Atmanand Prakash Pustak 031 Ank 08

Author(s): Jain Atmanand Sabha Bhavnagar
Publisher: Jain Atmanand Sabha Bhavnagar
Catalog link: https://jainqq.org/explore/531365/1

Page #1

Pબ્રજ
પુ૦ ૩૧ મું. ફાગુન અંક ૮ મે.
પ્રકાશક, શ્રી જૈન આત્માનંદ સભા
ભાવનગર,
વીર સં.૨૪૬૦ આત્મ સ’. ૩૮ વિ.સં.૧૯૯૦
મુલ્ય રૂા. ૧) ની
પૈ૦ ૪ આના.

Page #2

વિષય-પરિચય.
... • ૧૯ - ર .. ૧૫
૧૭
૧ શ્રી ઉપમિતિભવપ્રપંચાકથાનું ભાષાંતર... “મનનંદન’ ... ૨ અમારી પૂવદેશની યાત્રા. મુનિ શ્રી દર્શનવિજ્યજી મહારાજ... ૩ હિંદુસ્તાનમાં જેનોની વસ્તી વિષયકદશા. નરોતમ બી. શાહ ૪ આત્મચિંતન... ... ચોકશી ... ... ૫ શ્રાવક આચાર
શુદ્ધ સમાચાર કે ૬ સત્યજ્ઞાન ... મુનિ શ્રી લબ્ધિવિજયજી મહારાજ ૭ શિ૯૫ના બે જૈન ગ્રંથે... મુનિરાજ શ્રી હિમાંશુવિજયજી મહારાજ ૮ કુરુક્ષેત્રમાં ધર્મબીજારોપણ. મુનિ શ્રી દર્શન વિ. મહારાજ
हिंदना सकळ जैन बंधुभोने नम्र विनंति. ૧૦ સ્વીકાર અને સમાલોચના ... .. ••• ૧૧ શ્રીમાન હંસવિજયજી મહારાજને સ્વર્ગવાસ ..
૨es
| •
૨૦૪
Re
જલદી મંગાવે. થોડી નલે સીલીકે છે. જલદી મંગાવે,
‘‘ નવું પ્રકટ થતુ જૈન સાહિત્ય. ” ૧ બુહતકપસૂત્ર—પ્રથમ ભાગ. ફેમ ૩૮ સવાત્રશુશંહ પાનામાં, બેંગ્લેઝર ઉંચી જતના પેપરો ઉપર. કિંમત ચાર રૂપીયા.
૨ શ્રી કમગ્રંથ (ચાર) શ્રી દેવેન્દ્રસૂરિકૃત (પઝ) ટીકા સહિત—અત્રીશ ફ્રેમ પોણાત્રણૉહ પાના ( સૂપરાયલ આઠ પેજી સાઈઝ) ક્રોક્ષલીલેઝર કિંમતી કાગળ ઉપર બંને ગ્રંથો મુંબઈ શ્રી નિર્ણયસાગર પ્રેસમાં શાસ્ત્રી સુંદર વિવિધ ટાઈપાથી છપાવેલ છે. આઈડીંગ (પુંઠા ) પાકું સુશોભિત ટકાઉ કપડાથી તૈયાર કરાવવામાં આવેલ છે. કિંમત ત્રણ રૂપીયા. (પાસ્ટેજ જુદું ). (બે માસમાં તૈયાર થશે ) | કૃપાળુ મુનિરાજ શ્રી ચતુરવિજયજી મહારાજ અને શ્રી પુણ્યવિજયજી મહારાજના સંશાધન વગેરે અથાગ પરિશ્રમના ફળરૂપે જાવું ઉચ્ચ સાહિત્ય પ્રગટ થાય છે. વિશેષ પરિચય હવે પછી.
ગુજરાતી ભાષાના પ્રથા.. શ્રી પ્રભાવક ચરિત્ર. (આધુનિક જૈન ઐતિહાસિક અપૂર્વ ગ્રંથ.) જૈનશાળા, સ્કુલે, વિદ્યાલયમાં શિક્ષણ ગ્રંથ તરીકે ચલાવવા ચોગ્ય ઈતિહાસિક ગ્રંથ. ૨-૮-૦ શ્રી પેથડકુમાર ચરિત્ર. (0) ....
૧-૦-૦ શ્રી ધર્મ પરીક્ષા. .... ૧-૦-૦ શ્રી સુરસુંદરી ચરિત્ર.... છપાય છે. શ્રી મહાવીરચરિત્ર. .... છપાય છે. શ્રી શ્રીપાળરાજાનો રાસ.....
ભાવનગર-આનંદ પ્રિન્ટિંગ પ્રેસમાં શેઠ દેવચંદ દામજીએ છાપ્યું.

Page #3

...
.*
।
k
*
*
। INCol 1.*:*
10*:*
।
10
11
।
આમાનન્દ પ્રકાશ ની
*
॥ वन्दे वीरम् ॥ भावयेयथासङ्ख्यम् । मैत्री सर्वसत्त्वेषु । क्षमेऽहं सर्वसत्त्वानाम् । मैत्री मे सर्वसत्त्वेषु । वैरं मम न केनचिदिति ॥ प्रमोदं गुणाधिकेपु । प्रमोदो नाम विनयप्रयोगः । वन्दनस्तुतिवर्णवादवैयावृत्त्यकरणादिभिः सम्यक्त्वज्ञानचारित्रतपोऽधिकेपु साधुषु परात्मोभयकृतपूजाजनितः सर्वेन्द्रियादिभिर्व्यक्तो मन:प्रहर्ष इति ॥ कारुण्यं क्लिश्यमानेषु । कारुण्यमनुकंपा दीनानुग्रह इत्यनान्तरम् ।। तन्मोहाभिभूतेषु मतिश्रुतविभङ्गाज्ञान पग्गितेपु विषयताग्निना दन्दह्यमानमानसेषु हिताहितप्राप्तिपरिहाविपरीतप्रवृत्तिषु विविधदुःखार्दितेषु दीनकृपणानाथबालमोमुहवृद्धेषु सत्त्वेषु भावयेत् ॥ तथाहि भावयन हितोपदेशादिभिस्ताननुगृह्णातीति ।। माध्यस्थ्यमविनेयेषु । माध्यस्थ्यमौदासीन्यमुपेक्षेत्यनान्तरम् ।।
___ तत्त्वार्थभाष्य--सप्तम अध्याय.
.
16
1.
*
1.87
.
.
*
*
..
०*
•*
:-*
पुस्तक ३१ । वीर सं. २ ४६०. फाल्गुन प्रात्म सं. ३ १ अंक ८ मो.
મહાત્માશો સિદ્ધાર્ષિપ્રણીત ઉપમિતિભવપ્રપંચાથાનું સપદ્ય ગદ્ય ભાષાંતર.
[ Anis ५४ १५५ थी श३] રંક પર “સુસ્થિત ' મહારાજની કરુણ દૃષ્ટિ. सशी सुस्थित शत
ત્રાટક રમણીય મહાલયના શિખરે,
વળી સપ્તમ ભૂમિતલા ઉપરે;

Page #4

૮૦
શ્રી આત્માનંદ પ્રકાશ
ભુવનેશ લીલાથી બિરાજી રહ્યા,
પરમેશ્વર સુસ્થિત તેહ તહાં. અધ:ભાગ વિષે સઘળું પુર તે,
વિધવિધ પ્રવૃત્તિ જહાં વરતે; પ્રમુદિત નિરંતર જેહ અતિ,
ચઉપાસથી તે નિરખે નૃપતિ. નથી વરતુ કંઈ પુરમાંહિ તહાં,
નથી વતી બહાર વળીય કહો; નથી ગોચર જે તસ દષ્ટિતણે,
અવલોકન તે કરતા નૃપને. (એથી કરીને –
અનુષ્ટ્રદર્શને ગાઢ બીભત્સ, મહારોગ ભરેલ ને; શિગ્ટને કહ્યું સ્થાન, એવા પિઠેલ રંકને, ૧૬૯ નિમલ દષ્ટિ રાક, મહાત્માએ કૃપ ધરી; કપૂત પાપ કર્યો જાણે! વૃષ્ટિ સ્વદષ્ટિની કરી ૧૦૦
(યુ....) તે કરણાદષ્ટિ દેખી “ધર્મબેધકર' ની વિચારણું અને કરુણા.
દાહરા. રસવતીના અધિકારી જે, “ઘમાધકર નામ;
રાજદષ્ટિ તેણે દૌડી, તે પડતી તે ઠામ ૧૭૧ અહે! આશ્ચર્ય –
વિચારમાં ત્યારે પડી, તે ચિંતે ચિત્તમાંય;
શું અદ્દભુત આ? જે ખરે ! હાલ મને દેખાય! વિશેષથી જેના પરે, દષ્ટિ કરે પરમેશ; તે નર સત્વર થાય છે, ત્રિભુવનનેય નરેશ. ૧૭૩ એહ રંક તે દીન ને, રોગગ્રસ્ત તસ ગાત્ર;
જગ ઉદ્વેગ નિમિત્ત તે, મૂઢ “અલક્ષ્મીપાત્ર. ૧૭૪ તે અદષ્ટમૂલપર્યત નગરમાં કે તેની બહાર કયાંય પણ એવી કોઈ પણ વસ્તુ નથી કે જે તે મહાલયની સાતમી ભૂમિકાએ બિરાજેલા સુસ્થિત મહારાજની દૃષ્ટિને ગેચર ન હેય. તાત્પર્ય કે તે સર્વદર્શી છે.
૧. નીચેનો ભાગ.૨. દેખાવામાં અતિ સુગ ઉપજાવે એ. ૩. જાણે કે રાજેદ્રપાદષ્ટિની વૃષ્ટિ કરી રંકના પાપ ધોઈ નાંખ્યા.૪, રાજા. ૫. લક્ષ્મી-નિર્ધનતાનું પાત્ર--મીને પાત્રનહિ એ.
૧૭૨

