Page #1
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
પુસ્તક
CG
વિક્ર્મ સંવત 2072 સર્વ દૃ૯૮-૯૯
#ી ટllભsic Jકા/
For Private And Personal Use Only
Page #2
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
કઈ ક
=
ન
| A
છે se , . .
તન વર્ષની નવલી પ્રભાતે
BE ચાલે આજે સ ક ૯૫ કરીએ મૈત્રી ભાવથી ભવિત જીવનું નમ્રતામય વ્યવહાર , 2 વિવેક પૂવકનું વતન નીતિમત્તા પણ વ્યાપારી વડિલો પ્રત્યે વિનય નાના એ પ્રત્યે વાત્સલ્યના,
: ૭ –
૭ -
માનદ્ તત્રી : શ્રી કે. જે. દોરી એમ. એ. , E માનદ્ સહત‘ત્રી : કુ. પ્રફુલ્લા રસિકલાલ વોરા એમ.એ, એમ. શેતુ. પત છે,
કારતક મીer "ાણી ૯૪
નવેમ્બરું વીર સંવત ૨૫૧8 અ ક : ૧
૧૯૮૮ વિક્રમ સંવત ૨૦૪૫
For Private And Personal Use Only
Page #3
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
મ.
- અ નુ કે મ ણ કા લેખ
લેખક
પૃષ્ટ હૈમ-સાહિત્ય નૂતન વર્ષના મંગલ પ્રભાતે શ્રી હીરાલાલ બી શાહ શ્રીમદુ હેમચન્દ્રાચાર્ય
શ્રી મોહનલાલ દલીચંદ દેસાઈ શીલનું વ્યા૫ક્ર સ્વરૂપ
મૂ પ્રા. શ્રી વિજયવલ્લભસૂરિશ્વરજી મ, ૮
ગુ. રૂ. ડો. કુમારપાળ દેસાઈ સં'લન સમાચાર
કુ. જાતિબેન પી. શાહ આચાર્ય હેમચન્દ્રસૂરિ યાત્રા પ્રવાસ-૧
માન્યવર સભાસદ બધુઓ અને સભાસદ બહેનો
સહર્ષ જણાવવાનુ કે સંવત ૨૦૪૫ના કારતક વદ બીજી દશમ રવીવાર તા. ૪-૧૨-૮૮ ના રોજ શેત્રુંજી ડેમ તીર્થ સ્થાને યાત્રા કરવા જવાનું છે. નીચેના સદ્ગૃહસ્થા તરફથી સવારે ૯-૦૦ વાગે તથા બપોરે સ્વામીભક્તિ કરાવવામાં આવશે તેમજ દહેરાસરમાં પૂજા ભણાવવામાં આવશે.
૧. શ્રી પ્રેમચંદ માધવજી તથા સ્વ, કુસુમબેન તથા સમજુબેન, ૨, શ્રી નાનાલાલ કુવરજી તથા અ, સૌ, અને પબેન નાનાલાલ, છે, શ્રી મણીલાલ કુલચંદના ધર્મ પત્ની લી લીબેન તથા પુત્ર અશોક મણીલાલ. ૪. શ્રી અમૃતલાલ રતીલાલ ભગતભાઈ તથા તેમના ધર્મ પત્ની ચંદનબેન અમૃતલાલ, ૫. શ્રી રવ, રતીલાલ રામજીભાઈ તથા તેમના ધર્મ પત્ની વસંતબેન રતીલાલ,
આપશ્રીને ઉપરોકત કાર્યક્રમ મુજબ તા. ૪-૧૨-૮૮ ના રવિવારે સવારના ૯-૦૦ વાગે દમ તીર્થ ઉપર પધારવા આમંત્રણું છે. યાત્રા પ્રવાસ-૨ | શ્રી ઘોઘા તીર્થ ઉપર સંવત ૨૦૪૫ના માગશર વદી નોમ રવીવાર તા. ૧૧-૮૯ના રોજ યાત્રા કરવા જવાનું છે. ત્યાં પૂજા ભગૃાવવામાં આવશે અને નીચેના સગૃહસ્થા તરફથી સવાર અને અપાર સ્વામીભક્તિ કરવામાં આવશે.
૧. શ્રી ક્રાંતીલાલ લવજીભાઇ તથા . પદ્માબેન કાન્તીઢાલ, ૨. શ્રી ખીમચંદ્ર પુરૂષત્તમ બારદાનવાળા તથા અ, સૌ, હુ૨ ક૨બેન જેરાજ. ૩. શ્રી કુસુમબેન ૨મણીકલાલ સંઘવી તથા પદ્માબેન રસી&લાલ સંઘવી. ૪. શ્રી રતીલાલ ગાવિંદજી શાહ તથા વસંતબેન રસીકલાલ શ હું, ૫. લમીબેન માણે ચ દ નાણાંવટી હ ૨ મણી કલોલ માણેકચ દ નાણાંવટી, આપશ્રીને તા. ૧-૧-૮૯ને રવીવારના રોજ પધારવા આમંત્રણ છે.
શ્રી જૈન સમાનદ સભા ભાવનગર તા. કે. : માં આમત્રણ ફક્ત મેમ્બરો માટે જ છે. કોઈ મમ્બર સાથે ગેસ્ટ હશે તે તેની છે કે ગેટ ની ફી રૂા ૧પ-૦૦ લે રૂાનું નક્કી કરેલ છે.
For Private And Personal Use Only
Page #4
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
D
B 1,
2,
= T
,
ના
કલિકાલસર્વજ્ઞ શ્રી હેમચન્દ્રાચાર્ય
A
B
D E =
I
=
-
દ
|
ર
|
મોભાનું ૬ પ્રકાશ-ભાવનગર. કાતિ કે ૨૦૫
For Private And Personal Use Only
Page #5
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
ધંધુકા સેસાયટી દેરાસરજીમાં પ્રતિષ્ઠિત
પ્રાચીન (સં૧૨૫૭ની) ગુરુમૂર્તિ
પરમાહીત કુમારપાળ પ્રતિબંધક, અઢાર દેશમાં જીવદયાના અમારી પહડ વગડાવના૨ સાડાત્રણ ક્રોડ કના રચયિતા ક્રલિકાલસર્વજ્ઞ શ્રી હેમચંદ્રાચાર્ય મહારાજ, જન્મ સ’, ૧૧૪૫
દિક્ષા સ. ૧૧૫૪ ખંભાત, કાર્તિક સુદી ૧૫ ધંધુકા, આચાર્ય પદ સ. ૧૧૬૬, સ્વર્ગવાસ સ”૧૨૨૯, પાટણ
આત્માનંદ પ્રકીરા-ભાવનગર, કાતિ ક ૨૦૪૫
For Private And Personal Use Only
Page #6
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
શ્રી આત્માનંદ પ્રકાશ
માનતંત્રી : શ્રી કાન્તિલાલ જે. દીશા એમ. એ.
માનદ્ સહતંત્રી કુ. કુલા રસિકલાલ વોરા એમ.એ., એમ.એડ. વર્ષ : ૮૬] વિ. સં. ૨૦૪૫ કારતક-નવેમ્બર-૮૮ ૦ [અંક : ૧
હિમ-સાહિત્ય
कप्त व्याकरण नव विरचित छन्दा नव द्वायाश्रया . लंकारौं प्रथितौ नव प्रकटित श्री योगशास्त्र' नवम् ।। तर्कः सञ्जनिता नवा जिनवरादीनां चरिब नवम् । बद्ध येन न केन केन विधिना मोहः कृतो दूरतः ॥
જેણે નવું વ્યાકરણ, નવું છન્દશાસ્ત્ર, નવું દ્વાશ્રય, નવું અલંકારશાસ્ત્ર, નવું તર્કશાસ, અને નવા જિનચરિત રચેલ છે અને તેણે (શ્રી હેમચન્દ્રાચાર્યજીએ) આમ કરીને કઈ કઈ રીતે આપણો મેહ દૂર કર્યો નથી ?
શ્રી સોમપ્રભસૂરિના શતાથે કાવ્યમાંથી
For Private And Personal Use Only
Page #7
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
(
6[4.6, વર્ષoળા મંગલ પ્રભાતે.
શ્રી હીરાલાલ બી. શાહ પ્રમુખ
“શ્રી આત્માનંદ પ્રકાશ” માસિક ૮૫ વર્ષો પૂરા કરીને ૮૬ માં વર્ષમાં પ્રવેશ કરે છે. એ આપણાં બધાને માટે ખૂબ જ ગૌરવનો વિષય છે.
“શ્રી આત્માનંદ પ્રકાશ” આત્મજ્ઞાનની પમરાટ પ્રસરાવતુ, સદ્દજીવન અર્થે અમૃતપાન કરાવતું, કોઈ પણ પ્રકારની જાહેર ખબર લીધા સિવાય, પ્રગતિના પંથે નિશ્ચિત કદમ સાથે આગળ વધી રહ્યું છે.
અમો માસિકમાં વિદ્વાન પૂ. ગુરૂ ભગવંતોના લેખ, વિદ્વાન ભાઈઓ અને બહેનોના લેખ, જૈન ધર્મના તત્વજ્ઞાનના લેખો, કર્મ અને ભક્તિના લેખો અને જૈન ઈતિહાસના લેખો રજુ કરીને યથાશક્તિ જૈન શાસનની સેવા કરવા અભિલાષા રાખીએ છીએ. આત્મોન્નતિ અને સમાજેન્નતિ તરફ પ્રેરે એવા સમાચારો પણ પ્રગટ કરીએ છીએ.
શ્રી આત્માનંદ સભાની અન્ય પ્રવૃત્તિઓ ઉપર જરા નજર કરીએ.
છેલા આઠ વર્ષમાં આ સભાએ બાર પુસ્તક પ્રગટ કરેલ છે. જૈન સાહિત્યના તેમજ ભારતીય સમગ્ર દાર્શનિક સાહિત્યના તલસ્પર્શી જ્ઞાતા તેમ જ આગમ સંશોધક પરમ પૂજ્ય મુનિરાજ શ્રી અંબૂવિજયજી મહારાજ સાહેબે અથાક પરિશ્રમ કરીને સંશોધિત કરેલ અને સંપાદિત કરેલ શ્રી દ્વાદશારંનયચક્રમ ભાગ ત્રીજાનું ઉદ્દઘાટન પૂજ્ય મહારાજ શ્રી અંબૂવિજયજી મહારાજ સાહેબ અને અન્ય મુનિ મહારાજ સાહેબની નિશ્રામાં શેઠ શ્રી જાદવજીભાઈ લાલજીભાઈ એન્કરવાલાના શુભ હસ્તે સંવત ૨૦૪૪ના મહા સુદ ૮ ના રોજ ૫ તીત | મુકામે કરેલ હતુ. કાદશારંનયચક્રના ત્રણે પુસ્તકનું પ્રકાશન શ્રી જૈન આત્માનંદ સભા ભાવનગર કરેલ છે.
આ સભા પિતાના જ મકાનમાં “જા ડેર ફ્રી વાંચનાલય” ચલાવે છે. ભાવનગર, રાજકોટ, અમદાવાદ અને મુંબઈના દૈનિક છાપાઓ વાંચવા મૂકવામાં આવે છે. તે ઉપરાંત ધાર્મિક અને અન્ય માસિ કે પણ વાંચવા માટે મૂકવામાં આવે છે. અનેક વ્યક્તિએ તેને સારો લાભ લે છે.
આ સમા સ ર લ ઈબ્રેરી ચલાવે છે. જેની અંદર જેનધર્મના પ્રતો, જૈન ધર્મના પુસ્તકે, સંસ્કૃત-પાકૃત પુસ્તકે, અંગ્રેજી પુસ્તકે, હિન્દી પુસ્તક અને ગુજરાતી પુસ્તકો અને નોવેલે વગેરે છે. જે તે લાભ પ. પૂ. ગુરૂ ભગવતે અને પૂ. સાધ્વીજી મહારાજ સાહેબ ચોમાસા દરમ્યાન અભ્યાસ માટે તેમજ વ્યાખ્યાનમાં પ્રવચન આપવા માટે સારા પ્રમાણમાં લે છે. જેને અને જનેતર ભાઈઓ અને બહેનો વર્ષ દરમ્યાન સારા પ્રમાણમાં લાભ લે છે.
૨)
આત્માનંદ પ્રકાશ
For Private And Personal Use Only
Page #8
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
ધાર્મિક પ્રવૃત્તિઓ –
૧. સંવત ૨૦૪૪ ના કારતક વદ ત્રીજને રવિવારના રોજ શેત્રુંજી ડેમ તીર્થયાત્રા કરવા ગયા હતા. સારી સંખ્યામાં સભ્યો આવેલ હતા, ખૂબજ આનંદ અને ભકિતપૂર્વક પૂજા ભણાવવામાં આવી હતી. સવાર સાંજ સ્વામી ભક્તિ કરવામાં આવી હતી.
૨ સવંત ૨૦૪૪ ના માગશર વદી અમાસને રવિવારના રોજ શ્રી ઘોઘા તીર્થયાત્રા કરવા ગયા હતા. ખૂબ જ સારી સંખ્યામાં સભ્ય આવેલ હતા. રાગરાગણી પૂર્વક પૂજા ભણાવવામાં આવી હતી, સવાર સાંજ આવેલ સભ્યની સ્વામીભકિત કરવામાં આવી હતી.
૩ સંવત ૨૦૪૪ ના મહા વદ ૪ને રવિવારના રોજ શ્રી સિદ્ધાચલજી તીર્થ ઉપર યાત્રા કરવા ગયા હતા. શ્રી સિદ્ધાચલજી તીર્થ ઉપર આદીશ્વર ભગવાનની મોટી ટૂંકમાં નવ્વાણુ પ્રકારની પૂજા ભણાવવામાં આવી હતી. આવેલ સભ્યોની સવારે બપોર ભક્તિ કરવામાં આવી હતી અને ટાઈમ ગુરુ ભક્તિ કરવામાં આવી હતી.
૪. પરમ પૂજ્ય ગુરૂદેવ શ્રી આત્મારામજી મહારાજને ૧૫૨ મે જન્મ મહેસવ શ્રી સિદ્ધાચલજી તીર્થ ઉપર સંવત ૨૦૪૪ ના ચૈત્ર સુદી એકમને સેમવારના રોજ આ સભા તરફથી ઉજવવામાં આવ્યા હતા. શ્રી સિદ્ધાચલજી તીર્થ ઉપર શ્રી આદીશ્વર ભગવાનની મ ટૂંકમાં પૂજા ભણાવવા માં આવી હતી. આવેલ સભ્યની ભક્તિ કરવામાં આવી હતી. સવાર બપોર ખૂબ જ ઉલ્લાસપૂર્વક ગુરુ ભક્તિ કરવામાં આવી હતી.
