aura deza ke karNadhAra inhI baccoM ko nIti aura Adarza kA pATha par3hAne ke lie dhuMAdhAra bhASaNa jhAr3a jAte haiN| sarakAra ne saMvidhAna ke anuccheda 23 ke prAvadhAna kA pAlana karate hue 14 varSa se kama ke zizuoM ko kArakhAnoM aura khataranAka kAmoM para niyukta karane para roka lagA dI hai para Aja bhI kaI bacce aise kAma karate haiN| kaI choTe bacce ThelA calAte haiM, hammAlI karate haiM, sAikila rikzA calAte haiN| kaI kAnUna bana gaye para hoTaloM meM subaha se rAtri taka kAma karane vAle choTe-choTe baccoM ko rAhata nahIM dilA ske| baccoM ke niyojana para roka kA kAnUna 1936 se hI bana gayA, usameM kaI udyoga, vyApAra, vyavasAya sammilita kara liye gaye, abhI 1976 meM relave ThekedAroM ko bhI isameM liyA gayA para kyA baccoM kA niyojana rukA ? nhiiN| baccoM kA vyApAra ghora daNDanIya aparAdha hai phira bhI hotA hai / apaharaNa hote haiN| choTe-choTe bacce pAkiTamAra, cora-girohoM meM cale jAte haiN| choTI-choTI bacciyA~ koThe kI zaraNa meM pahu~ca jAtI haiM / copar3A bacce-hatyAkANDa sarIkhe hatyAkANDa hote haiM, gAMva-zahara saba ora balAtkAra bhI hote haiM / samAja dvArA banAI huI yA sarakAra kI isa kuvyavasthA, kAnUnI durvyavasthA meM hama baccoM ke caritra kI bAta kisa muMha se kareM ? bhikSAvRtti para roka hai / madhyapradeza, mahArASTra Adi rAjyoM meM varSoM pUrva se kar3e kAnUna bane hue haiM para sTezanoM para, DibboM meM, sar3akoM-phuTapAthoM para, bar3e-bar3e tIrtha-sthAnoM para choTe bacce bhIkha mA~gate, akulAte dikhAI dete haiN| dhArmika sthAnoM para lAkhoM-karor3oM rupaye mandiroM, masjidoM, yajJa-havana, bhojana para kharca ho jAte haiM para vahIM choTe-choTe bacce anna ke lie tarasate mila jaayege| hama isa samAja se baccoM ke caritra meM kisa bhUmikA kI bAta kareM ? bhIr3a bharI basoM, TrenoM meM bacce bher3a bakarI sarIkhe jAte haiN| bacce vAlI mahilAe~ bhI khar3I-khar3I pisatI calI jAtI haiN| baccoM ke bAre meM kise cintA hai ? sarakAra ne bAla-vivAhoM kI burAI dekhakara pacAsa varSa pUrva kAnUna banAyA para kyA usase bAla-vivAha ruka pAe ? nhiiN| TUTe-bikhare parivAroM ke baccoM ke lie samAja aura sarakAra ne kyA vyavasthA kI ? aba to ina kAnUnoM ko sarakAra meM baiThe maMtrI bhI tor3ane lage haiM, to dUsaroM se kyA apekSA rakheM? itanA saba hote hue bhI isa duzcakra se nikAlakara baccoM ke caritra-nirmANa para sarvAdhika dhyAna denA hogaa| tabhI cAritrika adha:patana se utpanna sAmAjika vikRti se nijAta pA sakate haiN| isalie abhibhAvaka, zikSaka aura samAja aura svayaM ko badalanA hogA aura taba kucha parivartana ho skegaa| hama baccoM ke caritra-nirmANa meM kyA bhUmikA nibhAe~, pahale ukta vaNita paristhitiyoM ko badaleM aura kucha Thosa kArya kreN| isa pRSThabhUmi meM hama soceM ki bacce ke caritra-nirmANa meM abhibhAvaka kI bhUmikA kitanI ahama hai ? inameM se mA~ kA pnabhAva bacce ke caritra para sarvAdhika par3atA hai| garbhAvasthA se hI zizu kA mana prabhAvita hotA hai| Aja kI mahilA cAhe mAne yA na mAne para manovaijJAnika aba 'abhimanyu kA garbha meM jJAna' siddhAnta mAnane lage haiN| sAmyavAdI dezoM meM 'brena vAziMga' garbhavatI mA~ ko pATha par3hAkara hI kiyA jA rahA hai| hamAre dharmazAstroM