Page #1
--------------------------------------------------------------------------
________________ -o-------------- --------------------- - DA0 hukumacanda saMgave - -- 0--0--0 -- -- hamArI samasta tattvavidyA kA vikAsa evaM vistAra AtmA ko kendra mAnakara hI huA hai| AtmavAdI evaM anAtmavAdI donoM hI darzanoM meM prAtmA ke viSaya meM gaharI vicAraNA huI hai| prastuta meM vidvAna lekhaka ne Atmatattva para vibhinna dRSTibinduoM se eka paryavekSaNa kiyA hai| --------------------------------o-o-S 000000000000 000000000000 Atmatattva : eka vivecana OR.. ...... Atmatattva kI dhAraNA bhAratIya cintakoM ne vizva ke samasta padArthoM ko cetana aura acetana do rUpoM meM vibhAjita kiyA hai| cetana meM jJAna, darzana, sukha, smRti, vIrya Adi guNa pAye jAte haiM aura acetana meM sparza, rasa, gandha, varNa, guNa Adi / vaidika kAla meM bhI AtmA arthAt cetana tattva kI jAnane kI jijJAsA huI thI-'yaha maiM kauna hU~? mujhe isakA patA nahIM calatA' / ' acetana tattva ke sambandha meM bhI jijJAsA thI-'vizva kA vaha mUla tattva sat hai yA asat ? usa tattva ko inhIM nAma se kahane ko ve taiyAra nahIM haiN| isake anantara brAhmaNakAla kI apekSA upaniSadkAla meM AtmA ke svarUpa para mahattvapUrNa vicAra huaa| jaina vAGamaya meM AtmacarcA kI pramukhatA AcArya kundakunda ne apane granthoM meM prastuta kii| isa dArzanika tattva para vicAra kiyA jAya to vaidika yuga meM AtmA ke svarUpa kA utanA adhika cintana nahIM huA, jitanA bAda meM huaa| bhAratIya darzana meM parAvidyA, brahmavidyA, AtmavidyA, mokSavidyA isa prakAra ke vidyAoM ke vivecana prasaMga meM AtmavidyA kA sthAna hai| AtmA saMsAra ke samasta padArthoM se nitya aura vilakSaNa hai| AtmA kA anubhava pratyeka vyakti ko svata: apane meM hotA hai| upaniSadoM meM varNita AtmA kA svarUpa jaina dArzanika svIkAra karate haiM parantu sukha-duHkha kI avasthA ko upaniSad meM mithyA kahA gayA hai jabaki jaina darzana meM sukha-duHkhAdi karmasaMyoga se AtmA ke Ananda guNa ko vikRta rUpa meM anubhava kiye jAne kI mAnyatA hai| upaniSad meM jahA~ AtmA ko brahmAMza svIkAra kiyA hai vahA~ jaina darzana meM AtmA kA svatantra astitva mAnA hai| "cetana AtmA na to utpanna hotA hai, na maratA hai, na yaha kisI kA kArya hai aura na svataH hI abhAva rUpa meM se bhAvarUpa meM AyA hai, vaha janma-maraNa rahita nitya, zAzvata, purAtana hai / zarIra naSTa hone para AtmA naSTa nahIM hotA / AtmA meM kartRtva-bhoktRtva zakti hai| vaha azabda, asparza, arUpa, arasa, nitya, gaMdharahita hai, jo anAdi, ananta, mahattattva se pare aura dhrava hai, usa Atma tattva ko prApta kara manuSya mRtyu ke mukha se chuTakArA prApta karatA hai|" upaniSada ke isa vicAra se AcArya kundakunda sahamata haiN| AtmA kA astitva bhAratIya darzana kA vikAsa aura vistAra Atmatattva ko kendra mAnakara hI huA / anAtmavAdI tathA AtmavAdI darzana meM bhI AtmA kA astitva siddha kiyA hai, bhale hI unameM svarUpa-bhinnatA ho / 1 Rgveda : 14164137 / 2 vahI : 10 / 126 / 3 paMcAdhyAyI : 2 / 35 'yathA anAdi sa jiivaatmaa|' 4 kaThopaniSada : 1 / 2 / 18; 1 / 3 / 15 / grl T ARRIEN Jain DISHA
Page #2