૫ આ સભાનો ૯૨ મે વાર્ષિક ઉત્સવ શ્રા તાલદેવજગિરી ઉપર સંવત ૨૦૪૪ ના ખ, જેઠ વદ ૬ ને રવિવારના રોજ ઉજવવામાં આવ્યો હતો. તાલવજગિરિ ઉપર પાર્શ્વનાથ ભગવાનના દેરાસરમાં ભક્તિપૂર્વક પૂજા ભણાવવા માં આવી હતી સવાર બપોર આવેલ સભ્યોની સ્વામીભક્તિ તેમજ ગુરુભક્તિ કરવામાં આવી હતી. અન્ય પ્રવૃત્તિઓ :–
૧. સંવત ૨૦૪૪ ના કારતક સુદ એકમના રોજ બેસતા વર્ષની ખુશાલીમાં મંગળમય પ્રભાતે સવારના સભ્યનું નેહમિલન રાખવામાં આવ્યું હતું. અને દુધ પાટ રાખવામાં આવી હતી.
૨. સંવત ૨૦૬૪ ના જ્ઞાનપંચમીના રોજ સમાન હેલમાં કલાત્મક રીતે જ્ઞાન ગેટ વવામાં આવ્યા હતા. જ્ઞાન પૂજા કરવામાં આવી હતો ખૂબ જ સારી સંખ્યામાં ભાઈઓ અને બહેને એ દર્શન અને જ્ઞાનપૂજાનો લાભ લીધો હતો.
૩ વકતૃત્વ સ્પર્ધા – યુવાશકિત સંશોધનનાં ઉત્કૃષ્ટ પ્રયાગ તરીકે “વર્તમાન યુગમાં શ્રીપાળ રાજા અને મયણાસુંદરીનું જીવન આપણને શું કહી જાય છે?” તે વિષય ઉપર વકતૃત્વ સ્પર્ધા સવંત ૨૦૬૪ ના વૈશાખ સુદી આઠમને રવિવારે યે જવામાં આવી હતી. દશ બહેનો અને ચાર ભાઈઓએ નીડરતા, આત્મવિશ્વાસ સાથે સુંદર શૈલીથી શ્રીપાળ રાજા અને મયણાસુંદરીના જીવનના રહસ્ય રજુ કર્યા હતા. પ્રથમ ત્રણ વિજેતાઓને ઈનામ આપવામાં
નવેબર-૮૮)
For Private And Personal Use Only
Page #9
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
આવ્યા હતા અને દરેક સ્પર્ધકને જંબુસ્વામચરિત્રનું પુસ્તક આપવામાં આવ્યું હતું. ધાર્મિક પુસ્તકોના વાંચકે યાર કરવા માટે સ્પર્ધા યોજવામાં આવી હતી.
૪. આ સભા દ્વારા ભાવનગરમાં રહેતા યુવાન ભાઈઓ અને બહેનો માટે જૈન કથા લેખન સ્પર્ધાનું આયોજન કરવામાં આવ્યું હતું. સતી, સંત અને મહાપુરૂષોના જીવન પર પિતાની આગવી ભાષામાં લખાએલી ત્રીસ કથાઓ સભાને પ્રાપ્ત થઈ હતી. આ સ્પર્ધાના ઈનામ વિતરણનો કાર્યક્રમ સંવત ૨૦૪૪ના અષાઢ સુદી દશમને રવિવારે સભાના હોલમાં યોજાયો હતો. પ્રથમ પાંચ આવનારને અનુક્રમે રૂા. ૧૦૧, ૭૧,૫૧, ૪૧, ૩૧ના ઈનામો આપવામાં આવ્યા હતા. ૮૦% થી વધુ માર્કસ મેળવનાર સાત સ્પર્ધકને રૂા. ર૧ અને બાકીના અઢાર સ્પર્ધકને પ્રોત્સાહન ઈનામ તરીકે રૂા. ૧૫ આપવામાં આવ્યા હતા. જૈન સાહિત્યને પ્રચાર થાય અને ઘરે-ઘરે આપણું સાહિત્ય વંચાતુ થાય તેવા શુભ ઉદેશથી આ સ્પર્ધાનું આયોજન કરવામાં આવ્યુ હતું,
૫. ભાવનગર જૈન વે. મૂ સંઘમાંથી જરૂરીયાતવાળા કેલેજના વિદ્યાથી ભાઈઓને આ વર્ષ દરમિયાન રૂા. ૭૬૩૫ (રૂા. ત્રણ હજાર છસો પાંત્રીસ) ની શિષ્યવૃત્તિ આ સભા તરફથી આપવામાં આવી હતી, સંસ્કૃત ભાષાના ઉત્તેજન માટે ભાવનગર જૈન વે. મૂ. સંઘમાંથી ૧૯૮૮ની સાલમાં S. S. C. પરીક્ષામાં સંસ્કૃત વિષય લઈને અને સંસ્કૃતમાં ૮૦ ટકા ઉપર માર્ક મેળવીને પાસ થયેલા હોય તેવા ૨૦ વિદ્યાર્થી ભાઈઓ અને બહેનોમાંથી પ્રથમ આવનારને રૂ. ૧૦૧, અને બાકીના બધા ૧૯ ને રૂા. ૫, ના પારિતોષિક આ સભા તરફથી આપવામાં આવ્યા હતા.
૬. સંવત ૨૦૪૪ ની સાલ દરમ્યાન ત્રણ પ્રેટ્રને અને અગીયાર ની લાઈફ મેમ્બરો થન્યા હતા.
૭ આચાર્ય શ્રી વિજયકમળસૂરીશ્વરજી મહારાજની સ્વર્ગારોહણ તિથિ અંગે ગુરુભક્તિ નિમિત્તે આ સભાન હાલમાં સંવત ૨૦૪૪ના આસો સુદી દશમને ગુરુવારે શ્રી ૫ ચકલ્યાણકની પૂજા ભણવવામાં આવી હતી અને પ્રભાવના કરવામાં આવી હતી.
૮. “દ્વારશારે નયચક્રમ’ભાગ ૧-૨-૩. (સંપાદક ૫ પૂ. જ “વિજયજી મ. સાહેબ) સ્ત્રી નિર્વાણ -કેવલી ભુક્તિ પ્રકરણે (સંપાદક : પૂ. જ બૂવિજયજી મ. સાહેબ), જિનદત્ત કથાનકમ (સ પાદિકા પૂ. સાધ્વીજી ઑકારશ્રીજી', પાકૃત વ્યાકરણ અષ્ટમ અધ્યાય નવ પરિશિષ્ટ સહિત (સંપાદક ૫.વજસેનવિજયજી મ. સાહેબ) અને બીજા અન્ય પુસ્તકો પરદેશ અને ભારતના જૈન અને જૈનતર વિદ્વાનો જૈનદર્શન અને વ્યાકરણના અભ્યાસ માટે મંગાવે છે અને આ સભા તેઓશ્રીને મે કલે છે.
આ સભાના કાર્યવાહક, મેટ્રન સાહેબે , ગાજીવન સભ્યો, વિદ્વાન લેખકો અને લેખિકાએ, અને સભાનાં હિતેચ્છુઓ એ જે સાથ અને સહકાર આપેલ છે તે સહુને ખુબજ આભાર માનવામાં આવે છે તમારા સહુના જીવનને હર્ષ, ઉદલાસ અને ઉન્નતિના માર્ગે પ્રેરે તેવી પ્રાર્થના અને શુભેચ્છા સાથે નૂતન વર્ષાભિનંદન
[આત્માનંદ-પ્રકાશ
For Private And Personal Use Only
Page #10
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
શ્રીમદ્ હેમચન્દ્રાચાર્ય
કલિસન ! ત્રિકાળ વંદન હા !!! સિદ્ધરાજ કુમાર
પ્રતિએ ધી
મહિમા વધાર્યાં જૈન શાસન હા ! ૧ અમારી-પડહુ જડાવી જન્તુ
દાન અભય દીધુ હેમ સુધન્ય હેા ! ૨ ધવલ કીતિ' ગીત ગાઇએ ત્હારા,
ગુર્જરખાલ થઈ સુપ્રસન્ન હૈ ! ૩ ‘કલિકાલસર્વૈજ્ઞ' એ નામનું ઉત્તમ બિરુદ ધરાવનાર, ગુજરાતની પ્રજામાં શ્રી કુમારપાળ રાજવી દ્વારા અમારી-પડહ વજડાવી માંસાહાર-શાસ્ત્રની મદિરાપાનને દેશવટા અપાવનાર, અખંડ આ જન્મ બ્રહ્મચારી શાસનપ્રભાવક મહામુનિ શ્રીમદ્ હેમચન્દ્રાચાર્ય થી કાણુ અપરિચિત છે ? તેમજ જૈનેતર સર્વ શિક્ષિત જગતમાં તેમનું નામ સજીવન, જવલંત અને પ્રસિદ્ધ છે.
જૈન
લઘુએ દીક્ષા-નૈષ્ઠિક બ્રહ્મચર્ય-દીર્ઘજીવન
ગુજરાતમાં ધંધુકા નગરમાં સ. ૧૧૪૫ની કાર્તિક પૂર્ણિ માએ માઢ વણિકને ત્યાં જન્મ, પ્રભાવકચરિત્ર અનુસાર માલકની સવાપાંચ
વર્ષની વય થાય છે ત્યારે સ. ૧૧૫૦ના માઘ શુદિ ૧૪ ને શનવારે ફક્ત એની માતાની આજ્ઞા લઈ ખંભાત આવી દેવચન્દ્રસૂરિ નામે જૈનાચાર્ય તેમને દીક્ષા આપે છે. તે ચગદેવ મટી સેમચન્દ્ર બને છે. આ દીક્ષા વય સ્વીકારીએ તા ખાલ ગણી તેને ક્રીશ્ને ચિત સ્વીકારવામાં આવી નથી તે ગણતરીએ આ દીક્ષા પણ વા સ્વામીની માફક ‘કાદાચિત્કી આશ્ચય'ભૂત' અપવાદ જનક લેખાય, પણ તે ખાલક પછી
નવેમ્બ૨-૮૮]
શ્રી મેાહનલાલ દલીચંદ દેસાઇ
મહાન આચાર્ય અને છે, એટલે આ દીક્ષા ચેગ્ય સ્વીકારાય. ઢીક્ષા દેનાર પણ વિદ્વાન અન્ધકાર આચાય હતા, તેમણે પ્રભાવક ચરિત્ર પ્રમાણે માતાના સ્વપ્ન અને દાહલા ઉપરથી અને બાલકના અંગ પ્રત્યે ગાદિના લક્ષણા પરથી સૂચિત મહત્તા તેમાં પારખી હશે, ત્યારેજ પિતાને પૂછયા વગર વયના શાસ્ત્રમાન્ય ધારણથી પણ ઓછી વયે દ્વીક્ષા આપી હશે.
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
અન્ય સાધન પરથી જણાય છે આઠ કે નવું વર્ષ'ની વયે દીક્ષા અપાઈ હતી, તે વયમર્યાદાના લેપ થતા નથી. આ મુનિપુ’ગયે નૈષ્ઠિક બ્રહ્મચય સેવ્યું. ૧૭ ન યે તા તેમની પ્રતિભાથી મુગ્ધ થઈ ગુરુ આચાર્યે તેમને હેમચન્દ્ર’એવું બીજુ આપી આચાર્ય પદ આપ્યું. તેમણે ૮૪ વર્ષી જેવુ લાંબુ આયુષ્ય ગાળ્યુ. સિદ્ધરાજ અને કુમારપાળ બંને ગુજરેશ્વરના રાજ્યકાળમાં
નામ
તેઓ
જીવન્ત હતા.
સમદર્શિતા ઃ- હેમાચાય પાતાની સ્યાદ્વાદ પ્રરૂપતા દર્શન માટે કહે છે કે :
“હે પ્રભુ! પરસ્પર સ્વપક્ષ અને પ્રતિપક્ષના ભાવથી પ્રેરિત જુદા જુદા પ્રવાદો છે, તેમ તારા
સિદ્ધાન્તમાં નથી કારણ કે તેમાં જુદી જુદી દષ્ટિએથી એક જ વસ્તુને જોઈ શકાય એમ બતાવેલુ હોવાથી તેમાં પક્ષપાત રહેતા નથી. એકપક્ષી પણ નથી (ધાત્રિ'શિકા) વગેરે વગેરે.
એજ સ્યાદ્વાદની દૃષ્ટિથી અન્ય દર્શના પ્રત્યે પેાતે જુએ છે અને તે તે દર્શીનના મુખ્ય દેવાને સદૈવની વ્યાખ્યા પ્રમાણે સ`ગત હાય
[પ
For Private And Personal Use Only
Page #11
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
તા, પેાતે નમસ્કાર કરવામાં જરાયે આનાકાની પ્રાકૃત અને ખાસ કરી અપભ્રંશ ભાષાનાલેાકભાષાના પાણિનિ તે હેમચન્દ્ર. અપભ્રંશનું કરતા નથી. વ્યાકરણ રચી તેના ઉદાહરણાથે જે દોહાએ આદિ આપેલ છે તે સ્વયં રચિત નહિ પણ તત્કાલીન જીવ ંત રહેલ ગ્રન્થા પૈકીમાંથી આપીને ( તે ગ્રન્થા હાલ ઉપલબ્ધ નથી ) તે વખતના લેકસાહિત્યને તેમણે જીવ ત રાખ્યું છે, હાલની પ્રચલિત દેશી ભાષાએનુ મૂળ તે અપભ્રંશ ભાષા, પ્રાયઃ હેમચન્દ્રા સમયની તે દેશન દેશભાષા. તેના માટે દેશીનામમાલા એ નામને કોશ બનાવીને તેમણે આપણી ભાષાની ઉત્પત્તિ, વિકાસ અને વિસ્તારને પારખવામાં જ ખરી સહાય આપી છે.
“જેના ભયરૂપી ખીજના અંકુરાને ઉત્પન્ન કરનારા રાગાદિ ક્ષય થઈ ગયા છે તે બ્રહ્મા હા કે વિષ્ણુ ા, શિવ હા કે જિન હેા તેમને
નમસ્ક્રાર છે,’” વગેરે વગેરે.
પદ્ધિતા સમશિનઃ ।૫'ડિતા સમદૃષ્ટિ હોય છે. સમદશી થઇ સર્વે એ પેાત પેાતાના ધમ પ્રત્યે પ્રેમ રાખી બીજાના ધર્મ પ્રત્યે પણ આદર દાખવી ચાલવું જોઇએ, એ બેધ આ મહાન્ આચાર્યના જીવન અને કથન પરથી પ્રાપ્ત થાય છે.
