Page #1
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
શ્રી આત્માનંદ પ્રકાશ
મૂળ વાત તો મનથી અપરિગ્રહી બનવાની છે.
પરિગ્રહ ન કરીએ પણ માનવી મનથી પરિગ્રહ સેવ્યા કરતો હોય તો
તે સાચા અપરિગ્રહી નથી.
પુસ્તક : ૯૧
અંક : જી,
ફાગણ ફાગણ-માર્ચ-૯૩
આત્મ સંવત ૯૭ વીર સંવત ૨૫૧૯ વીક્રમ સંવત ૨૦૯
For Private And Personal Use Only
Page #2
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
અ નુ ૬ મ ણ કા
ક્રમ
લેખ
લેખક
પૃ8
૨૯
[૨] [3] | [૪]
૩૧
ધમ કૌશલ્ય શ્રી ભદ્રબાહુ સ્વામી ‘હુ” એટલે આત્મા પ્રિયદર્શના
સ્વ. મોતીચંદ ગિરધરલાલ કાપડીયા
ધીરજલાલ ટોકરશી શાહ રતિલાલ માણેકચંદ શાહ
૩૭
૩૯
2-e/c
આ સભાના નવા આજીવન સભ્ય
| શ્રીમતિ ચન્દ્રલેખા શશીકાન્ત શાહ
C/o. શશીકાન્ત એન્ડ કું. વડોદરા | શ્રી વિરેન્દ્રકુમાર કચરાલાલ શાહ ભાવનગર
સુમેળ સાધવાની વૃતિ અને પ્રવૃતિ
કેળવણીમાં સમન્વયને આદર્શ રજૂ કરનાર આચાર્ય શ્રી જીવનની અનેકવિધ પ્રવૃતિમાં શાંતિ અને સમાધાની હિમાયત કરે એ વસ્તુ સ્વાભાવિક છે વિભિન્ન મતભેદો માં એમણે હમેશા માધ્યહથી રસ્તો સ્વીકાર્યો છે. એમનું જીવનસૂત્ર રહ્યું છેઃ મળે, વિચારો, વિનિમય કરો. અને નિર્ણયને અમલી બનાવવામાં સાથ આપે. મતભેદો દુર રાખી જે વસ્તુમાં મેળ થાય. જે સર્વ માન્ય હોય તેના માટે કામ કરો.
| જીવનના છેલ્લા વર્ષ માં ત્રણ ફારકાની સામાન્ય ભૂમીકાની એઓશ્રીએ જે હિમાયત કરી એનાં મૂળમાં આ વસ્તુ હતી આના પરિણામે આચાર્ય શ્રીએ અનેક પ્રવૃતિઓ કરી છે. શ ૧૯૫૯ માં અંબાલામાં શ્રી આત્માનંદ જૈન મહાસભાનું અધિવેશન થયું પછી આ સંસ્થા વિકસી આના લીધે. પંજાબમાં નવચેતના પ્રગટી.
For Private And Personal Use Only
Page #3
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
| શ્રી આત્માનંદ પ્રકાશ
માનદ્દ જંત્રીશ્રી પ્રમોદકાંત ખીમચંદ શાહ (એમ.એ.બી.કોમ,એલ.એલ.બી.)
妹妹妹妹妹妹妹妹琳琳
ધર્મ કૌશલ્ય
લેખક : સ્વ. મોતીચંદ ગિરધરલાલ કાપડિયા
Tuથ ક ક્ષેત, શ્રીમતાં માપ: ઉતઃ ? 1
कदाचित् कुपिता दैवः, सचित चापि नश्यति । ૧. વિપત્તિ વખતે કામ લાગે માટે ધન સાચવવું. ૨. શ્રીમાનેને વળી વિપત્તિઓ કેવી ? ૩. કદાચ ભાગ્ય ફરી જાય-દેવ રૂઠે?
૪. (દેવ કેપે તો) સંઘરેલ સંપત્તિ પણ નાશ પામે છે. અસ્તવ્યસ્ત લાગતા આ કલેકમાં ભારે વિચારગૂંથણી કરી છે. એની પાછળ ભોજરાજાની ઉદારતાની ઉદાત્ત કથા છે. ભોજ રાજા સુંદર કાવ્ય કરનારને ભારે રકમ આપતા હતા. એક વખત તે નદીકાંઠે ઊતરતા માણસને કાનુ ગોઠણપ્રમાણ પણ નદીમાં છે એ શબ્દને સુંદર પ્રવેગ સાંભળીને ભોજરાજાએ એને લાખ સેના મહેર આપી દીધી. કેઈ કવિને શિરપાવ, તે કોઈને વર્ષાસન, કોઈને સભામાં સ્થાન તે કેઈને તેના હાથીનાં દાન. એને દાનપ્રવાહ
ધબંધ ચાલ્યા જ કરે. મંત્રીઓ આટલી મોટી ઉદારતા સહન ન કરી શક્યા એટલે એક સમયે એમણે રાજાના પ્રવેશદ્વાર ઉપર પ્રથમનું પદ લખ્યું. આપત્તિ વખતે કામ લાગે માટે માણસે ધનને જાળવવું, એકઠું કરવું—એને ઉડાડી ન દેવું, એ એને ભાવ હતો.
ભેજરાજાએ તુરત પોતાને હાથે લખ્યું કે નશીબદાર શ્રીમાનને આપદા કેવી? મતલબ એ હતી કે ધનવાનને આપદા હોય જ નહિ. ધનવાનને ને આપદાને વિરોધ જ હોય, એને તે પાણી માંગે ત્યાં દૂધ મળે. ત્યાં વળી દુઃખની વાત કેવી ?
For Private And Personal Use Only
Page #4
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
ભાજ રાજાના અમલદારા પણ ભણેલા હતા. મંત્રીઓએ તેની નીચે ત્રીજું ચરણ ઉમેર્યું. ધારો કે દેવ કાપે તો ? નસીબ ફરી જાય તા ? મેાળા દિવસે આવે તા ?’ આમાં આડકતરી ચેતવણી અને ગર્ભિત ઠપકા જેવું હતુ.. સર્વાંના એકસરખા દિવસેા જતા નથી, પણ અંધારી રાતના હાંકારા થઈ પડે તેવુ ધન રક્ષવુ –મચાવવુ –સંઘરવુ' ઘટે.
૩૦]
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
પણ મહારાજા ભાજ પાતે વિદ્વાન, સત્ત્વશાળી અને વિચારક તત્ત્વજ્ઞાની હતા. એમણે એની નીચે ચેાથું ચરણ ઊમેર્યુ કે દૈવ કેાપે ત્યારે એકઠા કરેલા પૈસા કે જાળવી રાખેલી સપત્તિ પણ નાશ પામી જાય. જ્યારે દિવસ ઊઠે છે ત્યારે તા માટા ભૂપ હોય કે રાજા મહારાજા ડાય કે માટા શેઠીયા હોય એના ઘરમાંથી ધન પગ કરીને ચાલ્યુ' જાય છે; માટે હોય ત્યાં સુધી વાપરે. દાન કરેા અને નામના કરે. શેઠના ઘરમાંથી ધન ચાલવા માંડયુ. ત્યારે હાથમાં એના આંકડા રહી ગયા તે પણ બીજે દિવસે બીજાને ઘેર જમવા જતાં તેના થાળમાં ચાંટી ગયા. ધન જવા બેસે ત્યારે તા દોકડા પૈકે ચાલ્યુ' જાય છે, પણ સારાં કામમાં હોય ત્યાં સુધી મરચ્ય જ રાખા, ખાધુ ખૂટશે, પણ આપ્યું ખૂટશે નહિ, અને સારી બાબતના ખર્ચીના નશીબ પણ માટા જ હોય છે, માટે હાય ત્યારે આપા, આપે! અને ન આપતા અમારા જેવા ન આપનારના હાલ જુએ એમ ભિક્ષુક બાધ આપે છે. તેના જેવા ન થવુ હાય તા રાજા ભાજને અનુસરે.
કાઈ કડવું કહે તેા ખમી લેવું, કાઇ વઢે તા રાજી થવુ અને કહેવું મારા ભાગ્ય કે તમે મને વઢયાને મારી ભૂલ સુધારી.
વિડલાની ટાકણી વડે જ આગળ વધાય કાઈ અન્યાય કરે તો સહી લેવા પણ કોઇની સાથે આંટી પડવા ન ધ્રુવી બીજાનાં તા ગુણુ જ લેવા ને આપણા અવગુણુ શેાધી સુધારવા ફલાણા આવા ને લાણા તેવા એવી વાત કરવી જ નહિ.