--------------------------------------------------------------------------
________________ 226 | pUjya pravartaka zrI ambAlAla jI mahArAja-abhinandana grantha 000000000000 000000000000 jaba kisI bhI vastu ke svarUpa, bheda kA vicAra karate haiM taba sarvaprathama usake astitva para vicAra karanA Avazyaka hai / koI zarIra ko, koI buddhi ko, koI indriya yA mana ko aura koI saMghAta ko AtmA samajhatA hai / kucha aise vyakti bhI haiM jo ina sabase pRthak AtmA ke svatantra astitva ko svIkAra karate haiN|' Atma-viSayaka mAnyatA meM do pramukha dhArAe~ cala pdd'iiN| advaita mArga meM kisI samaya anAtmA kI mAnyatA thI aura dhIre-dhIre AtmAdvaita kI mAnyatA cala par3I / cArvAka jaise dArzanikoM ke mata meM AtmA kA maulika sthAna nahIM thA jabaki jaina, bauddha, sAMkhya darzana meM AtmA ke cetana aura acetana donoM rUpoM kA maulika tattvoM meM sthAna hai| paMcAdhyAyI' meM kahA hai ki svasaMvedana dvArA AtmA ke astitva kI siddhi hotI hai| saMsAra ke jitane cetana prANI haiM sabhI apane ko sukhI, duHkhI, nirdhana Adi ke rUpa meM anubhava karate haiM / yaha anubhava karane kA kArya cetana AtmA meM hI ho sakatA hai / QUADAM AtmA ke astitva ke viSaya meM saMzaya honA svAbhAvika hai / AtmA amUrta hai| zAstroM kA Alor3ana krke| bhI use pahacAnanA asambhava hai| pratyakSAdi pramANoM dvArA usakA astitva siddha nahIM hotaa| ghaTapaTAdi padArtha pratyakSa meM dikhalAI dete haiM usI prakAra AtmA kA pratyakSa nahIM hotaa| jo pratyakSa siddha nahIM, usakI anumAna pramANa se siddhi nahIM hotii| kAraNa anumAna kA hetu pratyakSagamya honA caahie| dhuAM aura agni kA avinAbhAvI hetu hama pratyakSa pAkazAlA meM dekhate haiM / ata: anyatra dhue~ ko dekhakara smaraNa ke bala para parokSa-agni kA anumAna dvArA jJAna kara sakate haiN| parantu AtmA kA aisA koI avinAbhAvI sambandha hameM pahale kabhI dekhane meM nahIM aayaa| ataH AtmA ke astitva kA jJAna pratyakSa yA anumAna pramANa se nahIM hai / cArvAka to jo dikhalAI par3atA hai usI ko mAnatA hai| AtmA kA svatantra astitva use mAnya nhiiN| bhUta samudAya se vijJAnaghana utpanna hotA hai| bhUtoM ke vilaya ke sAtha hI vaha naSTa hotA hai para-loka nAma kI koI vastu hai hI nhiiN| isake virodha meM upaniSada meM vicAra prastuta kiye haiN| AtmA ko kartA, bhoktA aura cetanasvarUpI mAnA hai| HTTARY INSTIO kahIM-kahIM para zarIra ko hI AtmA mAnA hai| yadi zarIra se bhI bhinna