:
સાહિત્યસ જ્ઞ સાહિત્ય પ્રદેશમાં એવા એકે વિષય નહોતા કે જેમાં આ આચાર્ય પારંગતપણુ મેળળ્યું ન હોય, કાવ્ય, અલ કોર, વ્યાકરણ, નામકાશ, છંદ, ન્યાય નિધ'ટ્રુકેશ, યેાગ અને ચરિત્રકથા એ સર્વ પર તે દરેક વિષયના પ્રમાણભૂત તત્કાલીન ગ્રન્થા પર દક્ષતાથી કરેલા અભ્યાસવડે પ્રભુત્વ મેળવી, તેના દાહનરૂપે તેમજ પેતાની પ્રતિભાના ઉપયેગ કરું, તે દરેક પર પોતે ગ્રન્થા રચ્યા છે- એ પરથી તેઓ તત્કા દીન સાહિત્યસજ્ઞ અને સાહિત્યસર્જક હતા. એ નિર્વિવાદ છે તેથી તે કાળે તેમને ‘કલિકાલસર્વાંન’ એવુ બિરૂદ આપવામાં આવ્યુ. તેમાં આશ્ચર્ય પામવા જેવુ નથી
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
દેશીભાષા લેાકસાહિત્યના પ્રાણાચાય : - સંસ્કૃત વ્યાકરણના સર્જક પાણિનિ, તે
૬ ]
સાક્ષરવર્ય આન ંદશંકરભાઇ ધ્રુવે કહ્યું છે કે ‘જેનું વ્યાકરણ હેમચન્દ્રે ઘડયું છે તે અપ્રભ શ એટલે એક સ્થિર અવિકાર ભાષા-એમ મનાઇ છે, તેને બદલે હવે તેના જીવન્ત ભાષા તરીકે અભ્યાસ થવા ઘટે છે. શ્રી હેમચન્દ્ર વગેરેએ ઉચ્ચારેલા ઉદાહરણ શ્વેતા કેટલુંક સાહિત્ય જૈનેતર થકી પણ રચાયેલું હાય તા તે સ ંભવિત છે. તે શેાધવા આપણે પ્રયત્ન કરવા જોઈએ. આપણે ગુજરાતમાં આવ્યાના ઇતિહાસ ઉપરથી આપણી ભાષાના ઉદ્ભવ પ્રાચીન માય ભાષા. પછી સંસ્કૃત પછી પાત્રી પછી શૌરસેની પ્રાકૃત પછી શોરસેની ઋપભ્રંશ અને તે ઉપરાંત ગુજરાતી મૂળભાષ. પેશાચી.
તેમની પહેલાં, ગુજરાતમાંથી કોઈ વિદ્યાન થયેા નહાતા કે જેણે તેમના જેવા આકરા ગ્રન્થ કાઈ પણ સાહિત્ય વિષય પર રચ્યા હોય. ગુજરાતની અસ્મિતામાં રાચનાર તે આ ગુજરાતી મહાવિદ્વાન માટે વાસ્તવિક અભિમાન લઇ શકે તેમ છે. તેમના યુગમાં સાહિત્યના યુગમુજ, તા
દારૂમ’ધી, પ્રાણી કતલનિષેધ, જીગા નિષેધ, મૃત મનુષ્યાનું ધન રાયૈ ન લેવુ વગેરે અનેક હેમાચાજ અને તેથી તે યુગને હુંમયુગ ’સકલ સમાજને ઉપયાગી કાર્ય રાજ્યમાં પાતાના કહેવા તે અન્યક છે.
પ્રભાવથી કરાવ્યા હતા, તેની અસર ચાલી આવી છે અને હજી સુધી તેના ચિહ્નો ગુજરાતમાં વિદ્યમાન છે.
આચા હેમચન્દ્ર સામાજિક અને સાહિત્ય વિષયક પ્રવૃત્તિમાં અને જૈન ધર્મોની ઉન્નતિમાંજ પેાતાના જીવનને સિવશેષ ભાગ ગુરુની આજ્ઞા થીજ, પાટણમાંજ-ગુજરાતમાંજ વિતાવ્યેા હતા.
For Private And Personal Use Only
{!નોંદ-પ્રકાશ
Page #12
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
જૈન ધર્મની ઉન્નતિમાં જૈન મંદિરોનું શિરોમણિ કલિકાલસર્વજ્ઞ શ્રી હેમચંદ્રસૂરિએ. નિર્માપન, દાનશાળાઓની સ્થાપના, દેવદ્રવ્ય તેઓશ્રી પ્રત્યેનું ઋણ – એમણે સજેલાઅને ધર્માદા દ્રવ્યનું વ્યવસ્થાપન, વગેરે કાર્યો પ્રોજેલા અકર ગ્રન્થનું સ્પષ્ટ અને સર્વગ્રાહી રાજ્યની સહાયથી કરાવ્યા હતા. તેમના શક્તિ ટિપણો સહિત સંસ્કરણ વિદ્વાન પાસે કરાવી એટલી હતી કે તે ધર્મને એક અલગ પોતાના બહાર પાડવું જોઈએ. નામનો પંથ સ્થાપી શકત; પણ તેમ કરવાની તેમના કાવ્યાનશાસન નામનાં ગ્રન્થનું તેમની ઇચછા પણ કરી નહોતી અને સર્વ પક્ષના
અલંકાર ચૂડામણિ અને વિવેક નામની વૃત્તિ આચાર્યો વગેરે સાથે સહકાર યા સમદષ્ટિ
સાથેનું વિવર્ય શ્રી રસિકલાલ છોટાલાલ સેવી હતી.
પરીખે ઈતિહાસ સ શેધનવાળી વિસ્તૃત અગ્રેજી ગુજરાતની અસિમતાનો પાયો નાખનાર પ્રસ્તાવના સહિત સંસ્કરણ કર્યું છે તેમાં પ્રો. તિધર :- સાહિત્ય સંમેલનમાં માનનીય આથવળે એ અંગ્રેજી ટિપણો આપી અભ્યાસી મુન્શીજીએ કહ્યું છે કે “જો કેઈએ ગુજરાતને માટે ઉત્તમ સાધન પુરૂં પાડયું છે. તે બે વિદ્વાનો સસ ક૬૫ જીવંત વ્યક્તિ તરીકે કાપવાને પહેલે અને તેના પ્રકાશક મુંબઈની “શ્રી મહાવીર જૈન પ્રયત્ન કર્યો હોય તે તે ધંધુકાના મોઢ વિદ્યાલય નામની સંસ્થાને ધન્યવાદ ઘટે છે, વાણીયાએ. ગુજરાતના સાહિત્ય સવામીઓના
સ્વાગતાધ્યક્ષનું પ્રવચન
ધારાનગરીની વિદ્વત્તા તે શું પણ કાશ્મીર કાશી ઈત્યાદિ સર્વધામોની સાથે સ્પર્ધા કરી શકે તેવું વિદ્યાધામ પાટણને બનાવવાને સાહિત્યને અનેક સ્વરૂપે સજી “કલિકાલસર્વજ્ઞ’નું નામ સાર્થક કરે છે, અને પાટણ તેમજ ગુજરાતનું સ્થાન સાહિત્યમાં અમર કરે છે. આપણે ન ભૂલીયે કે સાહિત્યને સંસ્કૃતિમાં સમાવી દઈ, સાહિત્યની ઈજારા પદ્ધતિને વિરોધ કરનાર વ્યાકરણ રચી, કમનસીબે મોટે ભાગે લુપ્ત થયેલા સાહિત્યમાંથી અનેક અવતરણ અને ઉલેખ આપી, લેકસાહિત્ય પણ ઉચ્ચ સાહિત્ય છે. તેનું સમર્થન કરનાર તે લોકસાહિત્યકાર હતા, મૂધ પરિવર્તનકારી સુધારક હતા.
–શ્રી કેશવલાલ અમરચંદ નગરશેઠ (પાટણ)
નવેમ્બર-૮૮]
For Private And Personal Use Only
Page #13
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
શીલ% વ્યાપક સ્વરૂપ.
મૂળ પ્રવચનકારક આચાર્ય શ્રી વિજયવલ્લભસૂરિશ્વરજી મહારાજ સા.
ગુજરાતી રૂપાન્તર : ડો. કુમારપાળ દેસાઈ
આત્માનું સૌંદર્ય છે શીલ. વર્તમાન યુગમાં મંદિરની સંભાળ લેવી જોઈએ, પરંતુ આજે માનવી પોતાના શરીરની સુંદરતાનું જેટલું ધ્યાન તો અમર્યાદ રીતે મંદિરની સંભાળ લેવામાં રાખે છે એટલું ધ્યાન એણે અગાઉ કયારેય આવે છે અને આત્મદેવતાની લગભગ કઈ રાખ્યું નથી. હિસાબ કરીએ તે ખબર પડે કે સ ભાળ લેવાતી નથી. આત્મ દેવતાની પૂજાને દર મહિને દેશના લાખો-કરોડો રૂપિયા શારી- બદલે આજે શરીરપૂજા અધિક થઈ રહી છે. રિક સુંદરતાની પાછળ ખર્ચાય છે. વળી, એની હા, તો મારે કહેવું એ છે કે આમદેવતાની પાછળ વ્યક્તિ પિતાને અમૂલ્ય સમય ગાળે
પૂજા અને એના સૌંદર્યની હિફાજત શીલએ વાત તે જુદી. બીજી બાજુ, આત્માને સુંદર
પાલનથી થાય છે. આ વિષયમાં ધ્યાન આપવું બનાવવાની વાત ભુલાઈ રહી છે. લિપરટીક, વિશેષ જરૂર છે. આજે શરીર-સંભ ળ. શંગાર હેર ઓઈલ, સેન્ટ, પાવડર, ને અને કોમને
કે શરીરની સજાવટના રૂપમાં આત્માની દ્રવ્યઉપયોગ, કેશવિન્યાસ જેવી બાહ્ય-સજાવટ કરે
પૂજાની અપેક્ષાએ એની ભાવપૂબ વિશેષ છે. તેમ જ ગાર પ્રસાધનો દ્વારા ચહેરાને
આવશ્યકતા છે. એક વ્યક્તિ દર મહિને કરોડો આકર્ષક બનાવવા કે શરીરને સુશોભિત-સૌ દર્ય.
ગાયનું દાન આપે છે. બીજી આવું કઈ દાન મય બનાવવાની પાછળ મોટા ભાગના લોકેનું
આ પવાને બદલે શીલ સંયમનું પાલન કરે છે. ધ્યાન કેન્દ્રિત થયેલું છે. આ શરીરમાં બિરાજેલા તીથ પ્રભુની દષ્ટિએ તો દાન દાતાની અપેક્ષા એ આત્માને સજાવવાની કે સુશોભિત કરવાની શીલ પાલક ઘણે મહાન છે, બાબતની ઉપેક્ષા જ થઈ છે. વિલાસિતા, ઈન્દ્રિય. વિષયોમાં આસક્તિ, અશ્લીલ સિનેમા જેવાં
એક વ્યક્તિ કરોડો સોના મહોરોનું સુપાત્રદાન કુદશ્ય, નિમ્ન કટિના સાહિત્યનું પઠન-પાઠન, કરે છે. બીજી વ્યક્તિ સુવર્ણ અને રત્ન જડિત કે માતજક અને માદક ચીજવસ્તુઓનું સેવન, તીર્થકર પ્રભુનું મંદિર બંધાવે છે. આ બંને મલિન વિચારો અને અઘટિત આચારો ઢ રા કરતા શુદ્ધ મનથી શીલ ( બ્રહ્મચર્યા) પાલન કરનાર આતમાં પર કાલિમા લગાડવામાં આવે છે. વધુ મહાન છે અને એને બંને કરતાં અધિક મંદિરને ખૂબ શણગાયું હોય, એના પર સેના- ૨૧
ફળ મળે છે. સુપાત્રને દાન આપવું અથવા તો ચાદીના કળશ ચડાવ્યા હોય, પરંતુ એમાં પ્રભુનું મે દિર બનાવવું એ તે દ્રવ્યપૂજન છે, બિરાજમાં ન દેવતા તરફ કોઈન' ધ્યાન જત નથી. જયારે શીલ (બ્રહ્મચય) એ ભાવપૂજન છે દ્રવ્યભીતરનો આ દેવતા-આત્મા-વાસ્તવિક સૌ દર્ય પૂજા કરતાં ભાવપૂજાનું સ્થાન ઘણુ ઉરચ છે. અને તેજસ્વિતાથી અલિપ્ત રહેવા માંડચે છે. હકીકતમાં તો ભગવાનની આજ્ઞા એ અને સંદેશાનું ભારતીય દશનોમાં શરીરને આત્માન મદિર પાલન કરવું એ જ એની શ્રેષ્ઠ પૂજા છે. આ ચાય માનવામાં આવે છે. આમાં દેવતા છે. શરીર હંમેચ આમ જ કહ્યું છેએનું મંદિર છે. એ સાચું છે કે શરીરરૂપી “વીતરાજ ! તા સાગરતાંgfgટનy ’
અમાનંદ - પ્રકાશ
For Private And Personal Use Only
Page #14
--------------------------------------------------------------------------
________________
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
www.kobatirth.org
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
હે વીતરાગ દેવ ! આપની સર્વશ્રેષ્ઠ પૂજા આવી જ રીતે જે ગૃહસ્થ મર્યાદિત રૂપમાં કે સેવા તે આપના આદેશ, સદેશે અને શીલને સ્વપત્ની - સંતોષવ્રતનો સ્વીકાર કરે આપના પદચિહ્ન પર ચાલવું તે છે.
અથવા તો પત્ની સાથે પૂર્ણ પણે શીલવ્રતને આનો સાર એ છે કે શીલપાલન કરવું એ અંગીકાર કરે એ જ ગૃહસ્થ તરીકે અહિંસા. ભગવાનની આજ્ઞા છે અને એમની આજ્ઞાની સત્ય વગેરેની મર્યાદા એનું ઉલ્લંઘન કરીને
હિંસા, અસત્ય, ચોરી, પરિગ્રહ, સીમાતિક્રમણ આરાધના કરવી એ જ શ્રેષ્ઠ પૂજા કે સેવા છે.
વગેર કરશે તે લે કે એને શીલપાલક કે સદ્ શીલ એટલે શું ?