Page #5

ઉપમિતિભવપ્રપંચાસ્થાનું સપદ્ય-ગધ ભાષાંતર
૧૮
૧e
(તેથી –
વિચારતાં પૂર્વાપરે, પણ યુક્ત જ આ કેમ;
દષ્ટિપાત પરમેશ્વરી, એની ઉપર એમ? ૧૯૫ કૃપાદષ્ટિનું કારણ
- હું, જાણ્યું! આ દષ્ટિ, હેતુ વિણ સદેહ
કારણ “સ્વકર્મવિવરે પ્રવેશાવિયો એહ. ૧૭૬ અને
અપરીક્ષિત કરનાર આ, સ્વકર્મવિવર નોય; તેથ દષ્ટ સદ્દષ્ટિથી, રાજરાજથી સંય. ૧૭૭ ને આ ભુવને જેહને, પક્ષપાત વળી થાય; તે પરમેશ્વરષાદનું પ્રિય પાત્ર થઈ જાય. ૧૭૮ અને નેત્રરોગે કરી, છે પરિપીડિત° આજ; ઉઘાડે જ નિજ લચને, એના દર્શન કાજ. સહસા એના દર્શને, બીભત્સદર્શન૧ તાસક વદન દર્શનીયતા૧૨ લહે પામી હર્ષોલ્લાસ, ૧૮૦ ને રોમાંચિત એ કરે, ધૂલિમલિન સર્વગ; ઉપ તેથી જણાય છે, ભુવને તસ અનુરાગ, ૨કરૂપ ફુટ હાલમાં, ધારે એહ છતાંય; પામશે જ વસ્તુને, રાજદષ્ટિ સુપાય,
અનુષ્ય યથા શrગા તથા પ્રજ્ઞા
એવું વિચારી ને પ્રત્યે, કૃપા તત્પર તે થયા; સત્ય સુણાય છે લેકે,–“યથા રાગ તથા પ્રા.
મનંદન' ૬. આગળ-પાછળના સંબંધથી વિચારતાં, ૭. પરમેશ્વરને. ૮. પરીક્ષા કર્યા વિના કામ કરનાર. ૯ “પાદ' શબ્દ બહુમાનસૂચક છે. જેમકે પૂજ્યપાદ, આચાર્યપાદ ઇત્યાદિ ૧૦. સર્વથા પીડાયેલ. ૧૧. બીભત્સ દેખાવવાળો. ૧૨ સુંદરપણું, દેખાવડાપણું,
પૂર્વાપર સંબંધ વિચારતાં ધમબોધકરને આશ્ચર્ય થાય છે કે આવા અપાત્ર રંક પર પરમેશ્વરની કૃપાદષ્ટિ કેમ ઘટે ? પછી તેને આમ કારણ જણાય છે -(૧) સ્વકર્મ વિવરે રંકને અને પ્રવેશ કરાવ્યો છે, અને સ્વકર્માવિવર સમ્યફ પરીક્ષા કરીને જ પ્રવેશ કરવા દે એવો છે. (૨) જેને આ રાજમંદિર પ્રત્યે પક્ષપાત ઉપજે છે તેના પર મહારાજના કૃપાદૃષ્ટિ થાય છે, અને આ રંકને ઈગિતાકાર ઉપરથી અન્ને પક્ષપાત જણાય છે માટે તે કૃપાદૃષ્ટિ યુક્ત છે
૧૮૨

Page #6

~~
~
૧૮૨
શ્રી આત્માનંદ પ્રકાશ. 0000000000000000000 અમારી પૂર્વદેશની યાત્રા.
(ઐતિહાસિક દષ્ટિએ.) DOC (ગતાંક પૃષ્ઠ ૧૫૮ થી શરૂ ) OOG જેનપુર-જૈન સાધુઓના પાદવિહારથી ઘણા ઘણા લાભો છે તેમાંય અનેક અપરિચિત અને અપ્રસિદ્ધ સ્થાને જોવાનાં મળે છે કે જેમાંથી ઘણું ઘણું નવું જાણવાનું મળે છે. અહીં એવું જ થયું. આ નગર કાશીથી પશ્ચિમે ૩૪ માઈલ દૂર છે. આ શહેરનું પ્રથમ પુરાણુંનામ જૈનપુરી હતું. અહીં એક વાર જૈન ધર્મનું પુરૂં સામ્રાજ્ય હતું. ગોમતી નદીના કિનારે અનેક જૈન મંદિર હતાં. અહીંથી ખોદાણકામ કરતાં અનેક જૈન મૂર્તિઓ-જિનવરેન્દ્રોની મૂર્તિઓ નીકળી છે જેમાંની ઘણીખરી કાશીના મંદિરમાં છે. યદ્યપિ વર્તમાનમાં એક વિશાળ ભવ્ય મજીદ છે, જે ૧૦૮ કુલિકાનું વિશાલ જિનમંદિર હતું. એ ગગનચુંબી ભવ્ય મંદિરની મજીદ બની છે. આ મંદિરની રચના જૈન મંદિરની રચના જ છે. મેગલ સમયમાં આ ભવ્ય મંદિરનો વિનાશ કરી મજીદ બનાવેલ છે. ઘણે સ્થાને નૂતન સુધારાવધારા કરી મંદિરને મજીદ બનાવવા પ્રયત્ન કર્યો છે, છતાં અંદ૨ તે સાફ જિનમંદિર હોય એમ જણાય છે. કહે છે કે ખંડિત-અખંડિત ઘણી જૈન મૂર્તિઓ અંદર દાટેલી છે. અમે આ મંદિર–અત્યારની મજીદ નજરે જોઈ. શું સુંદર ભવ્ય રચના છે ! તેને ધાટ અને શિલ્પકામ હેરત પમાડે તેવું છે. અંદર સુંદર વિશાલ ભૈયરા છે, અમને લાગે છે કે મંદિર ત્રણ માળનું હશે. એક બે મુસલમાનોને પૂછયું, તેમણે પણ કહ્યું કે “ એ બડા જેવીકા મંદિર થા, બાદશાહને તેડવા કર મજીદ બનવા દી” બે ચાર બ્રાહ્મણ પંડિતોને પૂછયું. તેમણે પણ એ જ કહ્યું. આનું નામ જૈનપુરી હતું તેમાંથી જેનાબાદ, જેનાબાદ અને જેનપુર પડયું છે. આ દેશના મંદિરોમાં આ મંદિર પ્રથમ નંબરનું છે. આગ્રાથી લઈને કલકત્તા સુધીમાં આવું વિશાળ મંદિર અમે કયાંય નથી જોયું. જ્યાં સંખ્યાબંધ જિનમંદિરોના ઘટનાથી અને હજારો જેનાથી આ શહેર ગાજતું ત્યાં આજે. નથી એક પણ જિનમંદિર કે નથી એક પણ જૈન ઘર. અત્યારે તો હિન્દુઓ અને મુસલમાનની વસ્તી છે. તેમાંય મુસલમાનોનું જોર છે. હિન્દુઓ એવા નિર્બળ અને કાયર છે કે તેઓ તેમના રહ્યાંરહ્યાં મંદિર પણ નથી સાચવી શકતા. કહે છે કે તે પણ મસજીદ બની જશે. અહીંના આ વિશાલ જિનમંદિરની આ દુરાવસ્થા જોઈ અમારા હૃદયમાં કારી ઘા પડે. પૂર્વદેશની પુરાણ જૈનપુરીની આ દશા ! અહીં કોઈ યાત્રી તો નથી આવતા. પાદવિહારી સાધુ જાય છે તેમાંય આ બધું બારીકીથી જોનાર કોઈ વીરલા જ હોય છે.
- સાંગરામનગરથી વીસ માઇલ દૂર ઉત્તરમાં સાંગરામ નાનું ગામડું છે. ત્યાં પણ પ્રાચીન જૈન મૂતિ એ નીકળી છે. સ્થાન પ્રાચીન અને દર્શનીય છે. ત્યાંથી ૨૪ માઈલ દર મછલી શહેર છે. ત્યાંથી ચાર માઈલ જંગલમાં ખેદતાં ઘણી જૈન મૂર્તિઓ નીકળી છે. આ બધા ઉપરથી એમ લાગે છે કે એકવાર આ પ્રદેશમાં જૈનોનું પુરેપુરું પ્રભુત્વ હશે, પરંતુ શંકરાચાર્યજીના સમયમાં જૈનોને ભયંકર ફટકો પડયો અને તેમાં મુસલમાનોએ પૂતિ કરી. આ પ્રદેશની ઐતિહાસિક દ્રષ્ટિએ ગષણ થવાની પૂરેપૂરી જરૂર છે. કોઈ