AtmA hai to maraNoparAnta bandhubAMdhavoM ke sneha se AkRSTa hokara lauTa kyoM nahIM AtA ? indriyAtIta koI AtmA hai hI nahIM / zarIra se hI duHkha-sukha prApta hote haiM / marane ke bAda AtmA kA astitva kahA~ hai ? zarIra hI AtmA hai| AtmA pratyakSAdi pramANa se siddha hai aura zarIra se bhinna hai / yahA~ kahate haiM AtmA kA astitva pratyakSa se siddha haiN| 'jIva hai yA nahIM ?' yaha saMzaya cetanA kA hI rUpa hai| cetanA aura upayoga AtmA kA svarUpa hai, zarIra kA nhiiN| saMzaya AtmA meM hI utpanna ho sakatA hai, zarIra meM nahIM / vijJAna kA pratyakSa anubhava ho rahA hai ataH yahI AtmA kA pratyakSa hai| AtmA pratyakSa se siddha hotA ho to anya pramANa kI kyA AvazyakatA ? zarIra ke hI vijJAna guNa ko mAnA to maiMne kiyA, maiM kara rahA hU~ aura maiM karUMgA, isI ahaMrUpa jJAna se pratyakSa AtmAnubhUti nahIM hotI ? zarIra hI maiM hU~ to 'merA zarIra' isa prakAra kA zabda prayoga nahIM hotA / mRtyu ke bAda zarIra ko nahIM kahA jAtA ki amuka zarIra mara gayA parantu saMketa jIva kI ora rahatA hai / sabhI lokoM meM AtmA ke astitva kI pratIti hai| 'maiM nahIM haiM aisI pratIti kisI ko bhI nahIM hai-yadi AtmA ko apanA ....... 1 nyAyavArtika : pR0 366 / 2 paMcAdhyAyI 2 / 5 / 3 vizeSA0 : gA0 1546 / SaTdarzana : pR0 81 'etAvAneva loko'yaM yAvAnindriyagocaraH / 5 bRhadAraNyaka : 2 / 4 / 12 / 6 chAndogya up0:8|12|1; maitrAyaNI upa0 : 3 / 6 / 36 / 7 paramAnanda mahAkAvya / 3 / 124 / 8 dharmazarmAbhyudaya : 4 / 64-65 / hai tattvArthasUtra : 2/8; upayogo lakSaNam / JanuTMEHTANImrammer ATMELINATINER
Page #3
--------------------------------------------------------------------------
________________ . Atmatattva : eka vivecana | 227 000000000000 000000000000 astitva ajJAta hotA to 'maiM nahIM hU~' aisI pratIti honI caahie| parantu hotI nhiiN| ahaM pratyaya ko hI AtmA kA pratyakSa jJAna kahA hai / 2 saMzaya svayaM jJAna rUpa hai / jJAna AtmA kA guNa hai / guNa ke binA guNI nahIM raha sktaa| kapar3A aura kapar3e kA raMga, kapar3A grahaNa kiyA ki raMga kA bhI grahaNa hogA / jJAna guNa deha kA mAnanA vyartha hai, kAraNa deha mUrta hai| jJAna amUrta hai, bodha rUpa hai / guNa anurUpa guNI meM hI raha sakate haiN| jaisA guNI hogA vaisA guNa hogaa| vicAraNIya yaha hai ki guNa aura guNI bhinna hai yA abhinna ? nyAya-vaizeSika donoM meM bheda mAnate haiN| sAMkhya ne guNa-guNI meM abheda svIkAra kiyA hai tathA jaina aura mImAMsaka mata meM guNa-guNI meM kathaMcit bheda kathaMcit abheda mAnA hai| guNa-guNI se aminna mAnA to guNa darzana se guNI kA darzana mAnanA hogA; bhinna mAnA to ghaTa-paTAdika kA bhI pratyakSa nahIM hogA, kAraNa ghaTa-paTAdi guNI haiM / ve guNa ke abhAva meM grahaNa karane yogya nahIM hote| jahA~ guNa hai vahA~ guNI hai| guNa