ચરિત્ર નહિ કહે, આ દષ્ટિએ શીલમાં પાંચ વ્રત
સમાવિષ્ટ થાય છે અને તે સર્વથા ગ્ય જ છે. હવે સવાલ એ થશે કે “શીલ’ શબ્દના કયા તવાથસત્ર'માં “ત્રતy pદ થાકે અર્થને ગ્રહણ કરે. કેઈ વ્યક્તિ શીલપાલન
મમમ ' કહ્યું છે એટલે કે પાંચ અણુવ્રત અને માટે તમા૨ થઈ જાયપરંતુ એને શીલનું રહસ્ય, છીયા
સાત શીલ(૩ ગુણવ્રત, ૪ શિક્ષા વ્રત)ના ક્રમશ:
યત કથા વતન છા એને વાસ્તવિક અર્થ, શીલપાલનના ઉપાય
પાંચ પાંચ અતિચાર હોય છે. આમ કહીને અને મર્યાદાઓ તેમજ બેમાં આવતી મુશ્કેલીઓ
શીત્રથી બધાં ઉપવ્રતો ગ્રહણ કરવામાં આવે છે. સામે રાખવાની જાગૃતિનું એને જ્ઞાન હોય નહિ
આથી શીલનો અર્થ જીવનમાં મર્યાદા જાળવવી, તે એ એનું પાલન યથાર્થ રૂપે કરી શકશે
ઇન્દ્રિય અને મનની સુંદર ટેવ કે મધુર સ્વભાવ નહિ. કવચિત્ આવેશમાં આવીને શીલપાલનની
અથવા ર દ્વ્યવહાર એ થાય છે. પ્રતિજ્ઞા લઇ લેનાર એમાં સંકટ કે આપત્તિ આવતાં અથવા તે ભય કે પ્રલે ભન જાગતાં
થવા તે, ભય કે પ્રલે ભન જાગતાં આંતરરાષ્ટ્રીય પંચશીલમાં પણ અનાક્રમણ, ચલિત થઈ જશે. ક્યારેક પ્રતિજ્ઞાના આત્માને અહસ્તક્ષેપ. સાર્વભૌમત્વ, પરસ્પર સહયોગ જેવા. તજીને માત્ર એના ખોખાને વળગી રહેશે. શી રાદૂના સદાચારની મર્યાદા અથવા રાષ્ટ્રીય
આમ તે શીલ શબ્દના અનેક અર્થ થાય ચ ત્રિસ હિતાના અર્થમાં પ્રયોજાયેલ છે. છે. એને સર્વમાન્ય પ્રચલિત અર્થ સદાચ ર ન ધર્મને અનુસરનારાઓમાં શીલનો કે સદચારિત્ર છે. સદાચા ૨માં અહિંસા, સત્ય, બ્રહ્મચર્ય એ અર્થ વિશેષ પ્રચલિત છે. અસ્તેય, બ્રહ્મચર્ય અને અપરિગ્રહવૃત્તિનો સમા• સમવાયાં. સૂત્રની વૃત્તિમાં કહ્યું છે – વેશ થાય છે. બૌદ્ધધર્મમાં આ પંચશીલ તરીકે
“ ૪ ગ્રન્નનy * પ્રસિદ્ધ છે. એમાં પાંચમું શીલ અપરિગ્રહવૃત્તિને બદલે મધનિષેધ છે. ગમે તે હેય. પણ જે બ્રહ્મચર્યનો અર્થ એટલે વ્યાપક છે કે એમાં શીલનું પાલન કરવા ઈચ્છે છે એણે આ પાંચેયનું શીલના બધા અર્થો અને એના મૂળમાં રહેલા પાલન પિતાની ભૂમિકા અનુસાર કરવાનું જરૂરી સદાચાર અથવા સ દૂચારિત્રને માટે આવશ્યક બનશે, પૂર્ણરૂપે શીલને અંગીકાર કરનાર સાધુ તમામ ગુણોનો સમાવેશ થાય છે. આ કારણે જે જીવહિંસા કરે, ચોરી કરે, અસત્ય છે કે તે પ્રશ્ન પાકરણુસૂત્રમાં બધાં વ્રતમાં બ્રહ્મચર્યને અથવા તે પરિગ્રહવૃત્તિ રાખે તો જગત કે મહાન અને મુખ્ય બતાવ્યું છે. વિશ્વના બત્રીસ સમાજમાં કોઈ એને શીલવાન કહેશે નહિ. ઉત્કૃષ્ટ પદાર્થોની ઉપમા એને માટે પ્રયે જાઈ છે.
* જુઓ ‘પ્રશ્નવ્યાકરણુસૂત્ર”માં-મિ ૪ મદિfમ બાદifeઈ કામ સીસ્ટ તા જ વિગતે જ રંગ જ Íતી, મુત્તી, ગુરૂ તહેવા ચા” નવેમ્બર-૮૮).
પ
For Private And Personal Use Only
Page #15
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
જેમ પતામાં મેર પર્વત અને દેવોમાં ઈન્દ્ર આસક્તિ અને મમતા)એ મૈથુનસેવનમાં હોય સૌથી શ્રેષ્ઠ છે, એવી જ રીતે બધાં વ્રતમાં જ છે. આથી પરિગ્રહનું સેવન થતાં પાંચમાં બ્રહ્મચર્ય વાત છે. વ્રત છે. બ્રહ્મચર્યની આરા- વતને પણ ભંગ થાય છે. અનાથી જ બધાં વ્રતની આરાધના થાય છે. આથી બ્રહ્મચર્યવ્રત ખંડિત થતાં બીજાં ખાચર્યની સાધનાની સાથોસાથ શીલ, તપ, વ્રતો પણ ખંડિત થાય છે. મકાનની છત નાનીવિનય, સંયમ, ક્ષમા, નિર્લોભતા તથા ગુપ્તિ- નાની ,
નાની કડીઓ અને મોભના આધારે ટકેલી આ બધાંની સાધના થઈ જાય છે. આનો અર્થ
હોય છે. એમાંથી જે કી જ તૂટી જાય તે એ કે આ વ્રતની સાધનામાં ક્ષતિ હોય અથવા
મકાનને બહુ મોટી હાનિ થતી નથી, પરંતુ એના આચરણમાં ખ ડિતતા કે અતિક્રમણ હોય છે
મિલ તૂટી જતાં આખું મકાન કડડભૂસ થઈ તો બધાં વતેમાં ત્રુટિ આવી જાય છે અને આ
જમીનદોસ્ત બને છે. આ જ રીતે મોભ સમાન વ્રતામાં ક્ષતિ, દૂષિતતા કે અતિક્રમણ થઈ જાય
બ્રહ્મચર્ય વ્રત તૂટી જશે તે અન્ય વ્રતરૂપી કડીઓ છે. તમે વિચાર કરે છે કે બ્રહ્મચર્યવ્રતી
પણ પડી જશે અને જીવનમહેલની સાધારૂપી મન, વચન અને કાયાથી કુશીલસેવન કરે છે,
આખીએ છત તૂટી પડશે તો એ સમયે ભાવહિંસા (કષાયસેવનથી પોતાના આત્માની હિંસા) થઈ જાય છે જેન ગમ ભગવતી
આ કારણે જ બ્રહ્મચર્યા–સાધનાની સાથોસાથ આ િસૂત્રો કહે છે કે કાયાથી કુશીલસેવન કરવા
ત્રની સાધના અનિવાર્ય બને છે. જેવી રીતે જતાં રજ કે વીર્યમાં ઉત્પન્ન થતા સમૃમિ
શીલના અર્થ માં પાંચેય વ્રતને આચાર ગર્ભિત જીવોનો નાશ થવાથી દ્રવ્યહિસા પણ થાય છે. રીતે સમાયેલું છે, એવી જ રીતે બ્રહ્મચર્યના અબ્રહ્મચર્યસેવનથી સત્યવતમાં પણ ભંગ થાય એ તર્ગત પાંચેય વ્રતોની સાધના સમાયેલી છે. છે, કારણ કે સમાજ કે ગુરુ સમક્ષ બ્રહ્મચર્ય, બ્રહ્મચર્યનો બીજો અર્થ થાય છે બ્રહ્મ એટલે વ્રતના પાલન માટે વચનબદ્ધ બનેલી વ્યક્તિ એ કે આમાં અથવા પરમાત્મામાં લીન રહેનાર. વચનનો ભંગ કરે છે, સત્યને ભંગ કરે છે આ અર્થ પણ ઘણો વ્યાપક છે આમા કે અને અસત્ય આચરણ કરે છે.
પરમાત્મામાં તકલીન વ્યક્તિને માટે પરભાવમાં કશીલસેવનથી ત્રીજા અદત્તાદાન-વિરમણ ૨મણ રહેવું તે આત્મગુણોનું ઘાતક છે. વિષય, વતને ભંગ કરે છે, કારણ કે જીવ-અદત્ત, કષાય, હિંસા, અસત્ય, કુશીલ, ચોરી, પરિગ્રહ સ્વામી-અદત્ત, તીર્થંકર અદત્ત અને ગુરુ-અદત્ત જેવા પરભાવમાં રમનારના આત્માનું પતન આમ ચાર અદત્તો (આપ્યા વિનાના) માંથી એ થાય છે. આ બધી બાબતને ત્યાગ કરે તીર્થંકર-અદત્ત અને ગુરુ-અદત્તનું આદ ન અનિવાર્ય છે આ અથે પ્રમાણે પણ બ્રહ્મચર્યની (ગ્રહણ) કરે છે. એટલે કે તીર્થંકર અને ગુરુની સાથોસાથ અન્ય વ્રત અને ગુણોની સાધના આજ્ઞા વિરુદ્ધ કરાયેલું કુશીલસેવન ચોરી જ સાહજિક રીતે જ કરવી પડે છે. ગણાય. કુશીલસેવનથી બ્રહ્મચર્યને ભંગ થાય બ્રહ્મચર્યને એક બીજો અર્થ છે અકુશળ છે એ વાત તે સ્વત:સિદ્ધ જ છે.
કર્મોને ત્યાગ. આવા અર્થને કારણે હિંસા - હવે બાકી રહ્યું અપરિગ્રહણવ્રત. એને ભંગ આદિ પાંચ પાપકર્મોનો ત્યાગ બ્રહ્મચર્યની સાથેપણ મૈથુનસેવન કરનાર કરે છે. “દશક લિક સાથે કરે જરૂરી છે. સત્રમાં કહ્યું છે, મુઝા રિા કુત્ત એટલે બ્રહ્મચર્યનો એક વ્યાપક અર્થ છે પંચદ્રિયનો કે મછને પરિગ્રહ કહ્યો છે, અને મૂર્વા (મેહ, નિગ્રહ અથવા તે પાંચેય ઈન્દ્રિયોની આત્મલીન
૧૦]
{ આમાનંદ-પ્રકાશ
For Private And Personal Use Only
Page #16
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
તા, વીર્યરક્ષા, મૈથુનથી વિરતિ કે જનનેન્દ્રિયનો છે એનો ત્યાગ પરહેજ બ્રહ્મચર્ય (શીલની નિગ્રહ એ તે બ્રહ્મચર્યને સંકુચિત અર્થ છે. એક સાધના) માટે આવશ્યક ગણાવ્યો છે. આથી એ દષ્ટિથી જોઈએ તે વીર્યરક્ષા માટે માત્ર જન- સિદ્ધ થાય છે કે જેને મર્યાદિત કે પૂર્ણરૂપે શીલનેન્દ્રિયનો સંયમ જ પૂરતું નથી. સ્વાદેન્દ્રિય પાલન કરવું છે એણે જુગાર, ચોરી, માંસ, મદ્ય પર સંયમ રાખવો જરૂરી છે અને ધ્રાણેન્દ્રિય, (બધી માદક ચીજો અને વ્યસન), શિકાર, પરશ્રોત્રેન્દ્રિય અને ચક્ષુરિદ્રિય પર પણ સંયમ ગમન અને વેશ્યાગમન જેવા સાત કુવ્યસનને રાખવું જરૂરી છે. આનો અર્થ એ કે ત્યાગ કરવો જોઈએ, આવું શકય બને નહિ તો વીર્યરક્ષા માટે સ્પર્શથી પણ વધુ દશ્ય, શ્ર વ્ય, શીલ (બ્રહ્મચર્ય)ની આરાધના સમ્યક્ પ્રકારે થઈ ખાદ્ય અને ઘણીય પદાર્થોને વિવેકપૂર્વકન શકે નહિ. સંયમ રાખવો અને કામરોજ પદાર્થોને ત્યજવા બ્રહ્મચર્યના આહલા અર્થ ઉપરાંત ગુરુ પાસે એ બ્રહ્મચર્ય માટે જરૂરી છે. આ કારણે જ રહેવું, વિદ્યાભ્યાસ કરે, આત્મસ્વરૂપ પ્રગટ મનુસ્મૃતિ'માં બ્રહ્મચારી (શીલવાન ) ને માટે કરવું, ચગસાધના કરવી, સેવા કરવી, વિશાળ નીચેની ચીજોને પરહેજ રાખવું જરૂરી બતા- કયમાં એકાગ્ર બનવું જેવા જુદા જુદા અર્થોમાં વવામાં આવ્યો છે;
પણ બ્રહ્મચર્ય શબ્દ પ્રયોજાય છે. એટલું કહેવું “ મધુમાંનું જ કહ્યું મારાં જાન શિર પર્યાપ્ત બનશે કે શીલનો કેઈ બ્રહમચર્ય એવો अभ्यङ्कमजन चाणारूपानच्छत्रधारणम् ।
અર્થ છે અથવા કેઈ અન્ય અર્થ લે, પણ એની
સાથે બધા જ ભિંત અને એમાં સમાવેશ शुकानि यानि सर्वाणि, प्राणिनां चैव हिंसनम् ।
ન થાય છે. વળી આના સમ્યક્ પાલન માટે સાધના આમ ધ ર મ ર નર્તન તાનમાં કરવી જરૂરી બને છે. धूतच्च जनवादच्च परीवाद तथानृतम् ।
સાધુ- શ્રાવકની શીલમર્યાદા રાક્ષMામમુપધાત
” શીલધર્મની વ્યાખ્યા સમજ્યા પછી જણાશે બ્રહ્મચારી એ મેઘ, માંસ, સુગંધિત પદાર્થ, કે બધા લે કે એનું પૂર્ણપણે પાલન કરી શકે માળા, નિ ધ રસનું અધિક સેવન, સંગ, નહિ અને બધાને માટે એ શકય પણ નથી. તેલ જેવું માલિશ કરવુ કે પીઠી વગેરે લગાવવી, આથી તીર્થકરોએ શીલન મુખ્ય બે પ્રકાર આંખ આંજવી, પગમાં જેડા પહેરવા, છત્ર પાડયા છે : (૧) પૂર્ણ શીલવાન (બ્રહ્મચારી), (૨) ધારણ કરવું, બધા પ્રકારનાં અલીલ દશ્ય અને મર્યાદિત શીલવાન (બ્રહ્મચર્ય અણુવ્રતી). અસંયમી ગાયન, વાદન કે નર્તનને ત્યાગી સાધુ-સાવી વર્ગ પૂર્ણ શીલવાન હોય છે. કરો. આવી જ રીતે કામ, ક્રોધ, લેભ. પ્રાણી- તેઓ સ્વયં મન, વચન અને કાયાથી પૂર્ણ એની હિંસા, જુગાર, ચાડીયુગલી, અસત્ય, બ્રહ્મચર્ય વ્રતનું પાલન કરે છે. બીજાને બ્રહ્મચર્ય. નિંદા, સ્ત્રીઓ તરફ વિકારી દષ્ટિથી જોવું , પાલનની પ્રેરણા આપે છે. વળી જેઓ બ્રહ્મચર્ય આલિંગન કરવું અથવા તે એને અથડાઈ ને પાલન કરતાં હોય એમની અનુમે દના કરે છે. ચલિવું એ બધાનો ત્યાગ કરે છે.”