બધા સારા છે.
એમ સમજી ગુણગ્રાહક થવુ. આ બધા સહુન શીલતાના તપ છે. આવા તપ વડે જ તેજસ્વી થવાય ને આગળ વધાય.
For Private And Personal Use Only
[આત્માનંદ-પ્રકાશ
Page #5
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
કે
શ્રી ભદ્રબાહુ સ્વામી
લેખક
ધીરજલાલ ટોકરશી શાહ முடிமமம்மமம்மமமமமமமமமமமமமமம்
પ્રતિષ્ઠાનપુરમાં બે બ્રાહ્મણભાઈઓ હતા. એકનું નામ ભદ્રબાહને બીજાનું નામ વરાહમિહીર કટબનો ધંધે વિદ્યા ભણવાને ભણાવવાનું હતું એટલે બન્ને ભાઈએ વિદ્યા વારસામાં ઉતરી. એ બે ભાઈઓને ન હતે ખાવાપીવાને શેખ કે ન હતો કપડાંલત્તાને શેખ. એ તે એ ભલાને શાસ્ત્ર ભલાં. જે ક્યાંઈ નવું જાણવાનું મળે તો ખાવાનું ખાવાને ઠેકાણે રહે ને વહેલા ત્યાં પહોંચી જાય.
વિદ્યા મેળવવામાં અત્યંત ઉત્સાહને ખંત હોવાથી તે બંને છેડા વખતમાં ધર્મશાસ્ત્ર, ન્યાયશાસ્ત્ર, તકશાસ્ત્ર, વ્યાકરણ તથા જ્યોતિષ વગેરે શાસ્ત્રોમાં પ્રવીણ થયા.
એક વખત યશોભદ્રસૂરિ નામના અગાધ જ્ઞાની આચાર્યને તેમને સમાગમ થયે. એ આચાર્ય દશ વૈકાલિક સૂત્રના રચનાર શäભવસૂરિના ચૌદ પૂર્વ ધારી શિષ્ય હતા. જેમ સૂર્ય આગળ આગીઓ ઝાંખો પડી જાય, જેમ સેન આગળ કથીર કુબડું દેખાય તેમ આ બેઉ ભાઈઓને લાગ્યું. ખરી વિદ્યાને ખરૂં જ્ઞાન મેળવવું હોય તે આ મહાત્મા પાસે છે એમ તેમને જણાયું. એથી બંનેએ તેમની આગળ દીક્ષા લીધીને જેનશાને અભ્યાસ કરવા માંડશે.
જૈન શાસ્ત્રમાં જે પુસ્તકો અત્યંત પવિત્ર ને પ્રમાણભૂત ગણાય છે તે આગમ કહેવાય છે. પ્રભુ મહાવીરે જે ઉપદેશ આપ્યો તેને ગણધર શ્રી ગૌતમસ્વામી તથા બીજાઓએ સૂત્ર રૂપે શું. એ સૂત્રોની સંખ્યા ૧૨ ની છે. એટલે તેને દ્વાદશાંગી કહેવાય છે. દ્વાદશ એટલે બાર અને અંગ એટલે સૂત્રો ભદ્રબાહુ સ્વામી તો આ બાર અંગમાંથી પહેલું આચારાંગ શીખી ગયા; બીજું સુયગડાંગ શીખી ગયા. ત્રીજું ઠાણાંગ શીખી ગયા, ચોથુ સમવાયાંગ શીખી ગયા, પછી તે ભગવતીજી, જ્ઞાતાધમ કથા, ઉપાશક દશાંગ, અંતગડદશાંગ, અનુત્તરોવવાઈ, પ્રશ્ન વ્યાકરણ, અને વિપાકશ્રત પણ શીખી ગયા. હવે આવ્યું બારમું અંગધણુંજ મને ઘણું જ જ્ઞાનવાળું. એનું નામ દષ્ટિવાદ. વરાહમિહીર તે એટલેથી અટકયાને બીજુ બાજુ શીખવા મંડયા. ભદ્રબાહસ્વામી એમ અટકે તેવા ન હતા. એ તે કેડ બાંધીને, એકાગ્ર મન કરીને દૃષ્ટિવાદ શીખવા લાગ્યા. તેને પહેલા ભાગ પરિકમ શીખી ગયા. એમાં ઘણી ઉડીને ઘણી ઝીણી વાતે. પછી બીજે ભાગ સૂત્ર આવ્યો. તેના ૮૮ ભેદ. તે પણ શીખી ગયા. હવે આ ત્રીજો ભાગ પૂર્વગત. ઘણે અધરોને ઘણો વિશાળ એને ચૌદ તે મહાન ભાગ. એકે પૂર્વ એટલું જ્ઞાનવાળું કે તેની સરખામણી ન થાય. એ પૂર્વ લખ્યાં લખાય નહિ. ફકત આત્માની શક્તિ (લબ્ધિ) થીજ શીખાય. કઈ પૂછશે કે એમ છતાં લખવું હોય તો કાંઈક તે પ્રમાણુ બતાવો એટલે ખ્યાલ માર્ચ–૯૩].
[૩૧
-
For Private And Personal Use Only
Page #6
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
આવે. અનંતજ્ઞાનને અક્ષરમાં ઉતારવાનું પ્રમાણ તે શું બતાવાય ? એની મુશ્કેલીને ખ્યાલ આપી શકાય. એક હાથી ડુબે એટલી શાહી હોય તે પહેલું પૂર્વ લખાય. બે હાથી ડુબે એટલી. શાહી હોય તે બીજું લખાય. એમ બમણું બમણું હાથી કરતાં ચૌદમું પૂર્વ લખવા માટે હજારો હાથી જેટલી શાહી જોઈએ. અહા ! એ તે ઘણું જ મેટુને ઘણું જ મુશ્કેલ ! એ માટે મુશ્કેલીવાળો ભાગ પણ ભદ્રબાહુ શીખી ગયા. પછી અનુગને ચૂલિકા પણ શીખી ગયા. હવે ભદ્રબાહુ સ્વામી ચૌદ પૂર્વ ધારી કહેવાયા. તેમણે આ મહાન શા બીજા સારી રીતે સમજી શકે એટલા માટે કેટલાકના સરળ અર્થ લખ્યા. એને નિયુકિત કહેવાય છે. એવી નિયુકિત દશ સૂત્રો પર રચી.
ગુરુએ ભદ્રબાહુ સ્વામીને હવે બરાબર લાયક જઈ આચાર્યપદ આપ્યું. વરાહમિહીર કહે, હું પણ ઘણું ભણ્યો છું. માટે મને આચાર્યપદ અપાવો. ભદ્રબાહુ સ્વામી કહે, એ વાત સાચી પણ તારામાં ગુરુને વિનય ને નમ્રતા કયાં છે ? વરાહમિહીર કહે, તે શું અમે નકામાં સાધુ થયા ? જે આચાર્યપદ ન અપાવે તે આ દીક્ષા પણ રાખવી નથી. ભદ્રબાહુ સ્વામી કહે, તને સુખ ઉપજે એમ કર. વરાહમિહીરે તે દાઝના બન્યા પવિત્ર દિક્ષા છેડી દીધી. અભાગીના હાથમાં રન આવ્યું તે શી રીતે રહે ?
ભદ્રબાહુતું આગળ ચડી ગયે ને મને નીચે રાખે તે હું પણ હવે તને બતાવી દઉં. શું મારામાં વિદ્યા નથી? મારા જેટલું જતિષનું જ્ઞાન કોનામાં છે એ બતાવે. બસ હવે આ જ્યોતિષ વિદ્યાના બળે કરી આગળ વધું ને તને પણ બતાવી દઉં ! આવો વિચાર કરી તે પાટલીપુત્રમાં જ રહેવા લાગ્યોને પોતાની કીર્તિ ફેલાવવા અનેક જાતના પ્રયત્ન કરવા લાગ્યા. તેણે એક વાત તો એવી ફેલાવી કે નાનપગુથી મને મુહૂર્ત જોવાને બહુ શોખ હતો.