pratyakSa hai ata: guNI ko bhI pratyakSa honA caahie| smaraNAdi guNa pratyakSa haiM usI kA guNI AtmA kA pratyakSa grahaNa hogA / yahA~ zaMkA honI svAbhAvika hai ki zabda kA pratyakSa hotA hai, AkAza kA nhiiN| zabda AkAza kA guNa mAnA hai / yaha vaizeSika kA anubhava ayukta hai, kAraNa zabda paudgalika hai, mUrta hai / amUrta kA guNa mUrta nahIM hai, yaha hama pahale kaha aaye| smaraNAdi ko zarIra ke guNa mAnanA iSTa nahIM / khir3akI se hama dekhate haiM parantu khir3akI dekha nahIM sktii| use jJAna nahIM hotA / zarIra khir3akI ke sadRzya hai / AtmA, jJAna, cetana guNa yukta hai| pratyakSa pramANa se AtmA kA astitva siddha huA ki AtmA hai, ata: aba yaha jAnanA Avazyaka hai ki usakA svarUpa kyA hai ? AtmA kA svarUpa AcArya devasena ne AtmA ke jJAna, darzana, sukha, vIrya, cetanatva, amUrtatva ye chaH guNa batalAye haiN|' AcArya nemicandra ne jIva kA upayogamayI, amUrtika, kartA, svadeha parimANa, bhoktA, Urdhvagamana, siddha aura saMsArI, isa taraha nau prakAra se kathana kiyA hai| jahA~ upayoga hai, vahA~ jIvatva hai, jahA~ upayoga nahIM, vahA~ jIvatva kA abhAva hai| upayoga, jJAna jIva kA aisA lakSaNa hai jo sabhI jIvoM meM cAhe saMsArI hoM yA siddha, saba meM pAyA jAtA hai| jJAna bhI jIva ke atirikta anyatra nahIM hai| 'jJAnaM AtmA' aisA 'samayasAra' meM kahA hai / mUla svabhAva jJAna hai / jJAna guNa meM jJAnAvaraNAdi se vikRti bhale hI A jAye parantu sarvathA jJAna guNa kA nAza nahIM hotaa| jJAna pA~ca mAne haiN| prathama cAra jJAna kSAyopazamika haiM aura kevala jJAna kSAyika hai / kSAyopazamika avasthA meM karma kA sadbhAva rahatA hai| guNa do prakAra ke haiM-(1) svAbhAvika, aura (2) vaibhAvika / jala kI zItalatA, agni kI uSNatA-ye unake svAbhAvika guNa haiM / agni ke nimitta se jala meM uSNatA AtI hai| yahI uSNatA jala kA vibhAva guNa hai| agni haTa gaI to uSNatA bhI haTa jAtI hai / pAnI meM AI huI uSNatA para ke nimitta se hai / jJAna AtmA kA svAbhAvika guNa hai| chAndogya upaniSada meM eka kathA AtI hai| asuroM meM se virocana aura devoM kA pratinidhi indra ye donoM prajApati ke pAsa Atma-jJAna ke liye gaye haiM / prajApati se pUchA AtmasvarUpa kyA hai ? prajApati ne jalamaya zAMta sarovara meM dekhane ko kahA aura pUchA ki kyA dekha rahe ho? unhoMne uttara meM kahA-hama apane pratibimba ko dekha rahe haiM / basa ! yahI AtmA hai / virocana kA to samAdhAna huA parantu indra citita thaa| yahIM se citana zurU huA / indriya aura zarIra kA saMcAlaka mana hai| 'mana' ko AtmA mAnA / mana bhI jaba taka prANa haiM taba taka kArya karatA hai| prANa-pakherU ur3a jAne ke bAda mana kA ciMtana banda ho jAtA hai ataH mana nahIM, HTTES Yoga 1 brahmasUtra zAMkarabhASya : 111 / 1 / 2 nyAyamaMjarI : pR0 426; nyAyavArtika : pR0 341 / 3 AlApa paddhati, prathama gucchaka : pR0 165-66 / 4 dravyasaMgraha : 12 / 5 chAndogyopaniSada : 818 / ASAILINE
Page #4