નિષેધ ત્મક રીતે એમ કહેવાય – આ શ્લોકમાં હિંસા, અસત્ય, કુશીલ કે લેભ “સ્વયં કુશીલસેવન (મૈથુન) ને મન, વચન ઉપરાંત શીલઘાતક અને કામોત્તેજક એવી દશ્ય, અને કાયાથી ત્યાગ કરશે, બીજાને કરાવશે અને શ્રાવ્ય, ખાદ્ય (પેય), સ્પેશ્ય અને ઘાણવ્ય વસ્તુઓ ત્યાગ કરનારની અનુમોદના કરશે.” નવેમ્બર)
For Private And Personal Use Only
Page #17
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
સમગ્ર વિશ્વ એ સાધુવર્ગનું કુટુંબ છે આથી પત્નીસંતેષ અને પરીવિરમણવ્રતનું વચન કોઈ એક વ્યક્તિમાં પોતાનો પ્રેમ કે વાત્સલ્ય કાયાથી અથવા તો માત્ર કાયાથી પાળવાની કેન્દ્રિત કરવાને બદલે જગતની તમામ જનની પ્રતિજ્ઞા લેવી પડે છે. આ વ્રતમાં નીચેની બાબતો અને ભગિનીઓ સુધી જ નહિ બલકે સમસ્ત અંગે ધ્યાન આપવું જરૂરી હોય છે ? માનવસૃષ્ટિ અને પ્રાણીસૃષ્ટિ સુધી વહેવડાવે છે. આથી જ સાધુ-સાધ્વી સ્થળ સંતાને- (૧) પરસ્ત્રી ( સ્ત્રીને માટે પરપુરુષ) તરફ પત્તિને બદલે પૂર્ણ બ્રહ્મચર્ય પાલનથી કુદૃષ્ટિથી જવું નહિ. એની સાથે છેડછાડ કે પોતાની સુરક્ષિત અને સંચિત વીર્યશક્તિ દ્વારા નિમ્ન પ્રકારની મજાક – મશ્કરી કરવા નહિ. વિશ્વસંતાનનું જીવન નિર્માણ કરે છે. આની સ્ત્રી-પછી તે વિધવા હોય, રખાત હોય, કમા. સાથોસાથ પંચેન્દ્રિયની વિષયા શક્તિ છોડવા રિકા હોય, વેશ્યા હોય કે અભિનેત્રી હોય-આ માટે પણ પૂર્ણ બ્રહ્મચર્યની સાધના જરૂરી છે. બધાને સમાવેશ પરસ્ત્રીમાં થાય છે આથી જ તેઓ જગતમાં શ્રદ્ધેય અને વિશ્વાસ
(૨) પિતાની સ્ત્રી સાથે પણ અતિભોગ કરવો પાત્ર બની રહે છે.
નહિ. ઓછામાં ઓછું પર્વ, તિથિના દિવસે એ આજે સાધુવર્ગમાં શીલપાલનની બાબતમાં બ્રહ્મચર્યનું પાલન કરવું. વળી સ્ત્રી સગર્ભા હોય શિથિલતા નજરે પડે છે. આમાં ઊંડા ઊતરીને ત્યારે, બાળક સ્તનપાન કરતું હોય ત્યાં સુધી જોઈએ તે એનું મૂળ કારણ એ છે કે ગૃહસ્થા તેમજ માસિક ધર્મ સમયે પણ બ્રહ્મચર્યનું શ્રમમાં પ્રારંભથી જ શીલના દઢ સંસ્કારનું પાલન કરવું. સિંચન કરવામાં આવ્યું હોય નહીં અને પછી સાધુજીવનમાં આવ્યા બાદ ગુરુઓ પાસેથી પણ
(૩) જૈનશાસ્ત્રોમાં વિશેષ ધર્મ-આરાધના શીલપાલનની તાલીમ મળી હતી નથી. ભારે માટે છ અઠ્ઠાઇએ (આઠ આઠ દિવસના છ ) અને પાચનમાં કઠિન એવાં જસી ખાનપાન, નિયત કરવા માં આવી છે. ત્રણ ચોમાસાની શહેરન દૂષિત વાતાવરણ અને શીલપાલનમાં અષાઢી ( બેસતી ) ચોમાંસી, કારતકી ( ઉઠતી ) શિથિલ ગૃહસ્થોનો સંસગ વગેરે શીલ પાલનની ચૌમાસી અને ફા ગુની હાળી) ચીમાસીની ત્રણ. શિથિલતાનું કારણ બને છે.
બે નવપદ આરાધના માટે ચૈત્ર અને અસે
મહિનાની આયંબિલની અ ળી, તેમ જ એક શ્રાવકે માં બે પ્રકારના શીલવ્રતધારી નજરે
પર્યુષણ પર્વના – આ રીતે વર્ષમાં છ અઠ્ઠાઈ પડે છે. કેટલાક શ્રાવકે મોટી ઉંમરે પતિ કે
આ વે છે. આ સમયે ભાગ્યશાળી સહથે પત્નીમાંથી કેઈ એકનું અવસાન થતા ગૃહસ્થ
અચૂક બ્રહ્મચર્યનું પાલન કરે છે. આવી જ રીતે જીવનમાં રહીને પૂર્ણ બ્રહ્મચર્યા (શીલ પાલન )ની ગતિ
મહિનાના બે પક્ષોની બ ૨ પર્વ તિથીએ જેમાં પ્રતિજ્ઞા લે છે. કેટલાંક ભાઈઓ અને બહેને
બીજ, પાંચમ, આઠમ, એકાદશી. ચતુર્દશી, ગૃહસ્થજીવનમાં જ આજીવન બ્રહ્મચ નું વ્રત
પૂર્ણિમા તથા અમાવાસ્યાને સમાવેશ થાય છે. ધારણ કરીને સેવાકાર્યમાં પે તાનું જીવન વ્યતીત
ત્યારે પણ ઘણા જીવનસાધકે બ્રહ્મચર્ય પાલનના કરે છે. આવી વ્યક્તિઓ બહુ વિરલ હોય છે.
પ્રયત્ન કરે છેઆ રીતે વર્ષમાં ૧૪૪ દિવસ મિટાભાગનાં તે આવા કડકછાયા પંથ પર પગ
બ્રહ્મચર્ય પાલન માટે કાર્યશીલ થવું. એનો અર્થ મૂકતાં નથી.
જ એ કે વર્ષના કુલ છ મહિના જેટલે સમય ગૃહસ્થજીવનમાં શીલવાન બનવા માટે સ્વ- બ્રહ્મચર્ય પાલન કરી શકાય.
૧૨].
[ આમાનદ-પ્રકાશ
For Private And Personal Use Only
Page #18
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
(૪)આ ઉપરાંત બાકીના છ મહિનામાં બીજા મળવું, એકલા સહભ્રમણ કરવું, આલિંગન કે ક્રમમાં બતાવેલી સ્ત્રીઓની અવસ્થા સમયે કુશીલ- ચુંબન કરવું તે પણ વર્જિત ગણાય. આવું ન સેવનને ત્યાગ કરવાથી માત્ર થોડા મહિના જ થાય તે જ શીલની મર્યાદા અને પવિત્રતા બાકી રહેશે. એમાં પણ દિવસ અને રાતના જળવાઈ રહે. વીસ કલાકમાંથી દિવસના બાર કલાક અને (૧) પતિપત્ની બંનેના દામ્પત્ય જીવનમાં ત્રિનિદ્રાના સાત કલાક એમ ઓગણીસ કલાક,
પરસ્પર અવિશ્વાસનું કઈ કારણ ઊભું કરવું નહિ. તે બ્રહ્મચર્યસેવન થઈ શકે. શેષ રહેલા પાંચ
આ બંને વચ્ચે કોઈ દુર્ભાવ કે મનને પડદે રાખ કલાકમાં મિથુનને સમય બે ઘડી (૪૮ મિનિટ)
નહિ. નહિ તે ગૃહસ્થજીવન નરક સમાન બની
, જેટલે વધુમાં વધુ માનીએ તે મહિનામાં કુલ
જશે. ૬૦ ઘડી અર્થાત્ દિવસ-રાતનો હિસાબ કરી એ તે છ મહિનામાં ફકત છ દિવસ રાત મૈથુનસેવન (૧૧) ઘરમાં બહેન, પુત્રી કે પુત્રવધૂ વિધવા થતું હોવાનું માની લઈએ તે બાકીનું આખું થઈ જાય તો એ સમયે પ્રૌઢ અને વૃદ્ધ વડીલોએ વર્ષ બ્રહ્મચર્ય પાલનમાં પસાર થશે. સદગૃહસ્થને સ્વયં શીલ પાલન કરીને પવિત્ર અને મને રમ આ કેટલે મે ટે લાભ છે? પરંતુ આ ઉત્તમ વાતાવરણનું નિર્માણ કરવું જોઈએ. લાભ વિવેકી અને ધર્મ ય જીવન વ્યતીત શીલપાલનની સાવધાની કરનારને જ મળતો હોય છે.
અગિયાર મર્યાદાઓના પાલન ઉપરાંત શીલ(૫) પશુપક્ષીઓ કઈ પણ અવસ્થામાં સમા વ્રતીએ આ પ્રમાણેની બીજી કેટલીક તકેદારીઓ ગમ કરે છે, પરંતુ અમુક સમયે સ્વસ્ત્રી સાથે રાખવી જોઈએ— સહવાસ કરે એ પણ મર્યાદિત શીલવ્રતનો ભંગ માનવામાં આવે છે, કારણ કે એ પણ
(૧) ભારે, પાચનમાં કઠણ, તામસી, તીખી, કામગની ઉત્કટ ઈરછા માંથી બને છે.
ચટા કેદાર, તળેલી તેમજ વિકૃતિવર્ધક વાનગી
એને ત્યાગ કરવો. (૬) આવી જ રીતે અપ્રાકૃતિક મૈથુન (હતમથુન, ગુદામેથુન) અથવા જનનેન્દ્રિય સિવાયના
(૨) તમામ પ્રકારની નશીલી કે માદક ચીજઅન્ય અંગો સાથે કામક્રીડા કરવી એ પણ વસ્તુઓનો ત્યાગ કરે. વિતભ ગ ગણાય
(૩) અલીલ સાહિત્ય, અશ્લીલ વિચારો (૭) પતિ પત્ની પરસ્પરને મળે ત્યારે મલિન અને અલીલ ચિત્રાથી દૂર રહેવું, ઈચ્છા પ્રગટ કરવી, કામોત્તેજક વાત કરવી (૪) પોતે અશ્લીલ સિનેમા-નાટક જોવ અથવા તે અઢીલ અપશબ્દ બલવા એ પણ નહિ અને પરિવારને બતાવવા નહિ. ઉચિત નથી.
(૫) રાત્રે મોડા સૂઈ જવું, મોડા ઊઠવું કે (૮) સ્વસ્ત્રી સાથે પણ એની ઇચ્છા વિરુદ્ધ વધુ પડતું ઊંઘવું તે પણ શીલને માટે હાનીસંગ કરે એ બળાત્કાર ગણાય અને તેથી કારક છે. તે વ્રતભંગ જ ગણાય,
(૬) એકાંતમાં ગુપ્ત રીતે કઈ સ્ત્રી સાથે (૯) પરસ્પરનો વિધિપૂર્વક વિવાહ થ ન વાત કરવી નહિ. હેય તે અગાઉ પ્રેમપત્ર લખવા; એકાંતમાં (૭) બ્રહ્મચારી એ પૂર્વક્રીડિતનું સ્મરણ કરવું
નવેમ્બર-૮૪]
For Private And Personal Use Only
Page #19
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
નહિ, સ્ત્રીના રૂપ-લાવણ્યની પ્રશંસા કરવી, એની મૂલ્યોને હાસ કર્યો છે. સાથે રમવું, વાંચવું, એકાંતમાં મળવું કે વિકારી પશ્ચિમી સત્યતાને પ્રવાહ એટલા બધા દષ્ટિથી જેવું નહિ. મનમાં કે ઈ સ્ત્રીની પ્રાપ્તિ
વેગથી ભારતમાં આવી રહ્યો છે કે અહીં રોજ
થી માટે ચિત્રવિચિત્ર વિચાર કરવા નહિ. એને
બ્રહ્મચર્યનાશના નવા નવા નુસખાઓ અજમા મેળવવા માટે અપહરણ કે દુ:સાહસ કરવું વાય છે. જાણી જોઈને અનેક દુર્વ્યસનને શિકાર નહિ.
બનીને ઘણું મહામૂલી જિંદગીને ધૂળમાં મેળવે (૮) ખૂબ ઠાંસીઠાંસીને ખાવું પણ બરાબર છે તો કેટલાંય પુરુષ કે સ્ત્રીઓ ફેશનના ફંદામાં નથી.
ફસાઈને શીલ-સદાચારને અળગાં કરી રહ્યા છે. (૯) શણગાર, તેલ ફલેલ, અત્તર, કીમ, વેશ્યાઓની જાળ છેડી ઓછી થઈ છે, તો પાવડર, ને વગેરેથી દૂર રહેવું.
ફિલમના અભિનેતા અભિનેત્રીઓની મોહજાળ
એટલી બધી લાઈ છે કે એ કે એક બાળક (૧૦) અંગ દેખાય તેવાં બારિક ક૫ડાં,
એમનાં નામ અને વિશેષતાઓ જાણે છે. કદાચ મુલાયમ કે સ્પ્રિંગવાળી બેઠક કે પથારી તેમજ
એટલી જાણકારી એમને એમનાં બાપદાદાઓ સ્ત્રી, પશુ કે નપુંસક જે ખ ડમાં રહેતા હોય તે
વિષે પણ નહિ હોય ! બાળપણથી માતા-પિતા ખંડમાં શયન કરવું વર્જિત છે. આવી જ રીતે
જ બાળકને સિનેમાને શેખ લગાડે છે. આ શીલવતી પતિ પત્ની એક શયા પર કે એક
સિનેમા, એના અર્ધનગ્ન અલીલ ચિત્રો અને ખંડમાં શયન કરતાં નથી.