Page #7

અમારી પૂર્વદેશની યાત્રા
પુરાતત્વવિત આ બાજુ લક્ષ્ય આપે તો પૂર્વ દેશના જૈનધર્મના ઇતિહાસનું એક ગૌરવવંતુ સુવણું પાનું મળી જાય તેમ છે. આ બધું જોતાં જૈન ધર્મના ગૌરવનું સ્થાન જેતા આચાર્યો, તીર્થકરે અને ગણધરના પાદસ્પર્શથી પૂનિત ભૂમિની ફરસના કરતા લાંબા લાંબા વિહાર કરતા અધ્યારુ-વિનીતાનગરી આવ્યા.
અયોધ્યા–બહુ જ પ્રાચીન નગરી છે. વર્તમાન ચોવીસીનું પ્રથમ નંબરનું શહેર છે. દેવાધિદેવ આદિનાથ પ્રભુના પ્રથમ રાજ્યાભિષેક રામયે ઇન્દ્રની આજ્ઞાથી કુબેરે આ નગરીની રચના કરી હતી, તેમ જ યુગલિકોનો વિનય જોઈ–તેમની વિનીતતા જોઇ નગરીનું નામ વિનીતા રાખ્યું હતું તેમજ પ્રથમ ચક્રવર્તી ભરત મહારાજાની આ પાટનગરી હતી. અહીં પાંચ તીર્થકરોનાં ૧૯ કલ્યાણક થયાં છે. આદિનાથ પ્રભુનાં વન, જન્મ અને દીક્ષા તેમજ ૨જા, ૪ થા, મા, ૧૪ મા, આ ચાર તીર્થકરનાં ચ્યવન, જન્મ, દીક્ષા અને કેવળજ્ઞાન આ પ્રમાણે કુલ ૧૯ કલ્યાણક થયાં છે. સ્થાન બહુ જ પવિત્ર, પ્રાચીન અને સુંદર છે. મહાસત્યવાદી રાજા હરિચંદ્ર પણ અહીં જ થયા છે. તેમને કુંડ પણ વિદ્યમાન છે. ભગવાન રામચંદ્રજી પણ અહીં જ થયા છે. મહા સતી સીતાજીની પણું શુદ્ધિ-પરીક્ષા આ નગરી બહાર જ થયેલી અને અગ્નિ જળરૂપ બની ગયો હતો. જેનેનું આ મહાન તીર્થ છે તેમ અજેનેનું-જૈનેતરનું પણ મહાન તીર્થ મનાય છે. આજે તે એ પુરાણી ભવ્ય નગરી દદન પદન થઈ ગયેલ છે. અહીં......... ........ માં સુંદર વિશાલ વેતાંબર ધર્મશાળા અને શ્વેતાંબર મંદિર છે. . મંદિરમાં પાંચે પ્રભુનાં કલ્યાણક સૂચવનારી દેરીઓ છે. વચમાં અજિતનાથ પ્રભુનું સુંદર સમવસરણ મંદિર છે. તેમાં અજિતનાથ પ્રભુની કેવલજ્ઞાન પાદુકા વચમાં છે. બાજુમાં અભિનંદન પ્રભુ આદિની પ્રાચીન મૂર્તિઓ છે. મૂર્તિની રચનામાં બૌદ્ધ સ્થાપત્ય સ્પષ્ટ અસર દેખાય છે, પરંતુ જિનેશ્વર પ્રભુની જ મૂર્તિ છે એ ચોક્કસ છે. બીજી બાજુમાં અનંતનાથ પ્રભુની પાદુકા છે. નીચે સમવસરણ મંદિરની સામે મંદિર છે, તેમાં મૂળનાયક શ્રી અજિતનાથ પ્રભુ છે. જમણી બાજુ આદિનાથ પ્રભુ અને ડાબી બાજુ શ્રી મહાવીરપ્રભુની મૂર્તિ છે. મંદિરમાં પ્રવેશ કરતાં જમણું બાજુએ પાંચ પ્રભુના વન ક૯યાણકની પાદુકાઓવાળી એક દેરી છે. સામે ચાર પ્રભુના ગણધરની પાદુકા છે. સમવસરણ મંદિરમાં પ્રવેશ કરતાં એટલે મૂળ પ્રવેશદ્વારમાં જતાં પાંચ પ્રભુના જન્મકલ્યાણકની પાદુકા છે અને ડાબી બાજુ ચાર પ્રભુના દીક્ષાકલ્યાણકની પાદુકા છે-દેરી છે. હવે ઉપર સમવસરણ મંદિરમાં પગથીયાં ચઢીને જવાય છે તેમાં પ્રથમ જમણી બાજુ અનંતનાથ પ્રભુના કેવલ કલ્યાણકની પાદુકા-દેરી હતી પરંતુ ત્યાં વેદી તૂટી જવાથી સમવસરણ મંદિરમાં પાદુકા પધરાવેલ છે. તેની સામે શ્રી સુમતિનાથ પ્રભુની કેવલ કલ્યાણક દેરીમાં પાદુકા છે. ડાબી બાજુ શ્રી ઋષભદેવ પ્રભુની દીક્ષા કલ્યાબુકની દેરીમાં ૫ દુકા છે અને સામી બાજુ અભિનંદન પ્રભુની કેવલ કલ્યાણક પાદુકા દેરીમાં છે. મંદિર સુંદર અને પ્રાચીન છે. મંદિર બહુ જ :ણું થઈ ગયેલ છે. ચોતરફ નમી ગયું છે અને તરાડો પડી ગઈ છે. દરવાજા પણ તુટી ગયા જેવા જ છે. લગભગ દશેક હજારનો ખર્ચ થતાં કામ સારૂ થઈ જાય તેવું છે. આ વર્ષે જીર્ણોદ્ધારનું કામ શરૂ

Page #8

શ્રી આત્માનંદ પ્રકાશ.
થયું છે.
પ્રજાના
માથા
મજા
ને
પાર
અહીં દિગંબર મંદિર પણ છે. આ પણ મંદિરથી દૂર છે. અહીં કોઈ વાતને ઝઘડે નથી. અને સમાજના મંદિર અને ધર્મશાળા તદ્દન અલગ જ છે. વેતાંબર મંદિર અને મૂર્તિઓ વધારે પ્રાચીન છે, જ્યારે દિ. મંદિર અર્વાચીન છે. અહીં વૈષ્ણવ અને શૈવ સંપ્રદાયના પણ મંદિરો છે, પરંતુ સર્વથી વધારે મંદિરે રામચંદ્રજીનાં અને હનુમાનજીનાં છે. કુલ પાંચ હજાર ત્રણસેં ને ત્યાશી અજૈન મંદિરો છે. આ મંદિરની સંખ્યા જ સૂચવે છે કે અજેને આ તીર્થને કેટલું મહત્ત્વનું માને છે. એક ભાઈ અમને આમાંથી કેટલાક સ્થાને જોવા લઈ ગયા હતા, પરંતુ બધે ભોગ ધરવાનો સમય થયો હતો એટલે જ્યાં જઈએ ત્યાં કહે ભોગ લાગ્યા છે (?) અમને સાંભળી હસવું આવતું, દુ:ખ પણ થતું કે બિચારા દેવના બેગ લાગ્યા છે. ખરી રીતે રાગાધ ભક્તોએ દેવના ભાગ જ લગાડ્યા છે. બાકી દેવની આટલી પરવશતા અને નિરાધારતા બીજી કઈ હોઈ શકે? અમુક નિયત સમએ જ દર્શન દે. અબ્ધ ભકતોની ઇચ્છા પ્રમાણે જુદા જુદા અભિનય કરવા જ પડે. કયાં વિરાગી વીતરાગીની દશા–સ્વતંત્રતા અને કયાં આ રાગીપણાની પરવશતા ?
રામચંદ્રજીના મૂળ સ્થાનમાં અત્યારે મજીદ છે. હિન્દુઓની નિરાધારતા, અનાથતા, દીનતા અને કાયરતાનું સાચું જીવતું જાગતું ચિત્ર મેં અહિં જોયું. બહાર રામચંદ્રજીની દેરી છે જ્યાં પૈસાની લાલચુ પંડાઓએ જન્મસ્થાન મનાવ્યું છે. આ સિવાય કૈકેયી કાપભુવન, રામચંદ્રજી શંગાર ભુવન, શયનભુવન, રાજ્યભુવન આદિ સ્થાને પ્રાચીન કહેવાય છે. બાકી અત્યારે તે રામલીલાને નામે બાળલીલો જ રમાય છે. નથી એ આદર્શ પુરુષની પૂજા કે આરાધના–છે સ્વાર્થ અને ભેગની આરાધના. અહીં બંદરો–વાંદરાઓથી ખાસ બચવા જેવું છે. મોટા મોટા વાંદરા માણસને પણ ડરાવે છે. યદિ લગાર પ્રમાદી કે બેદરકાર રહે તે જરૂર કંઇક ચીજ ગુમા જ, બંદર લઈ જાય. ત્યાં સુધી કે તમે લગાર બીજા ખ્યાલમાં હે તે ભાણુમાંથી હાથ મારી જાય આ અયોધ્યા નગરી ઘણાં વર્ષો ભારતની રાજધાની રહી છે. છેલ્લે મુગલાઈ સમયમાં અવધની રાજધાની હતી.
અયોધ્યાથી ચાર માઈલ દૂર ફેજાબાદ છે. અહીં એક નાનું મંદિર છે. મોતીચંદજી નખતે બંધાવ્યું છે. ધર્મશાળામાં વ્યવસ્થા નથી અને યાત્રિક ન હોય ત્યારે પૂજા પણ થતી હશે કે કેમ એ પ્રશ્ન છે. અહીનું મ્યુઝીયમ ખાસ જોવા જેવું છે. અહીંથી ૬૦ માઈલ ઉત્તરે શ્રાવસ્તિ નગરી છે જે અત્યારે Satmahat સેટમેટ કિલા તરીકે પ્રસિદ્ધ છે. તે જૈનાનું પ્રાચીન તીર્થસ્થાન છે. ત્યાં મંદિર હતું. અત્યારે તેમાં કાંઈ નથી. ત્યાંથી પ્રાચીન જિનમૂર્તિ પરિકર સહિત છે તે ફેજાબાદના મ્યુઝીયમમાં રાખવામાં આવેલ છે. કોઈ તીર્થોદ્વારક દાનવીર જાગે અને તીર્થોદ્ધાર કરાવી તે મૂર્તિઓ ત્યાં પધરાવે તો કેવું સારૂં? શું દાનવીર અને ધર્મવીર જૈન સમાજમાંથી કોઈ તીર્થોદ્ધારક મારી આ અપીલ સાંભળશે? અહીં સંભવનાથ પ્રભુનાં ચાર કલ્યાણક થયાં છે. આપણામાંથી ઘણું ગાય છે “શ્રાવતિ નગરી ધણીએ” આવી તીર્થભૂમિ અત્યારે વિચ્છેદ દશામાં હોય એ જેને માટે ખાસ કરીને ધર્મભકત જૈન સમાજ માટે તે જરૂર દુઃખ અને શરમાવનારું જ કહેવાય.
( –ચાલુ)