--------------------------------------------------------------------------
________________ 228 | pUjya pravartaka zrI ambAlAla jI mahArAja-abhinandana grantha - 000000000000 000000000000 'prANa' AtmA hai / zarIra, mana aura prANa ko AtmA mAnane kI prakriyA se aura ciMtana ke gaharAI meM utarane ke bAda manana karate-karate parijJAna haA ki zarIra AtmA nahIM, indriya AtmA nahIM, mana AtmA nahIM, prANa AtmA nhiiN| ye saba bhautika haiM, nAzavaMta haiN| parantu AtmA zAzvata hai| isI citana se bhautika kI ora se abhautika kA ciMtana hone lgaa| AtmA mautika nahIM, abhautika hai, yaha siddha huaa| 'samayasAra' meM kundakundAcArya kahate haiM-'na AtmA meM rUpa hai, na rasa hai, na sparza hai aura na gandha hai / yaha saMsthAna aura saMhanana se rahita hai / rAga, dveSa, moha AtmA ke svarUpa nhiiN| (jIva meM na Asrava hai, na varNa hai, na vargaNAyeM haiM, na spardhaka haiM, aura na anubhAga sthAna, na kleza sthAna haiM / yaha AtmA zuddha, buddha aura jJAnamaya hai| 'jJAnamaya' svarUpa taka AtmA ke bAre meM jAnakArI hai / karma baMdha aura usase mukti kA bhI vicAra huA hai| AtmA ke pradeza aura vistAra jaina darzana meM Sadravya mAne gaye haiM / kAla dravya ke atirikta pA~ca dravya astikAya hai| kAla-dravya anastikAya hai| pradezoM ke samUha ko astikAya kahate haiM aura eka hI pradeza ho, pradezoM kA samUha na ho, use anastikAya kahate haiM / jaina darzana kI mAnyatA hai ki jisa dravya meM eka pradeza ho, vaha eka pradezI aura jisameM do Adi, saMkhyAta, asaMkhyAta, anaMta pradeza hoM vaha bahupradezI dravya hai / jIva, dharma, adharma, dravya asaMkhyAta pradezI haiN| yahA~ zaMkA hotI hai ki pradeza kise kahA jAya ? 'eka avibhAgI pudgala paramANu jitane AkAza ko sparza karatA hai, utane deza ko pradeza kahA hai| jIva dravya ke pradeza kI vizeSatA yaha hai ki, vaha bar3e yA laghu jisa prakAra kA zarIra prApta huA ho, usI ke anulakSuna jIva ke pradeza saMkocita yA vistRta hote haiN| jIva kA svabhAva zarIra-parimANa hai, yaha hama pahale kaha Aye / 'tattvArtha sUtra'6 meM dIpaka kA udAharaNa diyA hai| kyA sacamuca AtmA zarIra-parimANa hai ? kAraNa anyatra AtmA ke parimANa ke bAre meM aneka kalpanAe~ upalabdha hotI haiN| bhagavAna mahAvIra se indrabhUti gautama pUchate haiM-"AtmA cetanA lakSaNa yukta hai, magara usakA kyA rUpa hai, vyApaka yA anekarUpa hai|" AtmA AkAza kI bhA~ti akhaNDa, eka rUpa, vyApaka nahIM hai| jIva prati zarIra bhinna hai / AkAza kA lakSaNa sarvatra eka hai| prati zarIra prati jIva meM sukha-duHkha kA anubhava bhinna-bhinna hai| eka sukhI hone para sabako sukhI honA cAhie aura eka ko duHkhI hone para sabako