અભિનેત્રીઓના કામો રોજક ભાવે નવી પેઢીને વર્તમાન સમયમાં શીલને હાસ વિષયવાસનાની ભઠ્ઠીમાં નાખી રહ્યાં છે. પાશ્ચાત્ય સભ્યતાના દૂષિત પ્રભાવને કારણે
દૂષિતતાના આ પૂરને રોકવા માટે માતા
પિતા કે વડીલોએ પ્રયાસ કરે છે ઈએ. આમ ભારતવર્ષમાં શીલ પાલન દુર્લભ બની રહ્યું છે. એક બાજુ માતાપિતા પોતાનાં બાળકે નાનાની સમજણવાળા યુવાન અને સદાચારી વાતા. વય માં લગ્ન કરાવે છે, જેથી થોડાં જ વર્ષોમાં વરણનું જ ન જ આ માંથી ઉગારી શકે એમ એમના વીર્યનો વાસ થઈને તેઓ ટી. બીછે. યુવકને કયાં શીલવાનોની સંગતિ મળે છે? કેન્સર અને દમ જેવા રોગોનો શિકાર બને છે.
પરિણામે વર્તમાન યુગમાં શીલ પાલનનો પ્રશ્ન બીજી બાજુ, જિદગીના અસ્તાચળે અ લ વૃદ્ધો
જ ઘણો પેચીદે બની ગયો છે. આમ છતાં નિર શ માથે સાફા બાંધીને લગ્ન કરવા તૈયાર થાય છે.
થવાની જરૂર નથી. વાલી, શિક્ષક અને સમાજની એક પત્નીના મૃત્યુ પછી બીજી અને બીજી
સંસ્કારિતાના રખેવાળ એવા સેવક જરા જાગૃતિ પત્નીના મૃત્યુ પછી ત્રીજી એમ ઉત્તરોત્તર લગ્ન દાખવે તો આ માં સફળતા મળી શકે તેમ છે. સંખ્યા વધારે છે. વૃદ્ધ થવા છતાં પણ તેઓ આ શહેરમાં વસતા શેઠ સુમેરચંદજી સુરાની વિષયવાસનાનાં કીડા બની રહે છે. જ્યાં આવું ખુદ શીલપાલનનું એક દષ્ટાંત છે. યુવાવસ્થામાં જ હોય ત્યાં એમનાં સંતાનો માં બ્રહ્મચર્યના જ એમના પત્નીનું અવસાન થયું. બીજા લગ્ન સંસ્કારનું કઈ રીતે સિંચન થાય ? એમનાં કરવાની શક્તિ અને સાધન સુવિધા હોવા છતાં બાળકો કઈ રીતે બળવાન, સ્વસ્થ અને સાહસી એમણે લગ્ન કર્યા નહિ અને શીલપાલન માટે બને ? એ સ્પષ્ટ છે કે આવા કામાતુર માનવી- ઉદ્યત બન્યા, ખરેખર આવા જ યુવક પાસેથી એ એ જ ભારતની અમૂલ્ય સંસ્કૃતિના ઉનત નવી પેઢીને શીલ પાલનની પ્રેરણા મળી શકે
૧૪]
[ આમાનંદ-પ્રશ
For Private And Personal Use Only
Page #20
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
પેથડશાહ જેનઈતિહાસનું એક સુવર્ણ પૃષ્ઠ વળી ધનસંપત્તિ મળી જાય અને એથીયે વિશેષ છે. એક વખત એમના નગરના કેઈ શ્રાવ કે કઈ સત્તા કે અધિકાર મળી જાય અને તેમાંય ચોથા વ્રતધારી (પૂર્ણ બ્રહ્મચર્યવ્રત) ની લહાણું વળી એમાં અવિવેક ભળે તે પછી પૂછવું જ (ધર્મ પ્રભાવના) કરી. ગુજરાતમાં ધમપ્રભાવના શું? યુવાની, સંપત્તિ, સત્તા અને અવિવેક એ એટલે કે ધર્મ ભાવનાને પ્રેત્સાહન આપવાના ચંડાળ ચોકડી જીવનનું સત્યાનાશ કરનારી છે. અનેક ઉપાયમાં આ એક ઉપાય પણ પ્રચલિત આ બધાથી ઉગરવું અને યુવાનીમાંજ શીલ છે. પિતા શ્રાવક ચોથા વ્રતધારી શ્રાવક-શ્રાવિકા પાલનનું વાતાવરણ સર્જવું એ આજના યુવકનું એને લહાણી કર્યા પછી ધર્મિક અને આગેવાન મુખ્ય કર્તવ્ય છે. પેથડશાહને લહાણી આપવા ગયા.
વીર શિવાજી સત્તાધારી હતા અને યુવાન પેથડશાહે પૂછ્યું, “ભાઈ આ લહાણી શા પણ હતા, તેમ છતાં પરસ્ત્રીને તેઓ માતા કે માટે કરે છે?”
બહેન સમાન આદર આપતા હતા, એક વખત
ઓરંગઝેબના લશ્કર પર વિજય મેળવ્યા બાદ શ્રાવકે નમ્રતાપૂર્વક કહ્યું, “હે શ્રીમાન!
શિવાજીને એક સૈનિક એમને ભેટ આપવા માટે આજે મેં શીવ્રતધારા શ્રાવક-શ્રાવિકાઓને
મુસ્લિમ સુંદરી લાવ્યા. આવતાની સાથે જ આ લહાણી આપી છે. આ ૫ ધર્મના અશ્રેણી
પોતાને મળેલા આદેશ પ્રમાણે એ યુવતીએ અને ધર્મપરાયણ છે તેથી આપના સન્માન માટે
પિતાને પડદે હટા અને પિતાના અંગહું આ તુરછ ભેટ આપું છું તે તેનો સ્વીકાર
* પ્રત્યંગ શિવાજીને દર્શાવતી એમની સમક્ષ હાથ કરશો ?
જેડીને ઊભી રહી.. પેથડશાહ બોલ્યા, “ભાઈ ! ધન્ય છે એ
શિવાજીએ પેલી સુંદરીને અહીં લઈ આવશીલત્રતધારીઓને ! મેં તે હજી પૂર્ણ શીલવ્રત
નારા સૌનિકને સખત ઠપકે આપ્યો અને યુવતીને ગ્રહણ કરવાનો વિચાર પણ કર્યો નથી, આથી હું આ લહાણીનો અધિકારી ગણાઉં નહિ. * * પરંતુ તમે મારા સહધમ ભાઈ છે. તમારી “બહેન ! તું તો મારી માતા સમાન છે. જે પ્રેમભરી ભેટનો અનાદર કરું તો હું મૂર્ખ જ મારી માતા તારા જેટલી સુંદર હોત તો હું ગાઉં. વળી ધર્મ અને શાસનની અવહેલના પણ ખૂબ સુંદર હેત, માતા, તને પ્રણામ.' પણ થાય. આજથી જ હું ચે શું વ્રત (પૂર્ણ આમ કડીને એ યુવતીને થોડી ભેટ આપી, બ્રહ્મચર્ય વ્રત) ધા રણ કરું છું અને તમારી સ-માનની સાથે તેના પિતાને ત્યાં પહોંચાડવાની આ લહાણીને સ્વીકાર કરું છું.”
વ્યવસ્થા કરી. પિલા શ્રાવકના મુખમાંથી ધન્યતાના સા
રાઠોડ વીર દુર્ગાદાસને પણ બેગમ ગુલેનારે સરી પડયા.
મોહવશ થઈને પિતાનો સ્વીકાર કરવા માટે આ ઘટના સમયે પેથડશાહની ઉંમર બહુ અનેક પ્રલે ભાત આપ્યા હતાં. ડર અને ભય મટી નહોતી, ફક્ત ૩૨ વર્ષના જ હતા. યુવાન બતાવ્યો હતો. છેલ્લે જેલમાં પણ પૂર્યા. પરંતુ વયે પૂર્ણ બ્રહ્મચર્યવ્રતને સ્વીકાર કરીને પેથડ. શીલસંપન દુર્ગાદાસ સહેજે વિચલિત થવાને શાહે યુવાને માટે એક આદર્શ પૂરો પાડ્યો. બદલે પોતાના શીલવ્રતમાં દઢ રહ્યા.
હકીકતમાં જવાની પણ દીવાની હોય છે. એમાં આવી રીતે મર્યાદિત કે પૂર્ણ પણે શીલત્રત
નવેમ્બર-૮૮)
For Private And Personal Use Only
Page #21
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
ધારણ કરના જુદાં જુદાં ભય અને પ્રલેભન પક્ષીથી પણ હલકું જીવન જીવે છે? રોજે રોજ સાથે રાત દિવસ અખંડ પ્રજવલિત અને પ્રકા- દવાની શીશી હાથમાં લઈને ડેાકટરને દરવાજો શિત રત્નની તિની માફક પિતાના શીલવ્રતની ખખડાવતાં યુવક- યુવતીઓ માટે ખરી જરૂર
તને અખંડિત અને પ્રજવલિત રાખવી તે વિધિવત્ બ્રહ્મચર્ય પાલનની છે. જોઈએ. આજુબાજુથી આવતા પ્રભને અને ભયના સપાટાથી એ જતિ બુઝાય નહિ તેનો આજકાલ વિદ્યાથીઓની એવી ફરિયાદ છે ખ્યાલ રાખવું જોઈએ. અને ત્યારે શીવપાલનનો
કે એમને પાઠ યાદ રહેતો નથી અથવા તો યથેષ્ઠ લાભ મળી શકે છે.
યાદ રાખેલું તરત જ ભૂલી જાય છે. એમની
બુદ્ધ અભ્યાસના વિષયને ઝડપથી ગ્રહક કરી શીલપાલનને પ્રત્યક્ષ લાભ લેતી નથી. પરીક્ષામાં એમને ગભરામણ થાય શીલપાલનથી સ્વર્ગ, મોક્ષ કે આત્મબળના છે. કેઈ નવું કામ કરવાને ઉત્સાહ નથી. સતત વૃદ્ધિનો પરોક્ષ લાભ થાય છે એ વાતને કદાચ સુસ્ત રહે છે. થે ડું વાંચતાં જ મગજ થાકી આજનો યુવક સ્વીકારે નહિ તે પણ એના જાય છે. આંખનું તેજ ઓછું થતું જાય છે. પ્રત્યક્ષ લાભને ઈનકાર થઈ શકે તેમ નથી. આ બધી ફરિયાદોને સૌથી સમર્થ અને સચોટ આચાર્ય હેમચંદ્ર શીવ (બ્રહ્મચર્ય)ના લાભનું ઉપાય એ સમસ્ત અંગે પાંગ સહિતનું શીલવર્ણન કરતા કહ્યું છે –
પાલન છે. વિજાપુ: સુનંદાના દદદનના નાઃ | સ્વામી વિવેકાનંદને કોણ નથી જાણતું ? તૈનહિ મદાવા મજુર્ઘદ્મવતઃ !” એક વાર સ્વામીજી બીમાર હતા. તેઓ પૂરેપૂરો
બ્રહ્મચર્યનું પાલન કરવાથી મનુષ્ય દીર્ધાયુષી, આહાર અને નિદ્રા પણ લઈ શકતા નહોતા. તેજસ્વી અને મહાપરાક્રમી થાય છે. એના તેમ છતાં પણ એન્સાઈકલે પીડિયા બ્રિટાનિકાના શરીરને દેખાવ અને અવયવો સુગઠિત અને પિતે મંગાવેલા ભગોનું વાચન કરતા હતા. મજબૂત હોય છે.”
એમના એક શિષ્ય સ્વામીજીએ કબાટમાં રાખેલાં આજના મોટાભાગના યુવકોને તે જુઓ ! મોટાં મોટાં થોથાં જઈને પૂછ્યું. ગાલમાં ખાડા પડી ગયા હોય, આંખો અંદર “સ્વામીજી! આને કણ વાંચી શકે? તમે જતી રહી હોય અને કેડ વળી ગઈ હોય. એમનું પણ માત્ર એનાં પાનાં જ ફેરવી જતા હશો ને ?” શરીર હાડકાના માળા જેવું લાગે છે અને થે છે
સ્વામી વિવેકાનંદે કહ્યું, “અત્યાર સુધીમાં વધુ ઠંડી કે ગરમી એ મનું શરીર સહન કરી શકતું નથી. એમને સહેજમાં જ કેઈ ને કઈ
. આને દસ ભાગ વાંચી ચૂક્યો છું. અને એમાંનું
* મોટાભાગનું યાદ રાખી ચૂક બીમારી લાગુ પડી જાય છે. આ રીતે કવેળા એ *
છું તમારે વૃદ્ધત્વ પામન ૨ અને મૃત્યુને પરવ ને પાસે
3 આમાંથી કઈ પણ વિષય પર પૂછવું હોય તો રાખીને જીવનારા જુવાને માટે પ્રદા ચ છ પુછી શકો છો." જડીબુટ્ટી કે વરદાન છે અને પ્રત્યક્ષપણે શિષ્યને ભારે આશ્ચર્ય થયું. સ્વામીજીની લાભદાયી છે. જે પશુપક્ષી અમુક સમયે જ અનુમતિ લઈને આ દસ ભાગોમાંથી અત્યંત મથુનસેવન કરે છે તે પછી મનુષ્યોએ શા માટે જટિલ અને કઠિન વિષય પર એણે પૂછયું. અમર્યાદિતપણે અને સમયનો વિવેક જાળવ્યા તેમને સાંભળીને આશ્ચર્ય થશે કે સ્વામીજીએ વગર મૈથુન સેવન કરવું જોઈએ? શું એ પશુ- શિષ્યના પ્રશ્નોના ઉત્તરમાં ગ્રંથકારને આશય
| બામાનંદ-પ્રકાશ
For Private And Personal Use Only
Page #22
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
તો બતાવ્યો, પણ સાથોસાથ કેટલીક બાબતમાં આવી માનવેતર શકિત પ્રાપ્ત થાય છે. આજે તો તેઓ અક્ષરશઃ પુસ્તકની ભાષા જ બેલી બ્રહ્મચર્યરક્ષાના અભાવને કારણે જ આપણું ગયા !
દેશનું અધઃપતન થયું છે.” સ્વામીજીની અસાધારણ બુદ્ધિ અને તીવ્ર સાચે જ બ્રહ્મચર્યમાં અપૂર્વ શક્તિ છે. સ્મરણશક્તિ જોઈને શિષ્ય આશ્ચર્યથી કહ્યું, વિદ્યાર્થી હોય કે વિજ્ઞાનિક, યુવક હોય કે યુવતી, “સાચે જ આ તે મનુષ્યની શક્તિ બહારની યુતિ હોય કે સતી, સાધુ હોય કે સંગ્રહસ્થવાત છે.