એક વખત મેં ગામ બહાર જઈ મુહૂર્ત જોવા માટે કુંડળી બનાવી તેમાં સિંહનું ચિત્ર આલેખ્યું. એનું ગણિત ગણવાની ધુનમાં એ કુંડળી ભૂ સવી ભૂલી ગયો ને ઘેર આવ્યો. રાતના યાદ આવ્યું કે કુંડળી ભૂસવી ભૂલી ગયો છું. એટલે ત્યાં ગયો તે સિંહરાશિને સાચે સ્વામી સિંહજ ત્યાં બેઠો હતો. છતાં મેં હિમ્મત લાવી તેની નીચે હાથ નાંખી કુંડળી ભૂંસી નાંખી. આથી તે ખુબ પ્રસન્ન થયે ને મને વરદાન માગવા કહ્યું. મેં કહ્યું કે તમે જે પ્રસન્ન થયા હો તે મને બધું તિશ્ચક બતાવો. તે મને પિતાની દિવ્યશકિતથી જાતિચક્રમાં લઈ ગયેને બધું બતાવ્યું. હવે એ જ્ઞાનથી લો કેના પર ઉપકાર કરવાજ હું ફરું છું.
- “દુનિયા તે ઝુકતી હૈ ઝુકાનેવાલા ચાહિયે” એ વાત બરાબર છે. વરાહમિહીરની વાત ઘણાયે સાચી માની ને તેને ખુબ માન આપવા લાગ્યા એમ કરતાં તે નંદરાજાને પુરોહિત થયો.
પાટલીપુત્રના નંદરાજાઓ ખૂબ વૈભવશાળી ને પ્રતાપી હતા. એમના પુરોહિતને શેની મણ રહે ! આ રાજાને લાંબે વખતે એક પુત્ર થયો એટલે આખા નગરમાં આનંદ ઉત્સવ થે. લોકો અનેક જાતની ભેટે લઈ રાજાને મળવા આવવા લાગ્યા ને પોતાને આનંદ પ્રદર્શિત કરવા લાગ્યા.
૩૨]
[આત્માનંદ-પ્રકાશ
For Private And Personal Use Only
Page #7
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
વરાહમિહીરે આ પુત્રની જન્મપત્રિકા બનાવી ને તેમાં લખ્યું કે પુત્ર સા વષઁના થશે. રાજાને એથી અત્યંત હર્ષ થયા ને વરાહમિહીરને ખુબ ઇનામ આપ્યું. વરાહમિહીરને આ વખતે પોતાની દાઝ કાઢવાના લાગ મળ્યા. તેણે રાજાના કાન ભ ંભેર્યા કે મહારાજ ! આપના કુંવરના જન્મથી રાજી થઇ બધા મળવા આવી ગયા પણ પેલા જૈનના આચાર્ય ભદ્રબાહુ નથી આવ્યા. તેનુ કારણ તા જાણેા ? રાજા કહે, એમ આ શકડાળ મંત્રી તેમના ભક્ત છે તેમને પૂછીશ. રાજાએ તા શકડાળ મત્રીને લાવ્યા ને પૂછ્યું આ આનંદ પ્રસંગે બધા મને મળવા આવ્યા પણ તમારા ગુરુ કેમ નથી આવ્યા ? શકડાળ મ`ત્રી કહે, એમને પૂછીને કાલે હુ જણાવીશ. તે ભદ્રબાહુ સ્વામીને મળ્યા. ભદ્રબાહુ સ્વામી તેા મુનિ હતા. તેમને જન્મમરણના શાક કે ઉત્સવ શું ? તે જાણી ગયા કે રાજાના કાન ભંભેરાયા છે. માટે શાસન ઉપર રાજાની અપ્રીતિ ન થાય તેવુ કરવું તેમણે મ ંત્રીને કહ્યું કે રાજાને એમ કહેજો કે નકામું એ વખત આવવું જવુ' શા માટે પડે ! એ પુત્ર તા સાતમે દિવસે બિલાડીના મોઢાથી મરણ પામવાના છે.
મંત્રીએ જઈને રાજાને વાત કરી. એટલે રાજાએ પુત્રની રક્ષા કરવા ખુબ ચાકી પહેરા મૂકી દીધા ને ગામ આખાની બિલાડીઓ પકડીને દૂર મેાકલાવી દીધી. પણ બન્યું એવુ` કે સાતમા દિવસે ધાવમાતા બારણામાં બેઠી બેઠી પુત્રને ધવરાવતી હતી તેવામાં અકસ્માત બાળક પર લાકડાના આગળીયા (અગલા) પડયા ને તે મરણ પામ્યા. બધે શાક શાક થઈ રહ્યો. વરાહમિહીર તા બચારા મ્હાં સતાડવા લાગ્યા. તેની જાતિષની બધી શેખી જણાઈ ગઈ. ભદ્રબાહુસ્વામી રાજાના એ શાક નિવારવા અર્થે રાજમહેલમાં ગયા. ત્યાં રાજાને ધીરજ આપી. પછી રાજાએ પૂછ્યું કે તમે શી રીતે આ બાળકનું આયુષ્ય સાત દિવસનુ` જાણ્યુ' ! વળી તમે બિલાડીના મેઢાથી મરણુ થશે એમ કહ્યુ હતું તે તે બરાબર નથી. સૂરિજી કહે તે આગળીયા લાવા. તે આગળીયા લાવ્યા તો તેનાપર ખિલાડીનુ માઢું કારેલુ. પછી તે ઓલ્યા : અમે જે જાણ્યુ અમારા શાસ્ત્રના આધારે જાણ્યુ છે. વરાહમિહીરે જે મુહૂત જોયુ. તેમાં સમય ખાટા લીધા હતા. આ સાંભળીને વરાહિમહીરને ખુબ ખેદ થયા. તે બધાં જયાતિષના પુસ્તકો પાણીમાં બાળી દેવા તૈયાર થયા. ત્યારે સૂરિજીએ કહ્યું કે એ શાસ્ત્ર તો બધા સાચા છે પણ ગુરૂગમ જોઇએ. માટે એમ કરવાથી શું લાભ! વરાહમિહીર એ સાંભળી શાંત થયા પણ સૂરિજી પ્રત્યેના દ્વેષ તા નજ ગયા. તે ખરાબ ખરાબ વિચારેા કરતા મરણ પામ્યા એટલે મરીને વ્યંતર થયા ન જૈન સંઘમાં રોગચાળા ફેલાવવા લાગ્યા. ભદ્રબાહુ સ્વામીએ એ ઉપદ્રવ દૂર કરવા ,‘ઉવસગ્ગહર’ સૂત્ર બનાવ્યુ. જેના એલવાથી એ ઉપસની કાંઈ અસર થઈ શકી નહિ. આજે પણ એ મહાપ્રભાવવાળું સ્નાત્ર ગણાય છે. શ્રી ભદ્રખાહુ સ્વામીએ આવી રીતે અનેક ઠેકાણે પાતાની વિદ્વતાથી જૈનધર્મનુ' ગૌરવ વધાર્યું.
શ્રી યશાભદ્રસૂરિજીની પાટે શ્રી સંભૂતવિજયજી નામના આચાર્ય હતા. ભદ્રબાહુ સ્વામી તેમના ગુરૂભાઇ થાય. આ બંને મહાન આચાર્યો જયારે હિંદભરમાં જૈન શાસનના ડંકા વગાડી રહ્યા હતા ત્યારે પાટલીપુત્રમાં રાજયની મહાન ઉથલપાથલ થઈ રહી હતી.
માર્ચ -૯૩
For Private And Personal Use Only
[૩૩
Page #8
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
નવમાં નંદે ચાણક્ય નામના એક અત્યંત બુદ્ધિશાળી બ્રાહ્મણનું અપમાન કર્યું. તેણે અનેક પ્રપંચ કરી નંદરાજાને નાશ કર્યો અને ચંદ્રગુપ્તને ગાદીએ બેસાડે. મુરા નામની દાસીને તે પુત્ર હોવાથી તેને વંશ મીય કહેવાય. ચાણકય તેને પ્રધાન થયા. એના બુદ્ધિબળથી અને ચંદ્રગુપ્તના પરાક્રમથી તેમણે આખા હિંદ ઉપર પોતાની આણ ફેરવી. હિંદમાં પરદેશીઓની ચડાઈ પહેલવહેલાં એનાજ વખતમાં થઈ પણ એણે તેમને હાર આપી ઉલટ તેમજ કેટલેક મુલક કબજે કર્યો.