meM isake kisse pAye jAte haiM ki garbhastha zizu apanI mA~ evaM sabako prabhAvita karatA hai aura mA~ bhI bacce kA vizeSa dhyAna rakhatI hai| usa kAla meM usakA AcAra-vicAra zuddha aura ucca ho| sadsAhitya kA vAcana-zravaNa kre| mAM Arthika-mAnasika-vyathAoM, vigrahoM, kuNThAoM se dUra rhe| kAma-krodha se pare rahe / sarala aura maukhya jIvana yApana kre| isa hetu samAja-sevI, dhArmika saMsthAoM ko viziSTa sAhitya upalabdha karAnA caahiye| prAcIna sAhitya evaM nIti kathAeM upalabdha haiN| inakA vizeSa pracAra-prasAra honA caahiye| samAjasevI saMsthAoM evaM granthAlayoM se
Page #5
--------------------------------------------------------------------------
________________ 58 karmayogI zrI kesarImalajI surANA abhinandana grantha : tRtIya khaNDa aisA sAhitya garbhavatI mA~ taka par3hane ke liye pahu~cAnA caahiye| dharmaguruoM ko aise upadeza dene cAhiye aura sada sAhitya vAcana evaM zravaNa kI pravRtti bar3hAnI cAhiye / sarakAra kA vizeSa dAyitva hai ki zizu zArIrika aura mAnasika rUpa se svastha janmeM aura svastha vikasita hoM / isa hetu auSadhAlayoM kI lAparavAhI rokI jAnI caahiye| bAlyakAla meM zizu kA poSaNa evaM prazikSaNa svastha hoM, isa hetu sarakAra ke sAtha samAjasevI saMsthAoM ko bhI suvidhAeM pradAna karanI caahiye| mAM kA punIta kartavya hai ki usake bacce nItivAna, ImAnadAra, kartavyaniSTha, parizramI, sAhasI aura caritrabAna bneN| hara mAM zAyada vaisA cAhatI hai para kevala lAr3a-pyAra evaM khUba acchA khilAne, pahanAne se vaha vaisA nahIM bana jaataa| antarmana meM mamatA para bAhya meM kaThora rahate hue zikSA evaM saMskAra dene hoNge| zikSita mAtAeM choTe-choTe baccoM ko bAla mandira meM Dhakelakara unheM mamatAvihIna nahIM kareM apitu svayaM pddh'aayeN| isa Ayu meM usakI bahuta sI AdateM sudhArI jA sakatI haiN| naukara yA bAlamandira vAloM se acche caritra aura saMskAroM kI kalpanA karanA vyartha hai| baccA prathamata: mA~ ko Adarza mAnakara AcaraNa kregaa| vaha mA~ ke guNa-avaguNa, AcAra-vicAra se atyadhika prabhAvita hotA hai ata: mA~ ko avaguNoM se dUra, dveSa-kalaha se pare AcaraNa karanA hogaa| bacce ko anyAya-atyAcAra kA mukAbalA karane kI sIkha denI hogii| vyAvahArika zikSA ke sAtha use kucha AdhyAtmika bAteM bAtoM-bAtoM meM batAnI cAhiye / baccA bar3I utsukatA se svayaM ke Agamana-gamana, pRthvI, AkAza, prakRti ke bAre meM jAnanA cAhatA hai tabhI use kucha Atmika jJAna diyA jA sakatA hai| nAsamajha samajhakara TAlanA yA jhir3akI denA usameM kuNThAe~ utpanna karatA hai| yadi mAM nitya-niyama, samatA-sAmAyika, pUjana-arcana-darzana karatI ho, sAdhanAmayI jIvana jItI ho to baccA usase avazya prabhAvita hogaa| vaha svayaM sIkha legaa| sampanna mAtAeM samajhA sakatI haiM ki anna evaM anya vastuoM kA apavyaya na ho cUMki lAkhoM bacce adha-peTa rahate haiN| isase apavyaya bhI rukegA aura isa sAmAjika avyavasthA ke prati bacce meM cintana jagegA, usake viruddha vidroha bhdd'kegaa| UMca-nIca kyoM hai--nahIM honA cAhiye, mRtyu-bhoja burA hai, tilaka, daheja burA hai Adi bAteM samajhAkara ina burAiyoM ke prati bhAvanA mAM hI jagA sakatI hai| RSi-muniyoM, vIroM, yoddhAoM, zahIdoM ke kahAnI-kisse mAM bAta-bAta meM batA sakatI