બધાને માટે શીલ પ્રત્યક્ષ કે પરોક્ષરૂપે લાભદાયક હવામીજીએ જવાબ આપ્યો. “તે ભવે છે. છે. આથી જ આચરણના અર્થથી બ્રહ્મચર્ય એક માત્ર બ્રહ્મચર્યનું યોગ્ય રીતે પાલન કરનાર અથવા તો શીલની પૂજા કરવી જોઈએ. ચેડા જ સમયમાં બધી વિદ્યા પ્રાપ્ત કરી શકે (સ્થળ : જૈનભવન, બીકાનેર) છે. બ્રહ્મચર્યને બળથી તે વ્યક્તિ સ્મૃતિધર અને તા. ૩૦-૭-૪૮ શ્રુતિધર બની શકે છે. બ્રહ્મમર્યની રક્ષાથી જ
સમાચાર સ કલન
લે. કુ. જોતિબેન પી. શાહ અમે રે સજાવ્યા રે, તપનાં માંડવડાં.
ભાવનગરની ભાવેણી ઘરતી પર મહાજ્ઞાની યશવી અને જિનશાસન પ્રભાવક શ્રી ચન્દ્રોદય સૂરિ મહારાજ સાહેબે ભક્તિની નેબત બજાવી, તપની શરણાઈ સજાવી....... અને ભાવનગરનાં ધર્મપ્રેમી લે કે એ ધર્મવીણનાં સુરે એકતાન બની ડોલી ઉઠયા. અને હજુ તો વિશ્વભરનાં રેકર્ડરૂપ ૮૦૦ - ૮૦૦ સિદ્ધિતપનાં પારણુ પર એક માસ વિત્યે ન વિત્યો ત્યાં તો ભાવનગરને આંગણે દાદા સાહેબની પવિત્ર ભૂમિમાં મહાન ઉપધાન તપની મંગલકારી આરાધના શરૂ થઈ.
આઠ વરસના કુમળી કળી જેવાં બાળકોથી માંડીને, લાકડીના ટેકે ચાલતાં વયોવૃદ્ધ વડીલે એ હર્ષભેર, આનંદભેર, ખુમારીથી, ખમીરથી કોઈ અગમ્ય ઉત્સાહ સાથે વિજ્યાદશમીનાં પવિત્ર દિવસે ગાજતે વાજતે ઊપધાન તપનો આરંભ કરવા માટે પ્રભુ મહાવીરની છત્રછાયા નીચે શોભતા દાદા સાહેબમાં પ્રવેશ કર્યો ત્યારે હર્ષઘેલે ચતુર્વિધ સંઘ એક અવાજે બોલી ઉઠ –
અમે રે સજાવ્યા છે, તપના માંડવડાં.
ચાલેને સખ જ્ઞાનદીપક પ્રગટાવો ;- તા. ૨૯-૧૦-૮૮, આસો વદ પાંચમને શનિવારનાં રાજ દાદા સાહેબની પુનિત ધરતી પર ઉગતી ઉષાના સોનેરી સથવારે પૂજ્ય ગુરુદેવની નિશ્રામાં પ્રાકૃત વિજ્ઞાન પાઠમાળા અને પ્રવચન કિરણ વધી નામનાં બે મહાન ગ્રન્થનો વિમોચન સમારંભ યોજવામાં આવેલ. જ્ઞાન ભક્તિના આ પુણ્ય અવસરે શ્રી કુમારપાળ દેસાઈ પધારેલ. તેઓશ્રીનાં વરદ્ હસ્તે પ્રવચન કિરણાવલી અને શ્રી ચિનુભાઈના હસ્તે પ્રાકૃત વિજ્ઞાન પાઠમાળાનું વિમોચન થયું. આ સમયે અમદાવાદથી પણ શેઠશ્રી બકુભાઈ વગેરે સ્ટીઓ ૫ધારેલા.
નવેમ્બર-૮૮]
119
For Private And Personal Use Only
Page #23
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
અજોડ પ્રતિભાશાળી મહાત્મા
અાચાર્ય હેમચન્દ્રસૂરિ
છે. શ્રી કે. જે. દોશી
લે. શ્રી કે. જે. દેશી
(આ લેખ તૌયાર કરવામાં મેં શ્રી મહાવીર જૈન વિદ્યાલયે પ્રકાશિત કરેલ “કાવ્યા. નુશાસન ની પ્રસ્તાવનાને ઉપયોગ કરેલ છે. તે માટે તેના લેખક શ્રી રસિકલાલ છોટાલાલ પરીખને હું ઋણી છું.
– લેખક) કલિકાલસર્વજ્ઞ શ્રી હેમચન્દ્રાચાર્ય અજોડ ભાણેજનું મન ધમ સિવાય કશામાં લાગતુ પ્રતિભાવંત મહાપુરૂષ હતા. એમ એમણે અનેક નથી.” ક્ષેત્રોમાં મેળવેલી સિદ્ધિ અને ઝડપી પ્રગતિને ગુરુ દેવ ચન્દ્રસૂરિએ કહ્યું, “આ બાળકને જે કારણે આપણે કહી શકીશું.
દિક્ષા આપવામાં આવે તે ઘણું સારું થશે. જીવનમાં મહાન કાર્યો કરવા માટે જ જાણે અને તેને બધા શાસ્ત્રો ભણાવીશું અને આ કે એમણે જન્મ લીધો હોય તેમ બાલ્યાવસ્થાથી બાળક તીર્થંકર ભગવંતની જેમ કે જ વિકાસના ઉચ્ચ શિખર તરફ એમણે દેટ કલ્યાણ કરશે. તેથી તમે તેના પિતા પાસેથી તે મૂકી છે. આત્મોન્નતિ કરવાના કાર્યમાં તેમજ માટે સંમતિ મેળવી આપ.” સમાજોન્નતિના કાર્યમાં અને સૌથી વધારે જ્ઞાન- ચાંગદેવના પિતાએ પુત્રવાત્સલ્યને કારણે પ્રાપ્તિના કાર્ય માં એમને વેગ અજોડ છે. રજા આપી નહિ. પણ બાળક દઢનિશ્ચયવાળા
હેવાથી ઘર છોડી ગુરુની સાથે ખંભાત ગયા જીવન વિકાસના કાર્યમાં ખૂબ ઉતાવળ હોય ત્યાં સઘની સંમતિથી દેવચન્દ્રસૂરિએ ચાંગદેવને તેમ બાળક ચાંગદેવ ગુરુ મહારાજના સંપર્કમાં દિક્ષા આપી તેનું નામ સોમચન્દ્ર રાખવામાં આવ્યો કે તુરતજ ગુરુ મહારાજ દેવચંદ્રસૂરિને આવ્યું. નમસ્કાર કરી બોલી ઉઠયો, “પૂજ્ય ગુરુદેવ, ચાંગદેવનો જન્મ વિ. સં. ૧૧૪૫માં થયે સંસાર સાગર તરવા માટે સુચારિત્રરૂપી હડી હતે અને ૧૧૫૪માં તેને દિક્ષા આપવામાં આપીને મને સંસારસાગર પાર કરવામાં સહાય આવી. પછી સોમચન્દ્ર તપ અને જ્ઞાન પ્રાપ્તિમાં
મગ્ન થઈ ગયા. બહુ જ ટૂંક સમયમાં તેણે ગુરુ દેવચન્દ્રજીએ પણ બાળક ચાંગદેવના અનેક શાસ્ત્રને અભ્યાસ કરી લીધો. શિષ્ય ભાલપ્રદેશમાં તેજસ્વીતાના ચિન્હો જોઈ તેની સોમચન્દ્રની ઘર્મશ્રદ્ધા, અને જ્ઞાનપીપાસા જોઈને શાથે આવેલા તેના મામા નેમિને પૂછયું, “આ ગુરુએ તેને વિ. સં. ૧૧૬૬માં આચાર્ય પદવી કને પુત્ર છે? તે મહાન થવા સર્જાયેલ છે ” આપી અને તેનું હેમચન્દ્ર એવું નામ પાડયું.
ચાંગદેવના મામાએ બે હાથ જોડી નમ્રતા. તે પછી આચાર્ય હેમચન્દ્ર ઘણે વખત પૂ જવાબ આપો, “મુનિવર્ય, અહી ધંધુકા માં ગુજરાતમાં વિચરતા રહ્યા અને લે કોને ધર્મો. પ્રખ્યાત ચાચ્ચ નામનો વ્યાપારી છે તે પ્રભુ પદેશ આપતા રહ્યા. ભક્ત અને ગુરુભક્ત છે. તેમની પત્ની પાહીની ઈતિહાસ પ્રસિદ્ધ સિદ્ધરાજ જયસિંહ હેમમાસ બહેન છે. આ બાળક તેમને પુત્ર છે અને ચન્દ્રાચાર્યને પૂછીને પિતાની શંકાઓ દૂર કરતાં, ચાંગદેવ તેનું નામ છે. હાલના સમયમાં આ મારા શ્રી હેમચંદ્રાચાર્યના ઉપદેશથી સિદ્ધરાજને જેન૧૮]
આત્માનંદ-પ્રકાશ
For Private And Personal Use Only
Page #24
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
ધર્મ તરફ રૂચિ ઉત્પન્ન થઈ હતી. તેમને ઉપ થાય પણ હાજર હતા. તે સભામાં સિદ્ધરાજે દેશથી સિદ્ધરાજ જયસિંહે અણહિલપુરમાં ભેજવ્યાકરણ જેવું વ્યાકરણ રચવા હેમચન્દ્રા“રાજવિહાર” નામનું સુંદર મંદિર બંધાવ્યું હતું ચાર્યને વિનંતી કરી. પરિણામે “સિદ્ધહેમ” અને સિદ્ધપુરમાં સિદ્ધવિહાર' નામનું મંદિર વ્યાકરણની રચના થઈ. તેની પ્રશરિતમાં બંધાવ્યું હતું.
આચાર્યશ્રી જણાવે છે કે સિદ્ધરાજની વિનંતીથી સિદ્ધરાજની વિનંતીથી હેમચન્દ્રાચાર્ય સિદ્ધ. આ વ્યાકરણની રચના કરવામાં આવી છે. હેમ વ્યાકરણની રચના કરી હતી.
આ વ્યાકરણની રચના પછી તે ભણાવવા પ્રભાવક ચરિત્ર પ્રમાણે ચાંગદેવ દેવચન્દ્રસૂરિની માટે કાકલ ના મન પંડિતની નિમણૂંક કરવામાં સાથે કર્ણાવતી આવે અને ત્યાં ઉદયનના પુત્ર આવી હતી. અને તેના અભ્યાસ પછી જ્ઞાનસાથે તેને ઉછેરવામાં આવ્યું હતું. અને ચાચે ૫ મી એ “સિદ્ધહેમ વ્યાકરણ અંગે પરીક્ષા થતી ચાંગદેવને દિક્ષા મહોત્સવ કરાવ્યો હતો. અને સારે અભ્યાસ કરનારને ઈનામ અપાતા.
સિદ્ધરાજ જયસિંહનો જન્મ સંવત ૧૧૪ર પ્રભાવક ચરિત્ર પ્રમાણે આચાર્ય હેમચન્દ્રામાં થયેલ હતું. એટલે તે હેમચન્દ્રાચાર્ય કરતાં ચાર્યને સ્વર્ગવાસ વિ. સં. ૧૨૨૯માં ૮૪ ત્રણ વર્ષ મોટો હતો. સિદ્ધરાજ ૧૧૫૦ માં આઠ વર્ષની ઉંમરે થયેલ. વર્ષની ઉંમરે ગાદીએ આવ્યો. કુમારપાળને તેમની સાહિત્યરચના જન્મ વિ સં. ૧૧૪૯માં થયો હતો. તેથી તે
પૂ શ્રી હેમચન્દ્રાચાર્યજીએ લગભગ સાડાત્રણ હેમચન્દ્રાચાર્ય કરતાં ચા ૨ વર્ષ નાનો હતે.
કરેડ લેક પ્રમાણુ સાહિત્ય રહ્યું છે. તે હેમચન્દ્રાચાર્યની આચાર્ય પદવી નાગપુરમાં સાહિત્ય એટલ (વરતૃત અને વૈવિધ્ય સભર છે. થઈ હતી, અને તેમાં ધનદ નામના ભકતે સારે કે તેમનું કલિકાલસર્વજ્ઞ બિરૂદ સાર્થક કરે છે, ખર્ચ કરી મહત્સવ કર્યો હતો.
તેમની સૌથી મહત્વની કૃતિ છે શ્રી સિદ્ધહેમ આચાર્ય હેમચન્દ્રને ભણાવનાર આ ગે કોઈ વ્યાકરણ તેનું બીજું નામ “શ્રી સિદ્ધહેમ માહિતી મળતી નથી, પણ તેમના ગુરુએ કહ્યું શહાનુશ મન' છે. હતુ કે “અમે તેમને શાસ્ત્ર ભણાવીશું એટલે પૂ આચાર્યશ્રી તેમના ત્રિષષ્ટિશલાક પુરુષ તેના વિદ્ય ભાસ માં તેમને સહકાર મેટ હશે. ચરિત્રમાં કહે છે કે સિદ્ધરાજની વિનંતીથી મેં ત્રિષષ્ટિશલાકા પુરુષ ચરિત્રમાં હેમચંદ્રાચાર્યે “સિદ્ધહેમ' વ્યાકરણની અને તેની ટીકાની રચના જણાવ્યું છે કે ગુરુકૃપાથી મારો અભ્યાસ કરી છે. કુમારપાળ માટે ગશાસ્ત્રની રચના આગળ વધે.
કરી છે અને કાશ્રય અને બીજા શા-છંદ, પ્રભાવક ચરિત્ર પ્રમાણે આચાર્ય હેમચન્દ્ર અલંકૃતિ, નામસંગ્રહ તથા ત્રિષષ્ટિશલાકા પુરુષ ખંભાતથી નીકળી રે વતા વતર નગરમાં જૈન ચરિત્રની રચના લે કે ૫કાર માટે કરી છે. મંદિરમાં રહ્યા ત્યાં મધ્ય રાત્રે બ્રાહ્મીદેવી પ્રસન્ન પ્રભાવ, ચરિત્ર પ્રમાણે સિદ્ધહેમ વ્યાકરણની થયા અને કહ્યું, “હું તારા પર પ્રસન્ન છું. તારે રચના એક વર્ષમાં કરવામાં આવી હતી. સિદ્ધહવે કાશ્મીર જવાની જરૂર નથી,” તે પછી રાત્રે રાજના અવસાન પહેલા એટલે કે સં. ૧૧૯૯ દેવીની સ્તુતિ કરી સવારે ઉપાશ્રયમાં આવ્યા પહેલા એ પુરૂં થયું હોવું જોઈએ.