સમ્રાટ ચંદ્રગુપ્ત ખુબ વૈભવ ને ઠાઠમાઠથી રહેતો હતો. ભદ્રબાહુ સવામીએ પિતાની વિદ્વતાથી તેના પર ઘણી સુંદર છાપ પાડી હતી. એક વખત ચંદ્રગુપ્ત જ્યારે ભરનિદમાં સૂતો હતા ત્યારે તેને સેળ સ્વપ્ન આવ્યાં. એ સ્વપ્નને અર્થ તેણે ભદ્રબાહુ સ્વામીને પૂછયો. ભદ્રબાહુ સ્વામીએ પોતાના અગાધ જ્ઞાનથી તે સ્વપ્નને અર્થ સમજાવ્યઃ રાજન્ ! પહેલા સ્વપ્નમાં તે કલ્પવૃક્ષની ડાળ ભાંગેલી દીઠી એનું ફળ એ છે કે આ પાંચમાં આરામાં ઘણું ઓછા માણસે દીક્ષા લેશે. બીજા સ્વપ્નમાં તે સુર્યાસ્ત જે તેને અર્થ કેવળજ્ઞાનરૂપી સૂર્યને અસ્ત થયો. ત્રીજા સ્વપ્નમાં ચાળણી જે ચંદ્રમાં જોયો એનું ફળ જે નમતમાં અનેક ભેટ પડશે ને ધર્મ ચાળણીએ ચળાશે. ચોથા સ્વપ્નમાં બાર ફિણાવાળો સર્પ જે એનું ફળ બાર બાર વર્ષના ભયંકર દુકાળ પડશે. પાંચમાં સ્વપ્નમાં તે દેવ વિમાન પાછું જતાં જોયું એનું ફળ એ આવશે કે ચારણ મુનિ તેમજ વિદ્યારે આ ભૂમિમાં આવશે નહિ. છઠ્ઠા સ્વપ્નમાં તે ઉકરડામાં કમળ ઉગેલું જોયું તેનું ફળ એ છે કે નીચ પણ ઉંચ ગણાશે. સાતમાં સ્વપ્નમાં ભૂતાનું ટોળું નાચતું જોયું. એનું ફળ એ છે કે મલીન દેવ દેવીઓની માન્યતા વધશે. આઠમાં સ્વપ્ન તે આગીઓ જે એનું ફળ જૈન ધર્મમાં દઢ થોડા રહેશે. કુમતિ વધારે પ્રકાશમાં આવશે. નવમાં સ્વપ્ન સુકું સરોવર જોયું ને તેમાં દક્ષિણ દિશાએ થોડું પાણી જોયું એનું ફળ એ છે કે મુનિઓ પિતાનો જીવ બચાવવા દક્ષિણ દિશામાં જશે કે જ્યાં જ્યાં તીર્થકરોનાં કલ્યાણક હશે ત્યાંથી જૈન ધર્મનો વિચ્છેદ થશે. દશમાં સ્વપ્નમાં કુતરાઓને સેનાના થાળમાં ખીર ખાતા જોયા એનું ફળ એ આવશે કે લક્ષ્મી ઉત્તમ કુળમાંથી ની આ કુળમાં જશે. અગીઆરમાં સ્વપ્નમાં વાંદરાને હાથી પર બેઠેલો જે તેનું ફળ હવે પછી મિથ્યાત્વી રાજા ઘણુ થશે. બારમે સ્વને સમુદ્રને માઝા મૂકતે જે તે સૂચવે છે કે રાજાએ ન્યા. નીતિ મૂકીને પ્રજાને હેરાન કરશે. ગમે તેવા કરવેરા નાંખી પૈસા પડાવશે. તેરમે સ્વપ મહારને વાછરડાં જોડેલાં જોયાં તેનું ફળ એ થશે કે પવિત્ર ભાગવતી દીક્ષાને મોટી ઉમરના માણસો ગ્રહણ કરશે. બાળપણમાં વધારે દીક્ષા લેશે ને તે પણ ભુખે પીડાતા કે દુઃખે સદાતા વળી તે ગુનો વિનય કરવા મૂકી પોતપોતાની મતિએ ચાલશે. ચૌદમે સ્વને રાજપુત્ર ઉપર ચડેલ જે તેને અથ રાજાઓમાં સંપ નહિ રહે. પિતાના સ્નેહીઓ સાથે વેરઝેર કરશે ને બીજી જોડે પ્રીતિવાળા થશે. પંદરમે સ્વને રત્નના ઢગલામાં માટી મળેલી જોઈએ સૂચવે છે કે મુનિએ આગમગત વ્યવહારને છોડી દઈ બાહ્ય આચાર પર વધારે ભાર મૂકશે. એમની રહેણી કરણી એક નહિ હોય. સોળમે સ્વપ્ન બે કાળા હાથીને લડતા જોયા તે જોઈએ ત્યાં વરસાદ નહિ પડે એમ સૂચવે છે. આ સેળ સ્વપ્નને અર્થ સાંભળી રાજા ચંદ્રગુપ્તને ખુબ દુઃખ થયું. તે ઉદાસ થયો. કેટલાકના માનવા પ્રમાણે તેણે આ વખતે પોતાના પુત્રને રાજ સેંપી નિવૃત્તિમાર્ગ સ્વિકાર્યો.
૩૪]
| આત્માદ-પ્રકાશ
For Private And Personal Use Only
Page #9
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
ભદ્રબાહુ સ્વામી પણ બાર વર્ષને ભયંકર દુકાળ પડશે એમ જાણી નેપાળ દેશમાં ગયાને ત્યાં મહાપ્રાણ ધ્યાનને આરંભ કર્યો.
બાર વર્ષને ભયંકર દુકાળ પડે છે. અન્ન પાણીના સાંસા પડવા લાગ્યા છે. એટલે સાધુઓ દક્ષિણ દિશામાં ચાલ્યા ને સમુદ્રના કિનારે આવેલા ગામડામાંથી આહાર પાણી મેળવવા લાગ્યા. વિદ્યા એવી વસ્તુ છે કે જે તેને ફરી ફરીને ફેરવીએ નહિ તો વિસરી જવાય. આ સાધુઓને પણ તેમજ થયું. તેઓ ઘણા શાસ્ત્ર ભૂલવા લાગ્યા. જ્યારે બાર વર્ષને દુકાળ પૂરો થયો ત્યારે સાધુઓ પાછા ફર્યા ને પાટલીપુત્રમાં બંધે સંધ એકઠા થયા. તે વખતે જેને જે સૂત્રો યાદ હતા તે બધાં એકઠાં કરી લીધાં. એમાં અગિયાર અંગે મળી શકયાં પણ બારમું દૃષ્ટિવાદ અંગ બાકી રહ્યું, બધા મુંઝાવા લાગ્યા. તે વખતે નેપાળમાં ગયેલા ભદ્રબાહુ સ્વામી ચાદ આવ્યા. તે દૃષ્ટિવાદ અંગે જાણતા હતા. સંધે બે મુનિને તેમને બોલાવી લાવવા મોકલ્યા. બને મુનિ લાંબો વિહાર કરી નેપાળ પહોંચ્યા. ત્યાં ભદ્રબાહુ સ્વામી ધ્યાનમાં મસ્ત હતા. જ્યારે તે દયાનમાંથી જાગ્યા ત્યારે સાધુઓએ હાથ જોડી કહ્યું કે હે ભગવન્! સંઘ આપને પાટલીપુત્ર આવવાનો આદેશ (હુકમ) કરે છે.
ભદ્રબાહુ સ્વામી એ સાંભળી બોલ્યા : હમણાં મેં મહાપ્રાણધ્યાન શરૂ કરેલ છે તે બાર વર્ષે પૂરું થાય છે માટે હું આવી શકીશ નહિ. આ મહાપ્રાણધ્યાનની સિદ્ધિ થવાથી જરૂરને વખતે એક મુહૂર્ત માત્રમાં બધા પૂર્વની સૂત્રને અર્થ સાથે ગણના થઈ શકે છે. મુનિઓ પાછા આવ્યા. સંધને વાત કરી. સંઘે એ સાંભળી બીજા બે સાધુઓને તૈયાર કર્યા ને તેમને જણાવ્યું કે તમારે જઈને ભદ્રબાહુ સ્વામીને પૂછવું કે જે સંઘની આજ્ઞા ન માને તેને શી શિક્ષા કરવી ? પછી તે કહે કે “સંઘ બહાર” એટલે તમે કહેજે કે સંઘે તમને એ શિક્ષા ફરમાવી છે. પેલા મુનિઓએ જઈને ભદ્રબાહુ સ્વામીને પૂછ્યું એટલે તેમણે જવાબ આપ્યો કે સંઘ બહાર. પણ સાથે સાથે જણાવ્યું કે શ્રીમાન સંઘે એમ ન કરતાં મારા પર કૃપા કરવી, અને બુદ્ધિમાન સાધુઓને મારી પાસે ભણવા મોકલવા. હું તેમને હંમેશાં સાત વખત પાઠ આપીશ. સવાર, બપોર ને સાંજ તથા ભિક્ષાવેળાએ ને સાંજના પ્રતિકમણ પછી ત્રણ વખત. સાધુઓએ શ્રી ભદ્રબાહુ સ્વામીના સંદેશ સંઘને પહોંચાડશે. એટલે સંઘે પાંચસે સાધુઓને તૈયાર કર્યા.