Page #9

હિંદુસ્તાનમાં જેની વસ્તી વિષયક દશ.
૧૮૫ હિંદુસ્તાનમાં જૈનોની વસ્તી વિષયક દશા.
લેખકન્નરોતમ બી. શાહ હિંદી સરકાર તરફથી દર દસ વર્ષે જે વસ્તીની ગણતરી કરવામાં આવે છે તેમાં હિંદુસ્તાનમાં વસતી “જૈન” સિવાય દરેક કેમને “હિંદુ” તરીકે ગણીને વસ્તીની ગણતરી કરવામાં આવે છે ત્યારે “જેને માટે ખાસ જુદા જુદા કોલમમાં તેમની આર્થિક તેમજ સાંસારિક અને કેળવણીની સ્થિતિનું અવલોકન કરવામાં આવે છે, છતાં શોચનીય છે કે જેનો તરફથી વસ્તી ગણતરીની બાબતને એક શુષ્ક વિષય તરીકે ગણી તેના તરફ બેદરકારી બતાવવામાં આવે છે; પરંતુ આવી વસ્તીની ગણતરી કેટલું બધું ઉપયોગી કાર્ય રજુ કરે છે તે ઉપર જેનું ધ્યાન ખેંચવા માટે વસ્તી ગણતરીને ખાસ ઉલ્લેખ અત્રે કરવામાં આવ્યું છે.
વસ્તી ગણતરીને હેતુ એક સામાજિક બળને નિશ્ચિત રીતે સંખ્યાબળથી એકમથી લાખ સુધીની સંખ્યા ગણવી એટલે જ ફક્ત નથી, પરંતુ સમાજ વ્યવસ્થામાં જ્યારે જ્યારે કાળને અનુસરીને કાંઈ પણ નવીન પરિવર્તન થવાનું હોય છે તેવા સમયે સંખ્યાબળની દ્રષ્ટિએ કાંઈ પણ કેમના ભાવી ઉદય માટે, તેમાં કઈપણ જાતનું બીનઉપયોગી અને હાનિકારક તત્ત્વ દાખલ થઈ ન જાય તે કાળજી રાખવા માટે તપાસ કરી કોમની પરિસ્થિતિને અભ્યાસ - કરો તે પણ આવશ્યક વસ્તુ થઈ પડે તેટલા માટે છે. આ ઉપરાંત આ સિદ્ધાંતમાં સમાજશાસ્ત્રને પણ સમાવેશ થાય છે, કારણ કે જેને કામ પણ આખી માનવ જાત સાથે સંસ્કૃતિનાં સંધ્યા કાળમાં પ્રવેશતી જાય છે એટલા જ માટે જૈન કોમમાં સમાજવ્યવસ્થા માટે તેના અનેક અંગને અનેક દ્રષ્ટિએ સુધારવાના હોવાથી આવી જાતની વસ્તી–ગણનાના અભ્યાસની જરૂર છે.
સને ૧૯૩૧ ની સાલમાં સરકાર તરફથી ગણવામાં આવેલ છેલ્લા દશ વરસ દરમીઆન થએલ વસ્તી વિષયક દશાને હવાલ જે હાલ બહાર પાડવામાં આવેલ છે, તે રિપોર્ટમાંથી આજે જન કેમસન્મુખ “જૈન” વસ્તી સંબંધી ઉલ્લેખ એટલા માટે રજુ કરું છું કે જેના ઉપર મનન કરવાથી તેમની સાંસારિક, આર્થિક અને કેળવણી સંબંધી સ્થિતિ ઉપર જાણવાજોગ અજવાળું પર્વ શકે. વસ્તીપત્રકમાં રજુ કરવામાં આવતા ગણતરીના આંકડાઓ, વસ્તી ગણતરી કરનાર કારકુનોની ભૂલને લીધે અથવા તે વસ્તીપત્રકમાં ખરી હકીકત “જૈન” તરીકે સેંધાવવાની જેનેની બેદરકારીને લીધે કદાચ બરાબર ગણવામાં ન આવ્યા હોય તેમ બનવાજોગ છે. તેટલાં જ માટે આપણી પોતાની કેમના જૂદા જૂદા ફિરકા તરફથી ખાસ અલાયેદુ વસ્તીપત્રક તૈયાર કરવા જેન કેમના ત્રણે ફીરકા તરફથી કોઈ પણ ઉપાય કરવામાં આવે નહિ ત્યાં સુધી અડસટાઓ અને અટકળો બાંધવાને માટે

Page #10

૧૮૬
શ્રી આત્માનંદ પ્રકાશ.
વસ્તીપત્રકમાં રજુ કરવામાં આવતા સદરહુ આંકડાઓ હાલતુરત તે કોમની ઉપર મુજબની સ્થિતિ સંબંધી અવલોકન કરવા માટે પૂરતા ગણ્યા સિવાય બીજો ઉપાય નથી.
જેન વસ્તીનો ઉલ્લેખ કરતાં Imperial Census Report વસ્તીપત્રકમાં દર્શાવેલ આખા હિંદુસ્તાનની જૈન વસ્તીને તેમજ મુંબઈ ઇલાકે, વાલીઅર અને રાજપુતાના સ્ટેટને લગતી જૈન વસ્તીના આંકડાઓ સદરહુ રિપોર્ટમાં રજુ કરવા ઈરાદો રાખેલે છે; કારણ કે તેને લગતા આંકડાઓનું વર્ણન વસ્તી પત્રકમાં વિગતે અપાએલ છે, આ ઉપરાંત બધા પ્રાંતેને લગતી આવી બાબતેનું વર્ણન વિસ્તારપૂર્વક કરવામાં આવે તો ઘણું જ જાણવાનું મળી શકે; પરંતુ તેવું કામ કરવા સારૂં અને ઉપગી આંકડાઓ બહાર આણવા સારૂ મારી જેવી એકાદ વ્યક્તિ કરતાં વધારે માણસની, દ્રવ્યની તેમજ વખતના પૂરતા ભેગની આવશ્યકતા હોવાથી હાલતુરત ઉપર દર્શાવેલ પ્રાંતને લગતી હકીકત રજુ કરી શકાય તેમ છે. સ્થલ અને વખતના સંકેચને લીધે પ્રાંતિક હકીકત વિસ્તારપૂર્વક જણાવવા બની શકયું નથી. વસ્તીપત્રક ઉપર અવલોકન કરતાં પારસી, હિંદુ, ક્રીશ્રીઅન અને મુસલમાન જેવી કે વસ્તિને અમુક ટકા વધારો બતાવે છે ત્યારે જેને પોતાના અનુયાયીઓને બીજા ધર્મમાં ભળી જતા વસ્તીપત્રક ઉપરથી જોઈ શકે છે તે ખરેખર દિલગીરી ઉપજાવે તેવું છે. જૂદા જૂદા ધમવાળાનું સંખ્યાબળ ધરાવતા એક જ દેશની અંદર, દરેક ધર્મવાળાની વસ્તીનું બળ, તે ધર્મના અસ્તિત્વ માટે કેટલું બધું ઉપગી અને જરૂરીઆતવાળું છે તે ઉપર આ રિપોર્ટ વાંચનારાઓનું ખાસ ધ્યાન ખેંચવામાં આવે છે,
( હિંદુસ્તાનની જમીનનું ક્ષેત્રફ. ૧૮૦૮૬૭૯ સમરસ માઈલ છે. તેમાં કુલે વસ્તી ૩૫૦૫૨૯૫૫૭ માણસોની છે અને જૈન ધર્મ પાળનારી વસ્તી કુલે ૧૨૫૨૧૦૫ માણસેની છે. ) કુલ હિંદુ વસ્તી ૨૩, ૧,૫,૧૪૦ માણસોની છે.
મુસલમાન છે ૭,૭૬,૭૭,૫૪૫
બુદ્ધીસ્ટ , ૧,૨૭,૮૬,૮૦૬ , કીશ્રીઅન ,, ૬િ૨,૯૬,૭૬૩ શિખો
૪૩,૩૫,૭૭૧
૧૨,૫૨,૧૦૫ બાકીની વસ્તીમાં જુદી જુદી જાતને સમાવેશ થાય છે. હિંદુસ્તાનની કુલે વસ્તી પાંત્રીસ કરોડની છે અને હિંદુસ્તાનમાં બીજી કોમની ઉપર દર્શાવેલ વસ્તીના પ્રમાણમાં જૈનોનું સંખ્યાબળ કેટલું બધું ઓછું છે તે ઉપર જેન પ્રજાનું ધ્યાન ખેંચવામાં આવે છે. તેના વિગતવાર આંકડાના કઠા હવે પછી આપવામાં આવશે.
–(ચાલુ)
»
જૈન