સિદ્ધરાજે માળવા પર વિજય મેળવ્યા પછી વ્યાકરણના અંગે એટલે કે સૂત્ર, ગણપ, તેને અભિનંદવા મળેલી સભા માં શ્રી હેમચન્દ્રા ધાતુપાઠ ઉદિ અને લિંગાનુશાસન-એ દરેકની
-
---
નિવેમ્બર-૮૮ !
! ૧૯
For Private And Personal Use Only
Page #25
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
રચના શ્રી હેમચન્દ્રાચાર્યે તેિજ કરી છે એ ઉપયોગી ગ્રન્ય છે. દેશી શબ્દ એકત્ર કરવાનું એની વિશિષ્ટતા છે.
કામ ઘણું કઠીન હોવા છતા તેમણે સંતોષકારક બીજી મહત્વની વિશિષ્ટતા એ છે કે રીતે આ કાર્ય પાર પાડયુ છે. “સિદ્ધહેમ'ના આઠમાં અધ્યાયમાં તેમણે પ્રાકૃત તે પછી તેમણે “નિઘંટુકોશની રચના કરી વ્યાકરણની રચના કરી છે.
છે. તેના ઉપર કોઈ ટીકા પ્રાપ્ય નથી. આ “સિદ્ધહેમ'ના આઠ અધ્યાય છે. દરેક ત્યાર પછી તેમણે સંસ્કૃત દ્વાશ્રય કાવ્યની અધ્યાયના ચાર પાદ છે. આખું વ્યાકરણ ૧૧૦૦ રચના કરી. તેમાં ૨૦ પ્રકરણ છે. તેમાં ૧૪ લેકનું બનેલું છે. તેમાં કુલ સૂત્ર ૬૮૫ છે પ્રકરણ સિદ્ધરાજ વિષે છે અને બાકીના કુમારતેમાં સંસ્કૃતના ૩૫૬૬ સૂત્ર અને પ્રાકૃતના પાળ વિષે છે. સંસ્કૃત દ્વાશ્રય કાવ્યનું બીજું ૧૧૯૯ સૂત્ર છે.
નામ ચૌલુકયવંશ-કીર્તનમ છે અને પ્રાકૃત આના ઉપર શ્રી હેમચંદ્રાચાર્યે બે ટીકાઓ દ્વાશ્રય કાવ્યનું બીજું નામ કુમારપાળ ચરિત છે. રચી છે. એક લgવૃત્તિ અને બીજી બૃહદુવૃત્તિ.
તે પછી આચાર્યશ્રીએ કાવ્યાનુશાસન, તેના પૂરક તરીકે ધાતુપારાયણની રચના કરી છે. 4
* છાનુશાસનની રચના કરી છે. છનુશાસનમાં આ વ્યાકરણ ઉપર પિતેજ બૃહયાસ પણ
૭૬ક સૂત્ર છે અને આઠ અધ્યાય છે. તેમાં રચેલ છે.
પ્રાકૃત અને અપભ્રંશ છંદો વિષે આપણી માહિતી
છે ઘણી રસપ્રદ અને અમૂલ્ય છે. તે ભારતની જુદી આ વ્યાકરણ બહુ વિદ્વત્તાપૂર્ણ છતાં અતિ સરળ ભાષામાં લખાયેલ છે, જેથી અભ્યાસી
જુદી ભાષાઓના છંદેના ઇતિહાસ ઉપર સારા એને તે સમજવું સહેલું પડે. તેમના ગ્રની
પર પ્રકાશ પાડે છે. તેમાંના કેટલાક લોકોનું સરળતા બતાવે છે કે તેઓ શ્રી એક મહાન
કાવ્યત્વ ઘણી ઉચ્ચકોટિનું છે. શિક્ષણકાર પણ હતા.
આ ઉપરાંત તકશાસ્ત્ર ઉપર આચાર્યશ્રીએ
પ્રમાણમીમાંસા” ગ્રંથની રચના કરી છે. તે - વ્યાકરણ પછી આચાર્યશ્રીએ કાશનું કામ ચાય વિષય ઉપર સરળ ભાષામાં લખાયેલ પ્રસ્થ ઉપાડયું છે ‘નામમાલા' એટલે કે અભિધાન છે. અત્યારે ૧૦૦ સૂત્ર અને તેની ટીકાજ પ્રાપ્ય ચિંતામણિ કેશ અને તેની ટીકા પણ તેમણે છે. આ ગ્રન્થથી આચાર્યશ્રીનું ન્યાયશાસ્ત્ર તેમજ રયા છે, તે ટીકાનું નામ તવબોધવિધાયિની છે. દર્શનશાસ્ત્રોનું કેટલું ઊંડુ તલસ્પર્શી જ્ઞાન હતું
તે પછી તેમણે અનેકાર્થ સંગ્રહની રચના કરી. તે જણાઈ આવે છે, તેના ઉપર શ્રી મહેન્દ્રસૂરિએ ટીકા રચી છે આ આ ઉપરાંત આચાર્યશ્રીએ ત્રિષ્ટશલાકા રીતે સંસ્કૃત કેશકાર તરીકે તેમની કુશળતા પુરૂષ ચરિત્ર, વીતરાગતુતિ (જેમાં બે દ્વાત્રિ. પ્રગટ થાય છે. શબ્દશની રચના પૂરી કરવા શિકાઓનો સમાવેશ થાય છે.) ની રચના કરી માટે દેશી ભાષા અને શબ્દકોશ એટલે કે છે. આમ તેમનું જીવન અને સાહિત્ય બતાવે રવણવાલ”ની રચના કરી. આ કેશ ભારતની છે કે તેઓ એક મહાન સેવાભાવી લે કો ૫કારી અર્વાચીન ભાષાઓની સમજણ માટે ખૂબજ સંત હતા તેમજ સર્વ શાસ્ત્રોમાં નિપુણ હતા,
'
માનદ-પ્રકાશ
For Private And Personal Use Only
Page #26
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
શ્રી હેમચન્દ્રાચાર્યજીની મૂર્તિ અંગે માહિતિ ધંધુકા સોસાયટી દેરાસરજીમાં પ્રતિષ્ઠિત શ્રી હેમચન્દ્રાચાર્યની મૂત્તિ અંગે શ્રી ધંધુકા જૈન સંઘવતી શેઠશ્રી ચીમનલાલ રાત્રભુજ ભાઈ એ જે માહિતી મોકલી છે તે ભાર સાથે અહી' ૨જુ કરીએ છીએ, તેને લેાક પણ ‘અમાનદ પ્રકાશ” માં પ્રસિદ્ધ કરવા માટે મોકલવા બદલ શ્રી ધંધુકા સંઘ તથા સોસાયટીને અમે આભાર માનીએ છીએ. - કલિકાલસર્વજ્ઞની આ મૂતિ (જેને બ્લેક આ અ'કની શરૂઆતમાં આપેલ છે) હાલમાં શ્રી ધ’ધુકાના દેરાસરમાં પ્રતિષ્ઠિત છે. પૂ. હેમચન્દ્રાચાર્યજી સ'. ૧૨૨૦ માં કાળધર્મ પામ્યા અને સ', ૧૨ ૫૭ની સાલમાં આ મૂતિ’ જખક મંત્રીના પુત્ર શા એ ભરાવેલ અને મહેસાણાના મોટા દેરાસરજીમાં પધરાવેલ તે શ્રી મહેસાણા સંધ ના સૌજન્ય થી ધંધુકા જૈન સેસાયટીના દેરા સરજીમાં સ. ૨૦૨૧ માં પધરાવેલ છે. - ૫ હેમચન્દ્રાચાર્યજીના જનમ ધ ધુ કા માં થયેલ. તેમનું સ્મૃતિ મંદિર જૈન સોસાયટીમાં દેરાસરજી સામે હાલ માં થાય છે. તેમાં પૂજ્ય શ્રીના જીવનના મુખ્ય પ્રસ'ગે પત્થરમાં કંડારીને ચિત્રપટી ષનાવવાના છે. સ', ૨૦૪૫માં પ્રતિષ્ઠા કરવાની ધંધુકા જૈન સંઘની ભાવના છે. - આ લેાક તથા તેની માહિતી મેળવી આપનાર શ્રી ડીસી. બેલાણી શ્રી આત્માનંદ સભાના બાજીવન સત્ય છે અને ધંધુ ક!ના છે. પ્લાક તથા માહિતી મેળવી આપવા બદણ તેમના આ ભા૨.
-
તત્રી, 'સમાલોચના ૧. અર્વાચીન જૈન તિર્ધરો ! લેખક અને સંપાદક શ્રદ્ધ ય શ્રી માત્માનંદજી પ્રક શક શ્રી સદ્ભુત – સેવા -- સાધના કેન્દ્ર. કમા. મુખ્ય મથક શ્રીમદ્ રાજચન્દ્ર આધ્યાત્િમક સાધના કેન્દ્ર કે બા. જી. ગાંધીનગ૨–૩૮૨૦૦૯ મૂલ્ય રૂા. ૨૫-૦૦ e આ સ્થમાં અર્વાચીન જૈનસમાજની અગ્રગણ્ય વિભૂતિઓની જનકલ્યાણકારી પ્રવૃત્તિઓનું સુમધુર ભાષામાં વર્ણન કરવામાં આવ્યું છે. તે હરકેઈ જૈનને પ્રેરણા આપશે અને જૈન સમાજની એકતાનું પ્રકાશકનું ધ્યેય સફળ થાય એમ ઈચ્છીએ. ટાઈટલ પેઈજનું છાપકામ અને ચિત્ર ઉડીને આંખે વળગે એવા છે. કાગળા અને છાપકામ પણ આક્રર્ષક છે. પુસ્તક પ્રકાશન માટે સંસ્થાને ધન્યવાદ.
-કા, જ, દેશી
(અનુસંધાન ટાઈટલ ૪નું ચાલુ) હે વીતરાગ પ્રભુ ! હું એક લે જ છું (પિતા, પુત્ર, શિષ્યાદિક ઉપ૨ મહું રહિત હોવાથી એકજ છું') મારૂં' કેઈ નથી, હું પણું કોઈને નથી. આપના ચરઘુના શરણુ માં રહેલા મારે કઈ પણ દીનતા નથી ૭,
यावन्नाप्नोभि पदवीं, परां त्वदनुभावजाम् ।
તાવમવિ રાજગુહ્ય', માં મુક્ઝઃ રાજન'fઅતે || ૮ ||. | હે પ્રભુ ! આપના પ્રસાદથી ઉત્પન્ન થયેત્રી પદવી (મુક્તિ) હું જયાં સુધી ન પામુ, ત્યાં સુધી (આપના) શશશુને પામેલા મારા ઉપર શરણ્યપણાને (શરણે આવેલાની ઉ૫૨ના વાત્સલ્યને) મૂકશે નહિ.
શચયિતા : કલિકાલસર્વજ્ઞ શ્રી હેમરાજ દ્રાચાર્ય
For Private And Personal Use Only
Page #27
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir Atmanand Prakash Regd. No. GBV. 31 તે વિતરાગ સ્તોત્ર સત્તરમ પ્રકાશ SiL રી I Faછૂત' કુ ઉત' Tન, સુરૃ ત્ત' નાડનાદુરાન નાથ! તષ શ૪ળી કામિ, શાળ' શાળાશિતઃ || 9 || | હે નાથ, પોતે કરેલા દુષ્ક મ ની નિંદા ક૨તા, અને સુકૃતની અનુમદિના કરતા શરણ ડિત હે” આપના શરણે રવુિં છુ - 1 - | નાણાકીને , તનુ મતિકIfજેતે | : ઉમદા તુચ્છત સૂચઢપુનઃfકથાવિતમૂ | 2 || - ક૨વું', કરાવવું અને અનુમોદવું એ ત્રણ વડે મન, વચન અને કાયા થી ઉત્પન્ન થયેલા પા પને વિષે જે દુષ્કૃત મને લાગ્યું હોય તે ફરીથી નહિં ક૨વાપૂર્વક મારૂ દુષ્કૃત મિથ્યા થાઓ. 2. यत्कृत सुकृत किंचिद, रत्न त्रितयगोचरम् / तत्सर्व मनुमन्येऽह, माग मात्रानुसाय पि // 3 // હે પ્રભુ, માત્ર આપના માગને જે અનુસ ૨નારૂ જ હોય એવું પણ જે જે કાંઈ જ્ઞાન, દશન અને ચારિત્રરૂપ રત્નત્રયના વિષયવાળું મીરૂ સુકૃત હોય તે સવની હું અનુમા દના કરું છુ . 3. सर्वेषामह दादीनां, यो योऽहं त्वादिको गुणः / अनुमोदयामि तत, सर्व तेषां महात्मनाम् // 4 // સર્વે તીથ કરાદિકના (અરિહં'ત, સિદ્ધ, આચાય' , ઉપાધ્યાય ને સા દધીજીના) અરિહ 'તપાસ વગેરે જે જે ગુણ હોય, તે સવ મહાત્મા એના તે તે સર્વ ગુણાની હું અનુમા ના કરૂ છું , 4. त्वों त्वत्फलभृतान सिद्धांस्त्वच्छासनरतान मुनीन / . p છાસન 6 રા૫T', અતિપત્રોડમ્િ માવત; 1| 9 | fa હે વીતરાગ પ્રભુ ! હું આ પનુ', આપના ફળભૂત એટલે આ પતી બતાવેલી ક્રિયા ક૨વાના કળ૨ પ સિદ્ધોન', આપના શાસન માં “ક્ત થયેલા મુનિ એાનું અને અપિના શાસન નું' ભાવથી યની શુદ્ધિથી) શરણ પામ્યા છું : " - હસમજfમ સાનુ સરધામ , સર્વે સTખ્ય તુ તે મfજ | | मैव्यस्तु तेषु सर्वेषु, त्वदेकशरणस्थ मे // 6 // હે વીતરાગ પ્રભુ ! હું સર્વ ચારા શી લાખ જીવાયાનમાં રહેલા) જીવને ખમાવું છું', અહી તે સર્વે જીવે મારા વિષે ક્ષમા કરો આપના જ એક શરણ માં રહેલા મારે તે સવે" જીવાને વિષે ચૈત્રી હા, 6. एकोऽह नास्ति से कश्चिन्न चाहमपि कस्यचित् / ઘઉં બ્રિરાજળથઇ, મમ હૈ' 7 વાર્શન || 7 || | ( અનુસ થાન ટાઈટલ 3 ઉપ૨) ત ત્રી શ્રી કાન્તિલાલ જે. દેશી એમ. એ. પ્રક્રાશક : શ્રી જૈન આત્માનદ સભા, ભાવનગર, મદ્રક : શેઠ હેમેન્દ્ર હરિલાલ આનંદ પ્રી. પ્રેસ, સતારવાડ, ભાવનગર, For Private And Personal Use Only