આ સંઘમાં કેશા વેશ્યાને ત્યાં બાર વર્ષ સુધી પડી રહેનારને પાછળથી દીક્ષા લેનાર શકડાળ મંત્રીના પુત્ર શ્રી સ્કૂલિભદ્રજી પણ હતા.
સાધુઓને શ્રી ભદ્રબાહુ સ્વામીજીએ પાઠ આપવા માંડયા. પણ બધા સાધુઓને તે બહુ ઓછા લાગ્યા. ધીમે ધીમે તેઓ કંટાળીને પાછા ફર્યા. એકલા સ્યુલિભદ્રજી રહ્યા. તેઓ આઠ વર્ષમાં આઠ પૂર્વ સારી રીતે ભા. પછી એક વખત ભદ્રબાહુ સ્વામીએ પૂછ્યું કે સ્થૂલિભદ્ર! તું નિરાશ થયેલો કેમ જણાય છે ? સ્થૂલિભદ્ર કહે, પ્રત્યે ! હું નિરાશ તો નથી થયો પણ મને પાઠ બહુ ઓછા લાગે છે. ભદ્રબાહુ સ્વામી કહે, હવે ધ્યાન પૂરું થવાને બહુ વખત નથી. દયાન પૂરું થયા પછી તું માગીશ તેટલા પાઠ આપીશ. સ્થૂલિભદ્રજી કહે, ભગવન્! હવે મારે કેટલું ભણવાનું બાકી છે ? ભદ્રબાહુ સ્વામી કહે, તું એક બિંદુ જેટલું ભણ્યો છે ને સાગર જેટલું બાકી છે. સ્થૂલિભદ્રજીએ પછી કાંઈ પૂછ્યું નહિ. ખુબ ઉત્સાહથી આગળ ભણવા મંડયા. માર્ચ –૯૩
[૩૫
For Private And Personal Use Only
Page #10
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
મહાપ્રાણ ધ્યાન પૂરું થયું. સ્થૂલિભદ્રજીને વધારે પાઠ મળવા લાગ્યા એટલે તે દશપૂર્વમાં બે વસ્તુ ઓછી રહી ત્યાં સુધી શીખી ગયા.
ભદ્રબાહુ સ્વામી નેપાળમાંથી પાછા ફર્યા. સાથે સ્થૂલિભદ્રજી પણ પાછા ફર્યા. આચાર્ય શ્રી સંભૂતવિજયજી કાળધર્મ પામ્યા હતા. તેથી તે તેમની પાટે આવ્યા. હવે તે યુગ પ્રધાન કહેવાયા. તેઓ વિહાર કરતાં કરતાં પાટલીપુત્ર આવ્યા.
અહીં સ્થૂલિભદ્રની સાતે બહેન સાથ્વી થઈ હતી. તેમણે સમાચાર સાંભળ્યા કે સ્થૂલિભદ્રજી શાસ્ત્રોનો અભ્યાસ કરી પાછા ફરે છે. તેથી વંદન કરવાને તેઓ શ્રી ભદ્રબાહુ સ્વામી પાસે આવી. વંદન કરીને તેમણે પૂછ્યું: ગુરુ મહારાજ ? સ્થૂલિભદ્રજી કયાં છે ! શ્રી ભદ્રબાહ કહે, પાસેની ગુફામાં જાવ, ત્યાં ધ્યાન ધરતા બેઠા હશે. તેઓ ધૂલિભદ્રને મળવા ગુફા તરફ ચાલી. સ્થૂલિભદ્ર જોયું કે પોતાની બહેને મળવા આવે છે એટલે શીખેલી વિદ્યાને પ્રભાવ બતાવવા સિંહનું રૂપ ધારણ કર્યું. યક્ષા વગેરે આવીને ગુફામાં જુએ તો સિંહ. તે આશ્ચર્ય પામીઃ આ શું ? શું કઈ સિંહ સ્થૂલિભદ્રને ખાઈ ગયો ? તેઓએ પાછા આવીને ભદ્રબાહુ સ્વામીને સઘળી હકીકત જણાવી. ભદ્રબાહુ સ્વામીએ પોતાના જ્ઞાનથી જાણ્યું કે
સ્થૂલિભદ્ર પિતાની વિદ્યા બતાવી. તેમણે સાધ્વીઓને કહ્યુંઃ ફરીથી તમે જાવ. સ્થૂલિભદ્ર તમને મળશે. ચક્ષા વગેરે ફરીને ગયા. ત્યારે સ્થૂલિભદ્ર પોતાના મૂળ રૂપમાં બેઠા હતા. અરસપરસ સહુએ શાતા પૂછી.
હવે બાકી રહેલે શાસ્ત્રને થોડો ભાગ શીખવા સ્થૂલિભદ્રજી ભદ્રબાહુ સ્વામી પાસે ગયા ત્યારે તેમણે કહ્યું તમને હવે શાસ્ત્ર શીખવાડાય નહિ. તેને માટે તમે લાયક નથી.
સ્થૂલિભદ્ર વિચારવા લાગ્યાઃ એવો મારે છે અપરાધ થયે હશે? વિદ્યાના બળથી પોતે સિંહનું રૂપ લીધેલું તે યાદ આવ્યું. તેઓ નમી પડ્યા ને બેલ્યાઃ મારી ભૂલ થઈ. હવે એવી ભૂલ નહિ કરૂં. ભદ્રબાહુ સ્વામી કહે, “પણ હવે મારાથી તમને અભ્યાસ કરાવાય નહિ.” છેવટે સંઘે મળીને વિનંતિ કરી ત્યારે ભદ્રબાહુ સ્વામીએ બાકીનો ભાગ ભણવ્યું. પણ તેના અર્થ શીખવ્યા નહિ.
જી સર્વ શાસ્ત્રના જાણકાર થયા. એમના પછી કહેવાય છે કે કેાઇ બધા શાસ્ત્રના જાણકાર થયા નથી.
હવે ભદ્રબાહુ સ્વામીનું મરણ પાસે આવ્યું. તેમની જશે સાચવનાર અત્યંત બાહોશ ને જ્ઞાની સાધુ જોઈએ. તે સ્થૂલિભદ્ર હતા. તેથી તેમને માટે બેસાડ્યા ને પોતે શાંતિથી ધ્યાન ધરતા ધરતા મરણ પામ્યા.
ભદ્રબાહુ સ્વામીનું નામ આજે પણ પ્રાતઃસ્મરણીય ગણાય છે. પ્રાત:કાળમાં ઉઠીને ભરફેસર બાહુબળીની સજઝાય બેલતાં તેમનું નામ લેવાય છે.
પર્યુષણ પર્વમાં વંચાતું અત્યંત પવિત્ર ક૯પસૂત્ર તેઓએ જ એક સૂત્રમાંથી જ પાડીને બનાવ્યું છે. બીજા પણ તિષ વગેરેના ગ્રંથો ચેલા છે. નમસ્કાર હો મહામૃત કેવલી ભદ્રબાહુ સ્વામીને.
૩૬]
[આભનંદ-પ્રકાશ
For Private And Personal Use Only
Page #11
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
કે હું એટલે આત્મા
લેખક : રતિલાલ માણેકચંદ શાહ
હુ” કણ છું ? તેને વિચાર આપણને કોઈ પણ દિવસે ઉદભવે છે ખરે ? ન ઉદભવતા હોય તે આજે જ સંદર્ભમાં વિચારો, પ્રથમ તે જાણવું અત્યંત આવશ્યક છે. કેટલાક ને જરૂર એમ લાગશે કે શું અમે એટલું પણ નહીં જાણતા હોઈએ ? એમાં શું વિચારવા યોગ્ય છે ! હું એટલે અમે અને અમે એટલે આ શરીર તેમ શરીર પ્રત્યે આંગળી તે ચીંધી હું ને બતાવશે, પણ તેથી તે સાચા છે તેમ કહી શકાય નહિ.