Page #11

આત્મચિંતન. -
આત્મચિંતન.
એકાંત રથળમાં બેસી બેઘધ શાંતિથી વિચાર કરતાં જ્ઞાની મહાત્માઓએ આ સંસારની જે અસારતા ઉપદેશેલી છે તે અવશ્ય સાચી લાગે છે. તરત જ મનમાં થઈ આવે છે કે હવેથી માત્ર આત્મ કલ્યાણકર બાબતમાં જ રકત રહું, સંસારવૃદ્ધિકર કામમાં મુદ્દલ હાથ ન નાખું; પણ આ ભાવનાનું આયુખ્ય ઘણું થોડું જ હોય છે! જયાં કેઈને પ્રવેશ થયો કિંવા કેઈ સંસાર સંબંધી પ્રશ્ન ખડો થયા કે આત્મવિચારણા બાજુ પર હડસેલાય છે.
તો પછી સહજ પ્રશ્ન ઉદભવશે કે આત્મજાગૃતિ વહેતી રાખવા શું ઉપાયે કારગત કરવા?
સંસાર ત્યજી દઈ સાચું ત્યાગી જીવન ગાળવું એ એક જુદે જ પ્રશ્ન છે. અહીં તે દિવસની સાઠ ઘધમાંથી બે ઘડી માંડ કહા આત્મા સંબંધે વિચારણા કરવાની વાત છે. આ વેળા એક આંગ્લ કવિની નિમ્ન લીંટીઓ યાદ આવે છે. –Lives of the great men all remind us, We can make our lives sublime. અર્થાત્ મ્હોટા પુરૂષોના જીવન વિચારવા અને આપણું જીવનને એ રસ્તે દોરવા સતત ઉદ્યમશીલ રહેવું એ એને ભાવ છે. માનનો ચેન રાતઃ સ ખ્યા: એ વાકયને આપણું ઘરનું જ છે. બૃહત્ શાન્તિમાં કયાં આપણે નથી એને ઉચ્ચાર કરતાં ?
તાત્પર્ય એટલું જ કે અધ્યાત્મ માર્ગે વિહરવાની પ્રબળ ઈચ્છા ઉદ્ભવતી હાય તે માત્ર “આ બેઠું છે તે બેઠું છે.” એવી અલ્પકાલીન ચિંતવના કરવી અને થોડા સમય બાદ “એ છીણીને એ હડ” એટલે કે પુનઃ વ્યવસાયમાં લીન થવા કરતાં ભલેને અલ્પકાળ માટે નિવૃત્તિ હય, પણ એ પળ દરમીયાન એકાદા મહાત્માનું ચરિત્ર વિચારવું અને એમાંથી કંઈ ને કંઈ એવું શિક્ષણ ગ્રહણ કરી લેવું કે જે આપણે જીવનપંથ ઉજાળવા કામ આવે જેમ દીવાદાં વહાણને ખરાબે ચઢતાં બચાવે છે તેમ મહાપુરૂષોના જીવનસંસારની આંટીઘૂંટીથી ભરેલા ખરાબાઓથી અનુસરનાર આત્માઓનું રક્ષણ કરે છે; ને જીવન કેવા ચીલા પર લઈ જવું તેનો નિર્દેશ કરી દેખાડે છે. અધ્યાત્મ વિષયમાં પ્રવેશવા સારૂ જીવનચરિત્રનું વાંચન એ પ્રાથમિક ભૂમિકા રૂપ છે.
જૈનશાસનમાં ઘણા પ્રભાવિક પુરૂ થઈ ગયાં છે. ભરતેશ્વર બાહુબળિવૃત્તિમાં એમાંના ઘણાખરાના આલેખન છે. એ માંહેલા પુરૂષ પાત્ર લઈએ તા તે બધાને નિમ્નલિખિત ત્રણ વિભાગમાં વહેંચી શકાય.

Page #12

૧૮૮
શ્રી આત્માનઃ પ્રકાશ
( ૧ ) પ્રભુશ્રી વીરના સમયપૂર્વે થયેલાં.
( ૨ ) પ્રભુશ્રી વીરના સમયમાં થયેલાં.
( ૩ ) પ્રભુશ્રી વીરના સમય પછી થયેલાં.
એમાંથી પસ ંદગી કરવાનુ` કામ તે વાંચકની વૃત્તપર જ રહેવાનું. કાઇને જીના-લાંબા સમય પૂર્વે બનેલાં બનાવા પ્રતિ વધુ પ્રેમ જન્મે તે અન્યને આપણા સમયની નજીકના કાળમાં થઇ ગયેલા મહાત્માઓના જીવન તરફ લાગણી ઉદ્ભવે.
છતાં એટલુ તે ઉલ્લેખી શકાય કે એ કથાનકામાં દરેક જાતના જીવનસૂત્રેા ગુંથાયલા છે. જેમ ક્ષાત્રવૃત્તિ દાખવનારા અને સ્વગૈાર્યથી ધરણીને ધ્રુજાવનારા રાજકુમારોના જીવના એમાં દ્રષ્ટિગેાચર થાય છે તેમ કરાડાના વ્યવ સાયમાં કા દક્ષતા દેખાડનાર વ્યવહારિયાના પણ નજરે ચઢે છે. સમજવાની વાત તે એટલી જ છે કે પ્રસંગ ઉપસ્થિત થતાં કિવા એકાદિ વિલક્ષણ ક્ષણ પ્રાપ્ત થતાં એ આત્માએએ બધી દુન્યવી માહિનીને, સાપ જેમ કાંચલીને તજી દે છે તેમ, નિમેષ માત્રમાં કેવી ફગાવી દે છે ? ધર્મ પ્રત્યેનું મહુમાન અહી જ જણાઇ આવે છે. ‘મે શુરા તે ધમે શુરા • જેવા પદમાં રહેલુ રહસ્ય ત્યારે જ સમજાય છે.
વર્તમાન કાળમાં પણ આપણે જરૂર એ પ્રકારનુ` કિ`વા એથી ઉતરતા પ્રકારનું જીવન અવશ્ય જીવી શકીએ. આત્મચિંતન કરતાં આ વાત નિશ્ચિત કરવાની જરૂર છે. ઉપર વણ્યા તેવા કથાનકાના વાંચન–મનન કે અવધારણુ પરથી તારવણી એટલી જ કરવાની છે. જરૂર માત્ર દ્રઢ સંકલ્પની છે. માટા પુરૂષ! જન્મતાં નથી પણ સંચાગાથી બને છે એ વાત લગીર પણ ભૂલવી ન જોઇએ. એ સ ંચેગા પકડવા તરફ દત્તચિત્ત રખાય તે આત્મચિંતન આજે પણ ફળદાયી નીવડી શકે છે.
ઘણા એવા પુરૂષો આજે પણ તેવામાં આવે છે કે જેઓ ધારે તા સ ંસારના ઉપાધિમય જીવનમાંથી હાથ ઉઠાવી લઇ કયાં તે સમાજના કિવા ધર્માંના અગર તા . માત્ર આત્મકલ્યાણના પંથે સ્વજીવનના માકી રહેલા વર્ષા વ્યતીત કરી ભાવિ પ્રજા સામે આદર્શો મૂકતા જઇ શકેઃ પણ એ કાર્ય તા ત્યારે જ અને કે જીવનની દિશા બદલાય. માત્ર જીદગી સુધી કયાં તે ધન કમાવામાં રત રહેવાથી મસ્તકના કેશ કૃષ્ણુતા છેઘડી શ્વેતતા ધર્યા છતાં ગ્રહણ કરેલા ગુવસાયમાં ખુંચી રહેવાથી તેમ ન જ બની શકે. આત્મચિંતન કરતાં આ મૂળ મુદ્દાને વિસરવા જોઇતા નથી. આવા પ્રકારનુ' જીવન જીવતા પ્રા. હરમન જેકેાખી આદિ કેટલાંયે યુરેપીય દેશામાં વસનાર પુરૂષોના નામ આપણે સાંભલ્યા છે પણ ભારતના જૈન સમાજમાં કેટલા છે ? લે. ચાસી.