duHkhI honA cAhie, parantu aisA nahIM hotA / sarvagatva AkAza kI bhA~ti eka mAnA to baMdha, mokSa meM avyavasthA utpanna hogii| AtmA vyApaka nhiiN| nyAya, vaizeSika, sAMkhyayoga, mImAMsaka Adi AtmA ko vyApaka mAnate haiN| rAmAnujAcArya ke anusAra brahmAtmA vyApaka hai aura jIvAtmA anuparimANa / cArvAka AtmA ko arthAt usI ke matAnusAra caitanya ko deha-parimANa mAnatA hai| upaniSada meM AtmA ko mAnane kI yahI paramparA hai| kauSItakI upaniSada meM AtmA ko deha-pramANa batAte hae kahA hai ki, 'jisa prakAra talavAra myAna meM vyApta hai aura agni apane kuDa meM vyApta hai, usI prakAra AtmA zarIra meM nakha se lekara zikhA taka vyApta hai| taittirIya upaniSad meM annamaya, prANamaya, manomaya, vijJAnamaya AtmA ko zarIra-pramANa btaayaa| vRhadAraNyaka meM use cAvala yA jo samAna batAyA hai| kaThopaniSad tathA zvetAzvetaropaniSad11 meM AtmA ko aMguSTha parimANa mAnA hai| maitreyI upaniSad12 meM aNumAtra mAnA hai / janoM ne use deha parimANa mAnA parantu kevalajJAna kI apekSA se use vyApaka bhI mAnA13; athavA samudghAta kI avasthA meM AtmA ke pradezoM kA vistAra hotA hai, usakI apekSA se use vyApaka mAnA hai| saMsArI AtmA deha-parimANa rUpa hai| ....... HINDI wide RAINRSHD (UNTROD MAALE LAUNT 1 samayasAra : 50-51 / 3 bhagavatI : pR0138 / 5 bhagavatI sUtra : 187 / 7 kauSItakI upaniSada : 4 / 20 / 6 bRhadAraNyaka : 5 / 6 / 1 / 11 zvetAzvetaropaniSada : 3 / 13 / 13 brahmadevakRta dravyasaMgraha TI0 : 10 / 2 tattvArthasUtra: 5 / 1; dravya saMgraha : 23 / tattvArthasUtra : 58 / 6 tattvArthasUtra: 5 / 16 / 8 taittirIya upaniSada : 12 / 10 kaThopaniSada : 2 / 2 / 12 / 12 maitreyI upaniSada : 6138 / . - interiozA For privatpersonal use only
Page #5
--------------------------------------------------------------------------
________________ - Atmatattva : eka vivecana] 226 000000000000 000000000000 jIva apane kArmaNa zarIra ke sAtha una sthAnoM meM gamana karatA hai, jahA~ nUtana zarIra dhAraNa karanA ho / nUtana zarIra meM jaba AtmA praveza karatA hai, usI ke anurUpa vaha apane pradezoM kA vistAra yA saMkocana kara letA hai / yahI bAta dravyasaMgraha meM kahI hai|' saMsArAvasthA meM AtmA zarIra pramANa hai aura muktAvasthA meM jisa zarIra se AtmA mukti ko prApta karatA hai, usase kucha nyUna parimANa meM siddha zilA para sthita rahatA hai / yaha mAnyatA jainadarzana kI apanI hai| ___ AtmAe~ anaMta haiN| sabhI AtmAe~ apanI-apanI kartatva zakti se karmoM kA arjana karate hue bhoga bhogate haiN| saMsAra meM aneka jIva dikhAI par3ate haiM, ata: unhIM kA niSedha karate hue eka mAnanA aura yaha kahanA ki nAnA zarIra ke kAraNa AtmAe~ bhinna-bhinna mAlUma par3ate, jabaki AtmA eka hai| yaha mata iSTa nahIM / aneka AtmAoM ko jainadarzana, bauddha