હું એટલે આ શરીર નહિ, પણ શરીર અંદર રહેલે “આત્મા,” આ શરીર તે પરિવર્તન શીલ, ચલાયમાન, અસ્થિર અને વિનાશક છે. જ્યારે શરીરની અંદર રહેલ આત્મા અજર છે, અમર છે, અભેદ છે, અચ્છેદ છે. અનંતજ્ઞાનદર્શન-ચારિત્ર, અનંત વીર્ય, અનંત શક્તિ અનંત ગુણેને ઘણી છે. ઉપગમય, અમૂતિક, કર્તા. સ્વદેહ પરિણામ, કતા, સંસારસ્થ, સિધ્ય અને વસ્ત્રા ઉદર્વગામી એ જીવના નવ અધિકાર છે.
આમાં નિશ્ચયથી શુદ્ધ ચેતના સ્વરુપ છે, અનંત દર્શન-જ્ઞાન સ્વરૂપ છે. અમૂર્તિક છે, તાના શુદ્ધ ભાવને કર્તા છે, ચૈતન્ય ગુણોને ભોક્તા છે, લોકાકાશની બરોબર અસંખ્યાત પ્રદેશ છે, શુદ્ધ છે, નિત્ય છે, ઉત્પાદ, વ્યય અને પ્રૌવ્ય સહિત છે અને સ્વભાવથી ઉદર્વગમન કરવાવાળા છે.
વ્યવહાર નથી ઇંદ્રિયાદિ દસ પ્રાણથી જીવે છે, મતિગાન વિગેરે અને ચક્ષુદર્શન વિગેરે યથા યોગ્ય ઉપયોગ સાહત છે, કર્મો કર્તા છે, સુખ-દુઃખ રૂ૫ કર્મ ફળોને ભોકતા છે, નામ કમને ઉદયથી પ્રાપ્ત પોતાના નાના મોટા શરીર બરાબર છે, જીવ સમાસ, માગણા અને ગુણસ્થાની અપેક્ષાએ ચૌદ ચૌદ પ્રકાર છે, અશુદ્ધ છે, સંસારી છે અને વિદશાઓને છોડીને ગમન કરવા વાળે છે.
અજીવ દ્રવ્યના પાંચ ભેદ છે પુદગલ ધર્મ, અધમ આકાશ અને કાળ જેમાં સ્પર્શ, રસ, ગંધ, વર્ણ હોય તેને પુદગલ દ્રવ્ય કહે છે તેના અણુ અને સ્કધાની અપેક્ષાએ અનેક ભેદ છે, જીવ અને પુદગલોને ચાલવામાં નિમિત્ત ધર્મ દ્રવ્ય છે અને સ્થિર રહેવામાં નિમિત્ત અધર્મ દ્રવ્ય છે. જીવાદિ દ્રવ્યોને પરિણમનમાં નિમિત્ત કાળ દ્રવ્ય છે, કાળ દ્રવ્યને છોડીને બીજા પાંચદ્રવ્યો બહુ પ્રદેશી હોવાથી અસ્તિકાય કહેવાય છે. આ પ્રમાણે શરીર અને આત્માનું સંક્ષિપ્ત લક્ષણ થયું હવે તે બાબતમાં આગળ વિચારીએ.
હું સુખી છું, હું દુઃખી છું, હું બિમાર છું હું તંદુરસ્ત છું આદિ શબ્દો દ્વારા શરીરને તમે હું તરીકે પિછાને હા શું સત્ય છે ? તમારો અતીત કાળ તપાસે છેક બચપણમાં આ શરીર કેવું હતું યુવાનીમાં તેનું કેવું પરિવર્તન થયું અને ઘડપણમાં તેને શા હાલ થયા ? જેમણે તમને બચપણમાં નિરખ્યાં હશે, તેઓ પૌઢ અવસ્થામાં તમને ભાગ્યે જ પિછાની શકશે, કયાં તે વખતનું તમારું સુકોમળ શરીર અને કયાં આજનું કરચલીઓથી માર્ચ–૯૩)
[૩૭
For Private And Personal Use Only
Page #12
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
છવાયેલું બેડોળ શરીર ? પહેલાનું શરીર કયાં ગયું ? ત્યારે શું આજનું શરીર તે તમે છે ? ના ! તે તમે નથી. તમે તો શરીરની પ્રત્યેક પરિસ્થિતિને પહેચાણનાર આત્મા છે, શરીર બદલાય છે કારણ કે તે પરિવર્તન શીલ છે, પણ તેને જેનાર જ્ઞાતાદ્રષ્ટા આતમા તે જ તમે છે. શરીર તે જડ છે જ્યારે તમે ચેતન છે. જન્મ મરણની જંજાળ શરીર ને હોય છે, તમે તે અમર છે. તો પછી આ નાશવંત શરીરને તમારૂં માને છે તે શું બરાબર છે ? તમે શા માટે તેનાં માન, અપમાન સુખ-દુઃખ તથા જન્મ-મરણના ભાગીદાર બને છે ? શું તમે નામ છે ? કુલચંદભાઈ, દલીચંદભાઈ જયંતિભાઈ એ શું તમારું સ્વરુપ છે ? તમારું નામ સાંભળતાજ ભરનિદ્રામાંથી ઝબકીને જાગી જાવ છો, તમારા નામથી કે તમને ભાંડે તે તમે આકુળ-વ્યાકુળ થઈ ઉઠે છે, પરંતુ જરા વિચારો આવતે અનંતા શરીરો અનંત કાળથી લીધા અને મૂકો એ કે શરીર આપણુ થયું નહિ, તે આ શરીર પણ આપણું ક્યાંથી હોય ? તે તેને માટે રાગ-દ્વેષ કરી શા માટે નવાં કર્મો ઉપાર્જન કરવા ? જે અનંતા ભવાનું પ્રદાન કરે છે અને અનંતા દુખોની ગર્તામાં ધકેલી દે છે.
ત્યારે શું ઇદ્રિને તમે તમારું સ્વરૂપ માને છે ? જે તેના ઉત્તર તમેં “આકારમાં આપતા હોતો આંખ જતી રહેવાથી, નાક કપાઈ જવાથી, કાને બહેરાશ આવવાથી, ચામડી ઉઝરડાઈ જવાથી કે પગે અપંગ થવાથી શું તમે મરી જાય છે ? તે પછી ઇંદ્રની ઇંદ્રજાળમાં શા માટે ફસાઈ રહ્યા છે ? તમે તો જોનાર-જાણનાર છે. કદાચ તમે કહે છે કે મન” એ અમારું સ્વરૂપ છે. પરંતુ મન–પ્રદેશમાં વિચારોના તરંગો ઊછળે છે ત્યારે, તમે એ તરંગોને જાણે છે કે નહિ ? ના કહીને છટકી શકે નહિ. કારણ કે તમે બોલ્યા વિના નહીં રહી શકે કે, હમણાં જ મારા મનમાં એક વિચાર ઉપસ્થિત થયો હતો. એટલે કે જાગેલી વસ્તુને જાણનાર કોઈ બીજે જ છે તે કબૂલ કરવું જ પડશે. તેમજ તમે બુદ્ધિ પણ નથી કેમ કે તેની ગતિને પણ જાણો છે બુદ્ધિમાં વિકાર, વિકાસ, પવિત્રતા, અપવિત્રતા અને સારાખોટાની ચડતી પડતીની ખબર આત્માને પડે છે, નહીં તો તમે એમ ન કહેત કે મારી બુદ્ધિ હમણાં બગડી ગઈ છે અથવા સુધરી ગઈ છે. એટલે તેને જાણનાર અંદર રહેલે આત્મા જ છે. પરંતુ તમે તે દેહ, ઈન્દ્રિયે, મન, બુદ્ધિ, અહંકારાદિને સમૂહમાં ‘હું પણ આરોપ કરો છો વસ્તુઃ તમે તે તેના દ્રષ્ટા છે. આ રીતે તમે પ્રાણ પણ નથી પ્રાણના દ્રષ્ટા છો, પ્રાણની પ્રત્યેક પ્રક્રિયાઓ જીવન રેડનાર છે, તમે તો શુદ્ધ, બુદ્ધ, નિત્ય, ચેતન આનંદ મય આત્મા છે. દહેના નાશથી તમારો નાશ નથી થતું અને દેહના જન્મથી તમારો જન્મ થતો નથી. તમે તો અનાદિના આત્મા છે, તમારા સ્વરૂપમાં તમે અચળ પ્રતિષ્ઠિત છે, આ વાત બરાબર સમજે અને વિશ્વના પ્રત્યેક ૮ માં અવિચળ રહે. આ પ્રમાણેની સ્વરૂપ સ્થિત એ જ તમારું સાચું સ્વરૂપ છે, તેની અનુભૂતિ કરવામાં જ જીવનની સાચી સફળતા છે, તેની અંશે અનુભૂતિ થતાં સમકિતને આવિષ્કાર થાય છે. જેને ચોથું ગુણસ્થાનક કહેવામાં આવે છે અને ત્યાંથી જ આધ્યાત્મિક પથ પર પગ ચાંપી શકાય છે, તે સાધનામાં આગળ વધતા, સાચું શ્રાવક પણું, સાધું પણું પ્રાદભૂત થાય છે અને તે રાહ પર વીર તેમજ પુરૂષાર્થને ફેરવતા સાધનામાં આગળ વધતા છેવટે પૂર્ણતાએ પહોંચાય છે. જરૂર છે, વિભાવમાંથી સ્વભાવમાં આવવાની, આત્માથી આત્માને ઓળખવાની, તેની અનુભૂતિ કરવાની આત્માના મૂળ ગુણનું પ્રગટી કરણ કરવાની પ્રત્યેક આત્મામાં પ્રભુ થવાની યોગ્યતા પહેલી જ છે જરૂર છે તે યોગ્યતા પ્રાપ્ત કરવાની. જ ૩૮]
આત્માનંદ-પ્રકાશ
For Private And Personal Use Only
Page #13
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
પ્રિયદર્શના
[ગતાંકથી ચાલુ) ભ. મહાવીર, મહાશતકના પ્રાયશ્ચિતવડે જાણે કે એ જ સૂત્ર કાળના અનંત પડદા ઉપર માટે અક્ષરે આલેખી ગયા છે. આ નારી પ્રત્યે આવી નિમળ અને ઉદાર દૃષ્ટિથી જેનાર પુરુષ પ્રિયદર્શનાને શું કહી શકે ?