Page #13

શ્રાવક આચાર,
૧૮૦
- શ્રાવક આચાર
(ગતાંક પૃષ્ટ ૧૬૦ શરૂ ) ભેજનવિધિ ગયા અંકમાં બતાવ્યા પછી જેન ગૃહસ્થ પિતાની ગૃહલક્ષમીઘરશેભાને જોત, વિદ્વાની વાર્તાલાપમાં તત્પર રહેતાં પિતના પુત્રાદિ પરિવારને હિતશિક્ષા આપતે બેઘધ સુખે સ્થિરતા કરે. ગુણને સમૂહ આત્માને પિતાને આધિન છે અને ધન-વૈભવાદિક દેવ-ભાગ્યને આધીન છે એમ સત્ય તત્વને જાણનાર પુરૂષે ગુણથી કદિ ભ્રષ્ટ ન થાય; કારણ કે જાતિ કુળહીન મનુષ્ય પણ ગુણવડે ઉત્તમતા પામે છે. કમળ કાદવમાં ઉત્પન્ન થાય છે છતાં લેકે મસ્તકે ધારણ કરે છે અને કાદવ પગવડે ખુંદાય છે; ઉત્તમ મનુષ્યની ખાણ હોતી નથી તેમજ એવું કુળ પણ હોતું નથી. સ્વભાવે બધા મનુષ્ય જ છતાં જ ગુણવંત મનુષ્ય જ જગતને વંદનીય થયા છે. શાસ્ત્રમાં સત્ત્વાદિ ગુણ યુક્ત પુરૂષ રાજ્યને ગ્ય છે એમ કહેલ છે, તેમ એકવીશ ગુણ યુક્ત મનુષ્ય (શ્રાવક) ધર્મને યોગ્ય બને છે. પવિત્ર ધર્મની પ્રાપ્તિ જે એકવીશ ગુણેથી થાય છે તે એકવીશ ગુણ આ છે૧ અક્ષુદ્ર હૃદયવાળે–પરાયાછિદ્ર ન જોતાં ગુણ ગ્રહણ કરવાનું બને. ૨ સૌમ્ય પ્રકૃતિ–વાણીની મીઠાશ જેથી સૌને શાંતિ ઉપજે, ૩ રૂપવાનશરીર આરોગ્ય અને સુંદર, ૪ જનવલભ-પરોપકારી પણાથી સિાને પ્રિય, ૫ અક્રૂર-મૃદુ તથા કમલ હૃદય રાખે, ૬ ભવભીરૂ–પાપ અને પરભવથી ડરે, અકાર્ય કરતાં પાછો હઠે, ૭ અશઠ –નિષ્કપટપણું, ૮ દાક્ષિણ્યવાન–પિતાની ઈચ્છા નહિં છતાં પરનું સંપાદન થઈ શકે તેવી નિર્દોષ દાક્ષિણ્યતા, ૯ લજજાળ –અદબ-મર્યાદાપણું, ૧૦ દયાળુપરનું દુઃખ જોઈ હૃદય દ્રવે અનુકંપા, ૧૧ મધ્યસ્થપણું-નિષ્પક્ષપાતપણે તેલન - શક્તિ, ૧૨ સૌમ્ય વૃષ્ટિવાળ-સપર અમીટષ્ટિ સમભાવ પણું, ૧૨ ગુણાનુરાગી -સગુણ કે સદ્દગુણી ઉપર પ્રેમ, ૧૪ સત્કથકવિકથા નહિં કરતાં સત્યુનાં ચરિત્રનું કથન કરે, ૧૫ સારા પક્ષવાળા-ધમી છ કુટુંબવાળે કે જેથી પરાભવ ન પામે, ૧૬ દીર્ઘદશ-હિતાહિતને વિચાર કરી કાર્ય કરનાર–સાહસ નહિ કરનાર, ૧૭ વૃદ્ધાનુગામી-શિષ્ટ પુરૂષને અનુસરીને ચાલવાની નિરભિમાની વૃત્તિ, ૧૮ વિનીત-વિનયવાન, ૧૯ કૃતજ્ઞ-અન્ય કરેલા ગુણને જાણનાર-બદલે વાળનાર, ૨૦ પરહિતકારી–પરને ઉદ્ધાર કરવાની તત્પરતા, ૨૧ લબ્ધલક્ષ-કઈ પણ કાર્યને સરલ રીતે સાધી શકે તેવી કાર્યદક્ષતા. એવા એકવીશ ગુણોને લઈ મનુષ્ય ધમરત્ન પ્રાપ્ત કરી શકે છે. સુજ્ઞ શ્રાવકે પ્રાયઃ રાજકથા, દેશકથા, સ્ત્રીકથા અને ભેજનની કથાને ત્યાગ કરો. તેનાથી કાંઈ કામ સરતું નથી, ઉલટું અનર્થ થવાને

Page #14

શ્રી આત્માનંદ પ્રકાશ. સંભવ રહે છે. સુબંધુઓ અને સુમિત્ર સાથે પરસ્પર ધર્મકથા કરવા તેમજ શાસ્ત્રાર્થ જાણ એવા વિદ્વાને સાથે શાસ્ત્રાર્થના તત્વને વિચાર કર. જેમની સેબતથી પાપબુદ્ધિ ઉત્પન્ન થાય, તેવા પુરૂષની સોબત કરવી નહિ, તેમજ મન, શરીર કે વચનથી પણ ન્યાય અને પ્રમાણિકપણાને કદિ ત્યાગ ન કર. ઉત્તમ મનુષ્ય કોઈના અવર્ણવાદ ન બોલવા, સત્ય જાણ્યા વિના કે નજરે દેખ્યા વિના કઈ પણ વાત જાહેરમાં ન ઉચારવી, અને કદિ કોઈને હાનિ પહોંચે તેવી વાત કદિ પણ જાહેરમાં ન બોલવી. વિશેષ કરીને માબાપ, ગુરૂ, શેઠ, ઉપરી કે રાજાદિકના અવર્ણવાદ તે નજ લવા.
(ચાલુ)
સત્યજ્ઞાન
(ગઝલ )
=
==
અંતરમેં શોચે નહીં, નરભવ લીયા તે કયા હુઆ ?—એ ચાલ. શકાર મંત્રકા જપ કરે, ક્યા ઉનકે તું અનુસરે, બ્રહ્મચર્ય વિના માળા કરે, બ્રાહ્મણ હુઆ તો કયા હુઆ ? (૧) મિથ્યા મુંડા કે બેડ ગયા, ઉનકા તત્ત્વકું સમજા નહીં; હરણ રેઝ એજ સમ તું, સાધુ હુઆ તો ક્યા હુઆ ? (૨) જઇ વસે તું અરણ્યમેં, મુનિકા નામ ધરાય કે; મુનિ તત્ત્વકું સમજ્યા વિનું, મુનિ હુઆ તે ક્યા હુઆ ? (૩) વકલ વસ્ત્ર ધારકે, અંગરે ભભૂતિ લગાય કે; વિવેક જ્ઞાન પરખ્યા વિનું, તાપસ હુઆ તો ક્યા હુઆ ? (૪) અંતરકા મેલ ગયા નહીં, પ્રપંચસે ભરા હુઆ તિનકા કશું શોચ નહીં, સંમેલન હુઆ તો કયા હુઆ. (૫) શુદ્ધ જ્ઞાન ક્રિયા તત્વ ફળ, ત્રિક યોગ આત્મલબ્ધિ કરે; વિવિધ પદવી પાયકે, અસત હિંમતસે ક્યા હુઆ ? (૬)
–મુનિ શ્રી લધિવિજયજી