hai| putalIbAI se harizcandra kI kahAnI sunakara mohanadAsa, mahAtmA gA~dhI bana gaye to kyA aba aisA sambhava nahIM hai| Aja mAtAe~ unheM svayaM kucha sikhAne kI bajAya rote-bilakhate bhI jabarana kaI ghaNToM ke liye bAla-mandiroM yA iMgliza skUloM meM bhejakara piNDa chur3AtI haiN| mA~ sabase bar3A guru mAnA gayA hai to kyA vaha pustakoM meM likhA rahane ke liye hai ? dharma aura nIti kA pATha mA~ se acchA aura koI nahIM sikhA sakatA hai| 'sadA saca bolo' hajAra bAra likhAne se bhI vaha satya bolanA nahIM sIkhegA yadi vaha pArivArika aura sAmAjika samavyavahAra meM satya kI hAra hote dekhegA / ataH mA~-bApa kA kartavya hai ki unakA AcaraNa nItimaya ho, dharmamaya ho| unake vicAra ucca hoN| ve sAdagI se aura santulita jIvana-yApana kreN| svayaM vaira, vaimanasya, kAma, krodha, lobha Adi vikAroM se haTakara jIvana jIyeM taba hama pAyeMge ki bacce bhI caritravAna bana rahe haiN| hama baccoM ko sIkha deM usase pahale svayaM sIkha lene ko taiyAra raheM to sudhAra ke AsAra diikheNge| abhAvagrasta jIvana jIne vAle mAtA-pitA bhI apanA ucca jIvana rakhate hue baccoM ko saMskArayukta banA sakate haiN| sAmAjika viSamatA se pIr3ita hone ke kAraNa ve isa vyavasthA se lar3ane ke liye bacce ko adhika jujhArU banA sakate haiN| pitA ko svayaM caritra evaM guNoM kA Adarza upasthita karanA hogaa| AcaraNa aura karma dvArA pATha par3hAnA hogA ki bhUkhe mara jAyeM para beImAnI aura anyAya nahIM kareMge, na sheNge| jahA~ abhibhAvaka azikSita, garIba aura sAdhanahIna hoM vahA~ baccoM ke caritra-nirmANa meM zikSaka kI bhUmikA bar3ha jAtI hai| bacce zikSaka ke AcAra-vicAra, bhASaNa-sambhASaNa, rahana-sahana, AdatoM se bhI zikSA grahaNa karate hai yA AdateM bigAr3a lete haiN| Aja bhI kucha zikSaka kaI baccoM ke liye preraNAsrota evaM Adarza pratimAna hote haiM ata: zikSaka ko apanA jIvana saMyamita, niyantrita rakhate hue baccoM ke samakSa Adarza upasthita karanA hogaa| Adeza, upadeza
Page #6
--------------------------------------------------------------------------
________________ baccoM meM caritra-nirmANa : dizA aura dAyitva ke pIche, zikSaka ke caritra evaM vidvattA kA jora ho to baccoM para tvarita asara par3egA, anyathA zikSaka bhI asammAna kA bhAgI hogA aura baccoM ko bhI kaI durguNoM evaM durvyasanoM meM phaMsA sakatA hai| zikSaka kA nijI aura sArvajanika jIvana alaga-alaga nahIM ho sakatA hai| prAthamika aura mAdhyamika stara taka ke bacce to zikSaka ke caritra evaM saMskAra se hI kucha sIkha lete haiN| ata: zikSakoM ko vaiyaktika evaM pArivArika svArthoM, durAgrahoM se Upara uThakara samarpaNa kI bhAvanA se kArya karate hue zikSA denI hogI jo kevala AjIvikA ke liye hI paryApta na ho apitu baccoM ko eka sahI jIvana-darzana bhI de sake / vyAvahArika zikSA kA prasAra itanI tejI se ho rahA hai ki bhArI saMkhyA meM guNasampanna zikSaka nahIM mila sakate / saMsAra ke pAsa isake liye koI mApadaNDa bhI nahIM hai| isIliye pAramArthika evaM samAja-sevI saMsthAoM evaM vyaktiyoM ko adhikAdhika prAthamika-mAdhyamika zikSaNa apane hAtha meM lenA cAhiye jinameM vyAvahArika jJAna ke sAthasAtha hI nIti-zikSA bhI dI jA ske| ina saMsthAoM meM ucca saMskArayukta sevAbhAvI