nyAya, vaizeSika aura pUrva mImAMsA darzana ne svIkAra kiyA hai / vedAnta meM mAtra eka AtmA ko maulika mAnA hai| anya kA svatantra astitva nahIM maanaa| aneka-eka bhinna-bhinna mAnane meM zaMkarAcArya se lekara vallabhAcArya taka UhApoha huA hai| AtmA ke bheda 'sthAnAMga sUtra' meM 'ege AyA' 'AtmA eka hai' kahA hai| svarUpa ke dRSTikoNa se AtmA meM bheda nhiiN| jo svarUpasiddha jIva kA hai vahI saMsArI jIva kA hai / parantu isI Agama meM AThaveM sthAna meM ATha prakAra ke AtmA kahe haiM(1) dravya AtmA, (2) kaSAyAtmA, (3) yogAtmA, (4) upayogAtmA, (5) jJAnAtmA, (6) darzanAtmA, (7) cAritrAtmA aura (8) viiryaatmaa| prathama jo kathana kiyA gayA hai vaha nizcaya dRSTi se, aura dUsarA kathana vyavahAra dRSTi se hai| saMsArI AtmA kaSAyasahita hai aura siddhAtmA usase rahita / 'yogasAra' meM AtmAoM ke tIna bheda kiye haiM-1. bahirAtmA, 2. antarAtmA, 3. paramAtmA / bahirAtmA mithyAdRSTi se yukta hotA hai aura usakA saMsAra se uddhAra honA kaThina hotA hai / jina AtmAoM meM antarAtmA aura paramAtmA rUpa prakaTa hone kI yogyatA nahIM, una AtmAoM ko abhavya kahA hai aura jinameM yogyatA hai, unako bhavya / antarAtmA ke tIna bheda kiye haiM-uttama, madhyama aura jaghanya / rAgadveSa kI taratamatA kI apekSA ye tIna bheda kiye haiN| 'samAdhi-zataka' meM antarAtmA ke viSaya meM bar3e vistAra se vivecana hai / paramAtmA ke do bheda kiye haiM-1. sakala paramAtmA aura nikala paramAtmA / sakala paramAtmA arhat hai aura vikala paramAtmA siddha parameSThI / dravya saMgraha meM inhIM kI vyAkhyA dI hai| sabhI jIva anAdikAla se karma baMdhana se yukta haiM aura isI kAraNa ve saMsAra meM paribhramaNa kara rahe haiM / karma baMdhana kI cAra avasthAe~ hai--1. prakRti baMdha, 2. pradeza baMdha, 3. sthiti baMdha aura 4. anubhAga baMdha / yoga aura kaSAya ke sambandha se AtmA karma baMdhana meM par3a jAtA hai|5 zakti kI apekSA pratyeka AtmA samyaktva, darzana, jJAna, agurulaghutva, avagAhanatva, sUkSmatva, vIrya, avyAbAdha ina ATha guNoM se yukta hai, parantu abhivyakti kI apekSA tAratamya rahane se AtgA ke ukta tIna bheda kiye gaye haiN| isake atirikta Agama meM sarvasAmAnya jIva ke do bheda kiye haiM-(1) siddha aura (2) saMsArI / phira saMsArI jIva ke do bheda kiye haiM-(1) trasa aura (2) sthAvara / trasa ke do bheda haiM--(1) labdhitrasa, (2) gatitrasa / sthAvara ke pA~ca bheda haiM--pRthvI, apa, tejas, vAyu aura vanaspati / isake atirikta gati, indriya, paryApti, saMjJAdi ke bheda se jIvoM ke aneka bheda ho sakate haiM / Agama meM jIva ke 563 bheda bhI dekhane meM Ate haiN| KO ASS . 1 dravyasaMgraha : gA0 10, 33, yogasAra : gA06 / 2 yogasAra : gaa06| 3 samAdhi zataka : 31, 60 / 4 dravyasaMgraha : gA0 14 / 5 svAmi kArtikeyAnuprekSA : gA0 102-103 / waLRAILER