Page #15

શિલ્પના મે જૈન ગ્રંથ
૧૯ી
શિલ્પના બે જૈન ગ્રંથ ભારતદેશ અનેક વિદ્યાનો ખજાનો છે. અહિં પૂર્વકાળમાં અનેક વિશિષ્ટ પુરૂદ્વારા અનેકવિધ વિદ્યાને પ્રાદુર્ભાવ થયે છે. તે પ્રાદુર્ભાવને કાળ ઘણે
ને છે. આજે ઈતિહાસકારો તે કાળને નિશ્ચિત કરવા મથી રહ્યા છે. થોડા વર્ષો પહેલાં ભારતીય સભ્યતા અને વિદ્યાકળાને કાળ વધારેમાં વધારે આજથી ૩૦૦૦ વર્ષ પૂર્વે મનાતે, પરન્તુ મેહન ડારો હરપ્પા, અને તક્ષશિલાની નવી શોધથી તે માન્યતા આજે સાવ બેટી પડી જાય છે. હવે આજથી પાંચ કે છ હજાર વર્ષે પર્વે આપણે ત્યાં વિદ્યા અને શિલ્પાદિ કળા પૂર્ણ વિકસિત હતી એમ માનવામાં અનેક પ્રમાણે સાક્ષી પૂરે છે. મોહન જેડાના વ્યસ્થિત અને સુંદર મકાને, મહેલ, તળાવોની રચના, નગરનિર્માણવ્યવસ્થા, સિકકા, મૂર્તિ અને માટી વિગેરેના પાત્રો જેવાથી તે વાત સ્વીકારવામાં કશી શંકા રહેતી નથી.
આપણે ત્યાં બીજી કળાઓની જેમ શિલ્પકળા પણ લાંબા કાળથી વિકસિત થએલી હતી. આજે અમેરિકા જેવા સુધરેલ દેશમાં નગર અને ગૃહ નિર્માણ કળા જે વિકાસને પહોંચી છે તેટલી વિકસિત દશા આપણા ભારતમાં પાંચ હજાર વર્ષ પૂર્વે હતી. આ વિષયના અનેક ગ્રંથે આપણે ત્યાં હતા તેના અનેક દાખલા મળતા જાય છે. સાંપ્રદાયિક ઠેષ કે અજ્ઞાનતાને લીધે આપણે સાહિત્ય વારસો ઘણોખરો નષ્ટપ્રાય થઇ ગયે છે અને થઈ રહ્યો છે. તેમાં શિલ્પવિષયક સાહિત્યની તરફ તે વધુ ઉપેક્ષાવૃત્તિ અને અજ્ઞાનતા હોવાથી તે સાહિત્યના પ્રાસાદમંડન, રૂપમંડન, રાજવલભ, શિયદીપક, સનરાંગણ અને મયમત જેવા થોડા જ ગ્રંશે બચ્યા છે. તેમાં જૈનના તે તે કરતાંયે થડા ગ્રંથ ઉપલબ્ધ છે.
જૈનોને સાહિત્યના તમામ ક્ષેત્રોમાં આશ્ચર્ય ઉત્પન્ન કરે તે ફાળો છે. અનેક કારણથી ઘણું સાહિત્ય નષ્ટ થયા પછી પણ હજુયે જેનભંડારે વિવિધ પ્રકારના સાહિત્યથી છલકી રહ્યા છે. અત્યારે જૈન સાધુ કે ગૃહસ્થમાં શિલ્પવિષયક જ્ઞાન નહિ જેવું છે. શ્રીમાન જયમુનિજી આચાર્ય આ વિષયનું સારૂં જ્ઞાન ધરાવે છે એમ સંભળાય છે. તેઓ અને પં. ભગવાનદાસજી (જયપુરવાળા) સિવાય કઈ જેને આ વિષયમાં વર્તમાનમાં ઉલ્લેખનીય ખ્યાતિ મેળવી હોય તેવું જણાતું નથી.
હજુ સુધી કઈ પણ જૈન વિદ્વાન ને બનાવેલ ખાસ પ્રાચીન શિલ્પગ્રંથ પ્રકાશિત થયે નથી. મને જણાવતા હર્ષ થાય છે કે હમણું શિપના બે જૈન ગ્રંથ ભંડારમાંથી મળ્યા છે. તે બને મહત્ત્વના અને છસોથી વધારે વર્ષો

Page #16

શ્રી આત્માનંદ પ્રકાશ પહેલાના છે. આ ગ્રંથ શિલ્પ માટે સહાયક નિવડે તેવા છે. હજુ સુધી તે
ક્યાંઈ છપાયા નથી. આ બે ગ્રંથને ટુંક પરિચય હું પાઠકોને કરાવવા માગું છું. આ બેમાં એકનું નામ વસ્યુસારપયરણું અને બીજાનું નામ પ્રતિષ્ઠાનાર છે.
" सिरिवत्थुसारपयरणं" मंगलाचरणम्
संयलसुरासुरविदं दसणवण्णाणुगं पणमिऊणं । गेहाइवत्थुसारं संखेवेणं मणिस्सामि ॥१॥
द्वारगाथा
इगवनसयं च गिहे बिंबपरिक्खस्स गाह तेवना । तह सत्तरि पासाए दुग्गसय चउहुत्तरा सब्वे ।।
भूमिपरीक्षा
चउवीसंगुलभूमी खणेवि पूरिज पुणवि सा गत्ता । तेणेव मट्टियाए हीणाहियसमफला नेया ॥
ભૂમિ પરીક્ષાની ગાથા પછી વર્ણ સશભૂમી, દિફસાધન, ભૂમિસાધન, અષ્ટમાંશ સ્થાપના, ભૂ મલક્ષણફળ વિગેરે ઘણા વિષયો છે. ભૂતિ નિર્માણ વિષે – पडिमा रउद्द जा सा करावयं हंति सिप्पिअहियंगा । दुब्बळ दव्वविणासा किसोरा दुब्भिक्खं ।।५० ।। उड्डमुखी धणनासा अप्पूया तिरिदिठिा [ =दिट्ठी? ] विनेया । अइघट्टा दिहि असुहा हवइ अहोदिहि विग्घकरा ॥ ५१ ।।
૧ આ પ્રાત ગાથ એનો અનુવાદ આગળ આપવામાં આવશે. આદર્શમાં મૂળ ગાથાઓ જેવી જોઈએ તેવી અહિં લખી છે. કંઈ પણ ફેરફાર-સુધારો કર્યો નથી.

Page #17

163
શિ૯૫ના બે જેને ગ્રંથ દેવ-દેવીની મૂર્તિ અને ચિત્રના શસ્ત્રો વિષે –
चउभवसुराण आयुह हवंति केसंतउप्परे जइ ता ।।
करण करावणथप्पण-हराण पाणदेसहजा [ =हरा ? ] ॥ १२ ॥ બિંબ પરીક્ષા પ્રકરણની છેલ્લી બે ગાથા –
चउवीसजिण, नव ग्गह, जोइणि चउसाह, वीर बावन्ना । चउवीस जक्खजक्खिणि, दह दिहवइ, सोलस विज्जुसुरी ॥ ५३ ॥ नव नाह, सिद्ध चुलसी, हरिहरवंभिददाणवाईणं । वण्णंक नाम प्रायुह, वित्थर गंथाउ जाणिज्जा ।। ५४ ॥
इति परमजेनश्रीचंद्रांगजठक्कुरफेरुविरचिते वास्तुसारे विंबपरीक्षाप्रकरणं द्वितीयम् ।।
त्री २९. પ્રાસાદ નિર્માણ વિધિ
भणिय गिहलक्खणाई विपरिक्खाइसयलगुणदोसं ।
संपइ पासायविही संखेवेणं णिसामेह ॥१॥ તે પછી પ્રાસાદપીઠમાન, પીઠસ્વરૂપ વિગેરે વિષયે છે. પ્રાસાદ (મંદિર) ના ૨૫ પ્રકાર બતાવવામાં આવ્યા છે. તે નામો આ પ્રમાણે આ ગ્રંથમાં भश: माया छ:
१ शरी, २ सवतास, 3 सुनहन, ४ महिशास, ५ नाश, ६ महिर, ૭ શ્રીવત્સ, ૮ અમૃતાદ્દભવ, ૯ હેમવંત, ૧૦ હિમક્ટ, ૧૧ કૈલાશ, ૧૨ પૃથ્વીજય, ૧૩ ઈન્દ્રનીલ, ૧૪ મહાનલ, ૧૫ ભૂધર, ૧૬ રત્નકૂટ, ૧૭ વૈદુર્ય, ૧૮ પદ્મરાગ, ૧૯ વજાંક, ૨૦ મુકવલ, ૨૧ રાવત, ૨૨ રાયહંસ, ૨૩ ગરુડ, ૨૪ વૃષભ, २५ भे३. प्रशस्ति
सिरिधंधकलसकुलसं भवेण चन्दासुएण फेरेण । कमाणपुरठिएण य निरिक्खिउं पुव्वसत्थाई ॥ ६६ ।। सपरोपगारहेऊ नयणमुणिरामचंदवरिसम्भि। विजयदसमीइ रइअं गिहवडिमालक्खणाईणं ।। ७० ॥
इति परमजैनश्रीचन्द्रांगजठक्कुरफेरुविरचिते वास्तुसारे प्रासादविधिप्रकरणं तृतीयम् ॥