zikSaka niyukta kiye jA sakate haiN| aisI samAjasevI saMsthAe~ hI medhAvI, adhyayanazIla, tyAgamaya, jIvana vAle ucca vicArazIla zikSakoM ko prazraya dekara adhikAdhika baccoM ko saMskArita karane kA dAyitva pUrA kara sakatI haiN| samarpita zikSaka hajAroM lAkhoM baccoM kA mAnasa parivartana kara pUrI sAmAjika rAjanaitika suvyavasthA kA sUtrapAta kara sakate haiN| aise zikSaka AkarSaka sadsAhitya kI racanA kara sakate haiM / vaise jahA~ pAThya-pustakeM aura kApiyA~ bhI upalabdha na hoM vahA~ atirikta pAThana sAmagrI upalabdha karAnA kaThina hogaa| yadyapi samAja evaM saMsthAe~ lAkhoM rupaye kaI gatividhiyoM para vyaya karatI haiM parantu baccoM ke sAhitya para dhyAna nahIM diyA gayA hai| jaba unheM saste mUlya meM sadasAhitya nahIM milatA to ve sine-patrikAe~ aura sastA azlIla sAhitya cuna lete haiN| ataH samAjasevI saMsthAoM aura vidyAlayoM ke zikSakoM, vidvAnoM dvArA baccoM ke lie acche sAhitya kI racanA aura prakAzana honA caahie| sAdhanahIna, nirAzrita, anAtha, phuTapAthoM, jhuggI-jhoMpar3iyoM meM paidA hone, palane vAle baccoM ko saMskArita karane ke lie pAramArthika aura samAjasevI saMsthAoM ko jimmA lenA hogaa| isameM kaI par3he-likhe yuvaka, zikSaka naukarI pezA logoM kI mAnada sevA lI jA sakatI hai| pahale choTI-choTI pAThazAlAe~ kholI jA sakatI haiN| ina baccoM ko zArIrika aura mAnasika donoM prakAra ke bhojana kI AvazyakatA hai| yadi mAnava samAja-sevI saMsthAe~ yaha kArya hAtha meM leM to kaI prakAra kI zAsakIya skImoM se anudAna aura sahAyatA bhI prApta ho sakatI hai| hajAroM-lAkhoM ke rupaye dAna dene yA lAkhoM-karor3oM rupaye mandiroM va pahAr3oM para yA cAturmAsoM para kharca karane kI bajAya jIte-jAgate ina bAlakoM para kharca hone cAhie / samAjasevI aura dhArmika saMsthAe~ sAmpradAyika aura AmnAyoM ke saMkIrNa ghere se nikalakara ina vipanna bAlakoM ko zikSA de sakatI haiN| isase kaI bacce jo bhIkha mAMgane para majabUra ho jAte haiM, hoTala yA dukAna para yA maNDI meM hammAlI karate haiM, yA pAkiTamAra yA uccakoM kI giraphta meM cale jAte haiM, unase mukta hokara inhIM skUloM meM par3hakara saMskArita ho jAyeMge aura sammAnapUrNa jIvana jI skeNge| isa hetu karmaTha saMsthAoM evaM niHsvArtha samAjaseviyoM kI AvazyakatA hogii| samAja aura sarakAra yadi ina abhAvagrasta hajAroM-lAkhoM baccoM ke prati bekhabara rahatI hai aura ye bacce bigar3ate haiM to pUre samAja kA caritra prabhAvita hogaa| sAdhana-sampanna evaM vipanna baccoM kI khAI bar3hatI gaI to bhayaMkara saMgharSa aura visphoTa kI sthiti nirmita ho sakatI hai, jise saMbhAlanA samAja evaM sarakAra ke lie kaThina hogaa| ata: ina baccoM ko zikSA evaM saMskAra dene ke liye sAmAjika saMsthAoM ko vizeSa vyavasthA karanI caahiye| kAnUna banavAkara yA banAkara samAja aura sarakAra apane kartavya kI itizrI nahIM mAna leN| yadi hameM bhAvI pIr3hI ke caritra evaM bhaviSya kI cintA hai to baccoM ko khataranAka, bojhila, ubAU kAryoM aura kriyAoM meM kAma karane se rokanA hogaa| bacce ko saMskArita karane ke liye skUla bhejane kI bajAya gAya, Dhora carAnA yA kheta kI rakhavAlI adhika lAbhaprada hai| aise skUloM kI vyavasthA karanI hogI ki baccA par3ha bhI sake aura mAM-bApa ke kAma meM kucha hAtha bhI ba~TA ske|
Page #7