પણ ઢક શ્રાવક, પ્રિયદર્શનાના માથાને મળ્યો. એ જાતને કુંભાર હતો અને શ્રાવસ્તિમાં રહેત. તેણે પોતાની કળા કારીગરી અને પરિશ્રમને પ્રતાપે સારી સમૃદ્ધિ પણ મેળવી હતી. ભ. મહાવીર એ પરમ ભક્ત હતા. જેનધર્મ એની ચડતી કળા વખતે બ્રાહ્મણ, વૈશ્યને ક્ષત્રિય ઉપરાંત બીજી નાની-મોટી જ્ઞાતિઓમાં કેટલ ફેલાઈ ગયો હતો તે આ ઢંક શ્રવકની શ્રદ્ધા અને લાગણી બતાવી આપે છે. જમાલિ અને પ્રિયદર્શનાને સાધુ–સાવીસંઘ ફરતો ફરતો શ્રાવસ્તિમાં આવી ચડ્યો. સાધુ–સંઘ નગર બહાર ઉદ્યાનમાં ઊતર્યો અને સાધ્વી સમુદાય ઢંક કુંભારની શાળામાં ઊતર્યો.
ઢક શ્રાવકે જમાલિના જુદા પડવાની વાત સાંભળી હતી જેનસંઘમાં એ પહેલવહેલો વિદ્રોહી હોવાથી, ધરતીકંપના સમાચાર દૂર દૂરના દેશાવરમાં ફેલાઈ જાય તેમ આ વિદ્રોહની વાત એક જીભેથી બીજી જીભે ઘણે દૂર પહોંચી વળી હશે. ટંક જેવા કેટલાય ભદ્રિકને એથી ઉંડી વ્યથા પણ ઊપજી હશે.
પ્રિયદના સાથે ચર્ચા કરવામાં ઢંકને કંઈ સાર જેવું નહિ લાગ્યું હોય. ચર્ચામાં વિતંડા કે કદાગ્રહ જન્મી પડે એવી પણ એને કદાચ બીક લાગી હશે. તર્ક અને પ્રમાણથી જ, ઊભી થતી સમસ્યાઓ ઉકેલાવી જોઈએ એ વાત સાચી, પણ જ્યાં તર્ક અને બુદ્ધિ નકામાં જણાય ત્યાં ક્રિયાત્મક પ્રયોગને થોડો ટેકે લીધે હોય તો કંઈ ખોટું નહિ. આવો જ કંઇક વિચાર કરીને કે પ્રિયદર્શના પાસે થોડા આગના તણખા વેર્યા. ઊડતો ઊડતો એક તણખો પ્રિયદનાના વસ્ત્રને સ્પર્શી ગયો અને આગના સ્વભાવ પ્રમાણે બાળવાની ક્રિયા શરૂ થઈ ગઈ. કંઈક એ જાણતા જ હતા.
| પ્રિપદેશના એકદમ બોલી ઊઠી. “જુઓ. જુઓ, ઢંક, તમારી ગફલતથી મારું આ વસ્ત્ર બળી ગયું ?”.
આયે ! આપ વ્રતધારી થઈને ખોટું બોલી રહ્યાં છો !”
પ્રિસ્ટનાએ ઘડીભર આશયથી ઢક સામે જોયું વસ્ત્ર બળતું હતું એ દીવા જેવી ચિખી વાત હતી અને છતાં ઢક જેવો શ્રદ્ધાળુ, બદ્રિક, સેવાપરાયણ શ્રાવક વાતને ઉડાવી રહ્યો હતો, તે પ્રિયદર્શનાથી સહન કેમ થાય ? માર્ચ–૯૩]
(૩૯
For Private And Personal Use Only
Page #14
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
www.kobatirth.org
હું ખોટું બોલું છું ? મને તમે ખોટી કહો છો ? તમારી નજર સામે આ વસ્ત્ર બળી રહ્યું છે તે નથી જોઈ શકતા ?”
હા, તો એમ કહો કે વસ્ત્ર બળી રહયું છે. બળી ગયું એમ કહેવું એ આપના સિદ્ધાંત પ્રમાણે જૂઠાણું છે. એટલા ખાતર તો આપે આપના પરોપકારી પિતાને પણ ત્યાગ કર્યો છે. એટલા ખાતર તે આપે અખંડ અને અવિભક્ત સંઘમાં ભાગલા પાડી નાખ્યા છે. ભગવાને જ નની અપેક્ષાએ શબ્દાર્થના વિવિધરૂપ વિવેચ્યા છે. આપે વગર સમયે કદાગ્રહ પકડી રાખે અને વિશ્વવંદ્ય ગુરુની અવગણના કરી.”
પ્રિયદર્શનાની આંખ આગળના પડદા એકદમ સરી પડતાં હોય એમ એને લાગ્યું. ક્રિયમાણને કૃત કહેવામાં ભગવાન મહાવીર કેટલા વ્યવહારદક્ષ હતા તે હવે એને સમજાયું. જે અંધકાર કોઈ દિવસ ભેદાય નહિ એમ લાગતું હતું તે ઢંકના એક નાના શા પ્રયોગના પ્રતાપે પીગળીને પ્રકાશરૂપ બની જતો હોય એમ લાગ્યું.
“ઢક ! તમે મારી ભ્રમણ ટાળવા માટે જ આ પ્રયોગ કર્યો લાગે છે. સાચે જ આજે તમારી પાસેથી નવી જ વાત સાંભળતી હોઉં એમ લાગે છે.”
નવી હોય કે જૂની. આ ! એ બધે આપના પૂજય પિતાજીને જ પ્રતાપ છે. મારા જે એક સામાન્ય માણસ શ્રાવક બની શકે છે અને જુદી જુદી દષ્ટિએ વસ્તુનું સ્વરૂપ જોઈ શકે છે એ પ્રતાપ આપના પિતાને જ છે. મારા જેવા કેટલાય માણસેને એમણે આંખ આપી છે-કેટલાય માર્ગ–ભૂલેલાઓને રાજસ્તે દોર્યા છે.” ઢંકની વાણીમાં ભક્તિની ગદગદૂતા ઊભરાવા લાગી.
પ્રિયદર્શનાની પાતળી ભ્રમજાળને આટલા જ આંચકાની જરૂર હતી. એને પોતાની ભૂલ અને ઉતાવળ સમજાઈ ઢક શ્રાવક એને પરમે પકારી જેવો લાગ્યો. ભગવાનથી આટલે દુર રહેનારા પણ જે ભગવાનના સિદ્ધાંત અને ઉપદેશને આટલી સરસ રીતે સમજી શકે છે. તે પછી પાસે રહેનારા અને ભગવાનની સાથે કૌટુંબિક સંબંધ ધરાવનારે તે ભગવાનને સહેજ પણ અન્યાય ન થવા પામે તે વિષે કેટલીક કાળજી, જાગૃતિ રાખવી જોઈએ તેને વિચાર કરતાં પ્રિયદર્શનની આંખે અશ્રુભીની બની.
હું આટલી નજીક રહેવા છતાં પ્રભુની સાદી વાત પણ પૂરી ન સમજી અને પતિની સાથે સંઘમાંથી જુદી પડી ચાલી નીકળી.” પ્રિયદર્શના પોતાને જ ઉપાલંભ આપતી હોય તેમ અતિ ધીમે સ્વરે બોલી.
કુટુંબીઓ, પરિચિત, મિત્રોમાંથી બહુ જ ઓછા એવા ભાગ્યશાળી હશે કે જે લેતારકને બરાબર સમજી શ્રદ્ધાથી અનુસરવાની તાકાત દાખવી શક્તા હશે. તમારી એકલાની જ ખલના થઈ છે એવું ન માતનાં. મહદ્ ભાગ્ય હોય તે જ પોતાની વચ્ચે વસતા-હતા ફરતા મહાપુરુષને યથાર્થ સ્વરૂપમાં ઓળખી શકીએ.”
આત્માનંદ-પ્રકાશ
For Private And Personal Use Only
Page #15
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
ખરી વાત છે, ઢાંક. મલયગિરિમાં રહેનારી ભીલડીને ચંદનની કંઈ જ કીંમત નથી હોતી. તે તા માંઘા ચંદનને પણ ખાવળના લાકડાની જેમ બાળી નાખશે. પેાતાના જમાનાના અવતારી જેવા પુરૂષને પિછાનવા એ રમતવાત નથી.
ઢાંક અને પ્રિયદર્શીના કેટલીક વાર લગી શાંત-નિસ્તબ્ધ બેસી રહ્યાં. ખળતુ વ તા પ્રિયદર્શીનાએ કયારનું એલવી નાખ્યુ હતુ, પરંતુ અંતરમાં જે પવિત્ર પશ્ચાત્તાપના અગ્નિ ભડભડ ખળી રહ્યો હતા તેને કેવી રીતે લાવવા એ હજી એને નહેાતું સમજાયું. થાડી વાર રહીને પ્રિયદશ ના ખેલવા લાગી :
“ઢંક, મારાથી આવી પહાડ જેવી માટી ભૂલ કેમ થઈ હશે ? જે સિદ્ધાંત પ્રમાણે હું રાતદિવસ વતું છું, જેને સત્ય સમજું છું, તે જ સિદ્ધાંતના વિરાધ અર્થે મેં મારા પૂજય પિતાજીના પણ ત્યાગ કર્યાં ! એક નાની વાતને મે' કેટલું માટુ' રૂપ આપ્યું ?” પ્રિયદર્શનાના એક એક ઉદ્દગાર આગના તણખા જેવા નીકળતા હતા.
કે જ એ આગ પેટાવી હતી. એણે જ એ શમાવવી જોઇએ, એમ ધારીને તે ખેલ્યાઃ “હવે, એ વિષે નકામી ચિંતા કરવાની જરૂર નથી. સવારે ભૂલા પડેલા મુસાફર, જો રાત્રે ઘેર પહોંચે તો એ ભૂલા પડેલા નથી ગણાતા. તમે પણ જરા આમતેમ રઝળીને રખડીને આખરે ઠેકાણે આવીને ઊભાં રહ્યાં છે.”
“પણ ઢક. કાણુ જાણે કેમ મારા મનને નિરાંત નથી વળતી.’’
ભગવાનના શરણમાં પહેાંચશેા એટલે નિરાંત આપો-આપ વળી જશે. આલાયણા અને પ્રતિક્રમણ, પાપના મેોટા પુંજને પણ બાળીને ભસ્મ કરી નાખશે.”
ઢાંકના એ શબ્દોના જ પડઘા પ્રિયદર્શીનાના પોતાના અંતરમાં ઊઠતા હતા.
વીરાંગના તેા તે હતીજ, એટલે તા પતિના સિદ્ધાંત પાછળ વગર સ'કાચે તે ચાલી નીકળી હતી. પણ હવે એ ભૂલ સમજાઈ એટલે પછી પાતે વીરપુત્રી હતી તે ફરી એકવાર બતાવી આપ્યુ. ભ. મહાવીર તે વખતે ત્યાંથી લગભગ બાર ગાઉ જેટલા દૂર હતા. ચારેય પ્રકારના આહારના ત્યાગના નિર્ણય કરીને પ્રિયદર્શના ઢાંકની પાસેથી તે જ ઘડીએ નીકળી ગઈ. ભગવાનનાં ચરણમાં પડી, ભૂલનું પ્રાયશ્ચિત કરી, પુનઃ સાધ્વી સ ંઘમાં ભળી ગઈ.
ઢે કે જયારે આ વાત સાંભળી, ત્યારે એનાથી સહેજે બેલાઈ જવાયુ’: ‘“ભગવન્ મહાવીર ! અંતે ા આપના જ સિદ્ધાંતના જય થવાના !”
શાકાંજલિ
શ્રી ચ'પકલાલ મેાહનલાલ શાહ ઉ. વર્ષે ૭૦ ભાવનગર મુકામે સ'. ૨૦૪ના ફાગણુ શુઇ ૧૪ તા. ૭–૩–૯૩ ને રવિવારના રોજ સ્વર્ગવાસ થયેલ છે તેઓશ્રી આ સભાના આજીવન સભ્ય હતા. તેએશ્રી ખુબજ ધાર્મીક વૃત્તિવાળા અને મિલનસાર સ્વભાવના હતા. તેમના કુટુબીજના ઉપર આવી પડેલ દુ:ખમાં સભા સમવેદના પ્રગટ કરેલ છે, તેમના આત્માને પરમ શાન્તી મળે એવી પરમકૃપાળુ પરમાત્મા પાસે પ્રાથના કરીએ છીએ.
લી. શ્રી જૈન આત્માનંદ સભા ભાવનગર.
For Private And Personal Use Only
Page #16
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir Atamanand Prakash Regd. No. GBV 31 જ્ઞાન ભંડાર .ત્તર ભાષાના તજજ્ઞ શ્રી અશોક અકલુજકર કે જેઓ બ્રીટીશ કોલંબીયા યુનીવરસીટીના એશીયન સ્ટડીઝ વીભાગના સંસ્કૃતના પ્રોફેસર છે. તેઓ કેનેડાના વાનકુંવર શહેરથી ભારતના ગ્રંથ ભંડારોની મુલાકાતે આવેલ હતા. | શ્રી જેન આત્માનંદ સભા પાસે આશરે દોઢ હજાર હસ્ત લેખીત પ્રતનો જ્ઞાન ભંડાર છે તેવી વિદેશથીજ માહીતી મેળવીને આવ્યા હતા. આપણા આ હસ્ત લેખીત જ્ઞાન ભંડારનું સુચી પત્ર જોઈ તેમને તેમાંથી કેટલીક પ્રતે અભ્યાસ કરવા ગ્ય જોઈ અને આપણી સભાના મંત્રીશ્રી હિંમતલાલ મોતીવાળાએ આ પ્રતે ભંડાર માંથી કાઢી આપી અને તેની ઝેરોક્ષ નકલ કરાવી આપી છે. આ ગ્રંથ ભંડાર જ્ઞાનીને ઉપયોગી થાય તે બૉલ આપણી સભા ગૌરવ અનુભવે છે. | લાયબ્રેરી તથા આવા હસ્ત લેખીત જ્ઞાન | ભ'ડારની સુચી અંગે તેમણે કેટલાક ઉપયોગી સુચના પણ કરેલ છે. | કાર્યવાહક કમીટીના સભ્ય શ્રી સંજયભાઈ | ઠારે શ્રી અકલુજકરને સારો સાથ આપેલ છે. તે પણ ધન્યવાદને પાત્ર છે. પ્રતિ, BOOK-POST શ્રી મામાનંદ પ્રાણી ઠે. શ્રી જૈન આત્માનદ સભા ખા ૨ગેઈટ, ભાવનગર-૩૬૪ 001. From, તંત્રી : અમેદકાન્ત ખીમચÉ શાહ પ્રકાશક : શ્રી જૈન આત્માનંદ સભા, ભાવનગર, મુદ્રક : શેઠ હેમેન્દ્ર હરિલાલ, આનંદ પ્રી. પ્રેસ, સુતારવાડ, ભાવનગર. For Private And Personal Use Only