--------------------------------------------------------------------------
________________ 60 karmayogI zrI kesarImalajI surANA abhinandana grantha : tRtIya khaNDa 00000000000 0000000000000000...................... baccoM kI hatyAe~ apaharaNa, balAtkAra hote raheM, yaha zarmanAka hai| isake liye kaThora daNDa kI vyavasthA honI cAhiye aura daNDa dilAnevAlI pRthaka pulisa ikAI honI caahiye| reloM-basoM meM baccoM evaM bacce vAlI mAM ko prathama Asana milanA cAhiye / hameM kucha sAdhAraNa sahiSNutA ke niyama punaH sthApita karane hoNge| baccoM meM aparAdhavRtti kama karane ke liye isakI jar3a, abhAvoM kI jindagI aura azikSA ko dUra karanA hogaa| kevala iMgaliza kAnUna kI nakala karate hue, 'praoNbezana Apha AphenDarsa ekTa' 'praoNbezana koDa' aura sudhAragRha banA dene mAtra se kAma pUrA nahIM ho jaayegaa| baccoM ko par3hane ke ni:zulka sAdhana aura suvidhAe~ denI hoNgii| inheM badamAzoM, cora, ucakkoM, pAkeTamAroM ke caMgula se bacAnA hogaa| inake aDDoM ko samApta karanA hogaa| pulisa kI milIbhagata para coTa karanI hogii| jo choTe-choTe bacce inake caMgula se mukta ho jAe~ unake zikSaNa-prazikSaNa ke liye samAjasevI saMsthAoM ko skUla kI suvidhA aura sAdhana dene hoNge| vyAvahArika zikSA ke sAtha inheM sampradAya-nirapekSa AdhyAtmika cintana bhI diyA jA sakatA hai| reDiyo aura sinemA kA upayoga zikSA evaM svastha manoraMjana ke liye honA cAhiye / sinemA meM bIbhatsa, bhauMDe aura DarAvane dRzyoM para roka lagAnI cAhiye / isa hetu sinemA kAnUna meM parivartana kI AvazyakatA hai| zarAba aura nazIlI vastuoM ke citra pradarzita nahIM hone cAhiye evaM aise gAnoM kA galI bAjAroM meM bajanA sakhtI se rokA jAnA cAhiye / baccoM ke liye zikSAprada aura manoraMjaka philmeM bananI cAhiye jisase baccoM ko jIvana kI zikSA mile / azlIla sAhitya ke pracAra-prasAra para bhAratIya daNDa saMhitA meM roka lagI huI hai parantu 'azlIla' kI paribhASA nahIM dI gaI hai| baccoM ke kacce mana aura mastiSka ko prabhAvita karane vAle sAhitya kA prakAzana evaM vikraya dhar3alle se ho rahA hai / isameM pulisa bhI milI rahatI hai / abhibhAvakoM aura zikSakoM kA kartavya hai ki bacce ko aise sAhitya ke paThana se bacAyeM aura usake hAthoM meM sadtAhitya deN| sarakAra ko azlIla sAhitya para turanta roka lagAnI caahiye| samAja sevaka aura saMsthAe~ pikeTiMga evaM anya mAdhyamoM se aise sAhitya becane vAloM para pulisa kAryavAhI karavAkara daNDa dilavA sakatI haiN| samAja ke ThekedAroM aura rAjanetAoM ko apanA caritra evaM vyavahAra badalanA hogaa| dhanArjana ke kAle rAste banda hone caahiye| rAjanetA aura dhanapatiyoM ko sattA-lolupatA aura dhana-prApti kI rAjanIti chor3akara samAja evaM deza-hita kI rAjanIti meM rahanA cAhie tabhI baccoM ke caritra para anukUla prabhAva par3a sakatA hai| baccoM evaM vidyArthiyoM ko caritra ke lekcara jhAr3ane ke bajAya svayaM caritravAn aura nItivAn banakara vyavahAra karanA hogaa| cunAvI pracAra meM baccoM kA durupayoga kAnUna dvArA rokA jAnA cAhiye / isa hetu jana pratinidhitva kAnUna meM saMzodhana kara baccoM dvArA pracAra karavAnA pratibandhita evaM daNDanIya ghoSita honA caahiye| paNa