Page #18

૧૯૪
શ્રી આત્માનંદ પ્રકાશ.
શ્રીવાસ્તુસાર પ્રકરણનો ભાવાર્થ. મંગલાચરણ
સમ્યગદર્શનાદિને અનુસરનાર સકળસુર (દેવ) અને અસુરો ( દાન)ના સમૂહને નમન કરી, મકાન (ઘર) આદિને બનાવવાની તાત્વિક વિધિ સંક્ષેપમાં કહીશ. કાચ્ચાથાઃ
આ ગ્રંથમાં ગૃહનિમીણ વિધિની ૧૫૧, બિંબ (મૃતિ ) પરીક્ષા પ્રક૨ણની પ૩ અને મંદિર બનાવવાની કળાની ૭૦ મળી કુલ ર૭૪ ગાથા છે. ભૂમિ પરીક્ષા –
વીસ આંગલ ભૂમિને ખેદી ફરી તે જ માટીથી પૂરવી (તે ખાડાને ભર). ખાડે ભરતાં જે તે અધૂરો રહે તે હીન ફલ થાય, માટી વધે તે અધિક (સારું) ફલ થાય અને બરાબર થાય તે મધ્યમ ફલ થાય. મતિનિર્માણ વિષે ––
- મૃત્તિ દ્રિ-ભયંકર આકારની હોય તે મૂર્તિ કરાવનારનો નાશ કરે, અધિક ( શાસ્ત્રોકત અંગ પ્રમાણ કરતાં વધુ) અંગવાળી હોય તે શિલ૫ને નાશ કરે, દુર્બલ હોય તો દ્રવ્યને નાશ કરે અને પાતળા પેટવાળી હોય તે દુષ્કાળ કરે. ૫૦
મૂર્તિનું મુખ ઉંચું હોય તે ધનને નાશ કરે. આડી દષ્ટિ હોય તે ભવિષ્યમાં અપૂજ્ય રહે, અતિ ગાઢ દષ્ટિ હોય તે અશુભ થાય અને નીચી દષ્ટિ હોય તે વિનકારી નિવડે. ૫૧ મૂતિ–ચિત્રના શસ્ત્ર નિવેશ વિષે – (૬)
ચારે જાતિ (વ્યંતર, તિષ્ક, વૈમાનિક અને ભવનપતિ ) ના દેના શ મૂર્તિ કે ચિત્રમાં જે માથાના કેશ કરતા ઉપર-ઉંચા હોય તો તે મૂર્તિ કે ચિત્રને કરનાર, કરાવનાર અને સ્થાપન કરનાર આ ત્રણેના પ્રાણુને નાશ કરે અને દેશને હાનિ પહોંચાડે. પર
વીશ તીર્થકર, નવ ગ્રહ, ૬૪ એગિની, પર વીર, ૨૪ યક્ષ અને ૨૪ યક્ષિણી, દશ દિકપાલ, ૧૬ વિદ્યાદેવી, ૯ નાથ, ૮૪ સિદ્ધ, હરિ, હર, બ્રહ્મા, ઇન્દ્ર, દાનવ વિગેરેના વર્ણ (શરીરનો રંગ), ચિહ્ન, નામ, શસ્ત્રોના સબંધીમાં આકર-મહાટા ગ્રંથથી જાણી લેવું. પ૩૫૪

Page #19

શિલ્પના બે જૈન ગ્રંથ પ્રાસાદનિર્માણ વિધિ
(૯) ગૃહ (ઘરના લક્ષણે કહીને, બિંબપરીક્ષા વિષે સમસ્ત ગુણદોષનું નિરૂપણ કરીને હવે પ્રાસાદ એટલે મંદિર બનાવવાની વિધિને સંક્ષેપથી કહું તે સાંભળો. પ્રશસ્તિ –
(૧૦-૧૧). શ્રી ધંધલશ કુળમાં ઉત્પન્ન થએલ, કન્નાણપુર ગામના નિવાસી ચંદાના પુત્ર શેરૂ નામના વિદ્વાને પૂર્વના શાસ્ત્ર જોઈને-વાંચીને પોતાના અને પરના ઉપકારને માટે ૧૩૭૨ વર્ષે વિજયાદશમીના દિવસે ઘર મૂતિ વગેરેના લક્ષણેને આ ગ્રંથ બનાવ્યું છે. ૬૯-૭૦
આ પ્રમાણે પરમ જૈન શ્રી ચંદાના પુત્ર ઠક્કરજેરૂએ બનાવેલ વાસ્તુસાર ગ્રંથમાં પ્રાસાદ વિધિ ત્રીજું પ્રકરણ પૂરું થયું.
વજુનલિતપ્રતિષ્ઠાતાર, આ વિષયને બીજે ગ્રંથ પ્રતિષ્ઠાનાર છે. આ ગ્રંથ સંસ્કૃતમાં છે. તીર્થ - કર, ચક્ષયક્ષિણ આદિ દેવની મૂર્તિઓ અને મારે બનાવવા વિષે સંક્ષેપમાં આ ગ્રંથ સારા પ્રકાશ પાડે છે. મૂહૂર્ત વિષયમાં પણ ચેથા અને પાંચમા પરિછેદમાં દિગ્દર્શન કરાવ્યું છે. એના થોડા કલેકે ટાંકીશું – પ્રારંભનો ભાગ
सिद्धं सिद्धात्मसद्भावं विशुद्धज्ञानदर्शनम् । सिद्धश्रुतप्रमाणैस्तु निरस्तपरदर्शनम् ॥
विश्वकर्मार्थिलोकस्य विश्वकर्मोपदेशकम् । विश्वकर्मक्षयार्थिभ्यो विश्वकर्मक्षयप्रदम् ।।
आदिदेवं जिनं नत्वा विश्वकर्मजयप्रभुम् । शेषाँश्च वर्धमानान्तान् जिनान् प्रवचनं गुरून् ।।
(૪). विद्यानुवादसत्सूत्राद् वाग्देवीकल्पतस्तथा ।
चन्द्रप्रज्ञप्तिसंज्ञाच सूर्यप्रज्ञप्तिग्रन्थतः ।। * આ ગ્રંથની આચના આગળ કરવામાં આવશે. ૧ આ ચંદ્રપ્રજ્ઞપ્તિ અને

Page #20

શ્રી આત્માનંદ પ્રકાશ.
तथा महापुराणार्थात् श्रावकाध्ययनश्रुतात् । सारं संगृह्य वक्षेऽहं प्रतिष्ठासारसंग्रहम् ।।
પરિછેદ ૧ ચેથા પરિચ્છેદને અંતિમ ભાગ
(૨૨) ज्ञात्वैवं कारयज्जैनी प्रतिमा दोषवर्जिताम् । सामान्येनेदमाख्यातं प्रतिमालक्षणं मया ॥
(૨૨) विशेषतः पुनझेयं श्रावकाध्ययनात् स्फुटम् ।
एवं समासतः प्रोक्तं प्रतिमालक्षणं मया । इति श्रीवसुनंदिविरचिते प्रतिष्ठासारसंग्रहे चतुर्थः परिच्छेदः।। પાંચમા પરિચ્છેદને અંતિમ ભાગइति श्रीसैद्धान्तिकवसुनन्दिविरचिते प्रतिष्ठासारसंग्रहे
पञ्चमः परिच्छेदः॥
આલેચના. વઘુસારપયરણ–
પહેલે ગ્રંથ વઘુસારપયરયું (વાતુસાર પ્રકરણ) છે. આ ગ્રંથમાં સહુ પહેલાં મંગલાચરણ કરી દ્વારગાથા લખી છે. આમાં ત્રણ પ્રકરણે પાડવામાં આવ્યા છે. પહેલું ગૃહ પ્રકરણ છે, આમાં ઘર કેમ બનાવવું? તે વિષે ટુંકમાં મહત્ત્વની ચર્ચા કરી છે, જે વર્તમાનમાં પણ શિલ્પશાસ્ત્રીઓને કદાચ ઉપયોગી નિવડે તેમ છે. બીજા પ્રકરણમાં બિંબપરીક્ષા છે. મૂતિ કેવી બનાવવી? તેના અંગ-પ્રત્યંગનું માપ કેવડુ રાખવું? શસ્ત્રાદિ કેવી રીતે અને કેવા રાખવા ? તે વિષે પણ ઉલ્લેખ કર્યો છે. ત્રીજું પ્રાસાદ પ્રકરણ છે. આ પ્રકરણમાં મંદિરો બનાવવા વિષે શિલ્પશાસ્ત્રીની પરિપાટી બતાવી છે. પહેલામાં ૧૫૧ મૂલ ગાથા છે, બીજામાં પ૩ અને છેલ્લા પ્રકરણમાં ૭૦ ગાથા છે. સંપૂર્ણ સૂર્યપ્રજ્ઞપ્તિ વર્તમાનમાં ઉપલબ્ધ પ્રજ્ઞપ્તિઓ કરતાં જુદી હશે. આ ગ્રંથના કર્તા દિગંબર જૈનમુનિ લાગે છે તેથી અનુમાન થાય છે કે તે નામના શ્વેતાંબરોની જેમ દિગંબર ગ્રંથ પણ હશે. વર્તમાનમાં તે ઉપલબ્ધ થાય તો સારો લાભ થાય.

Page #21

શિલ્પના એ જૈન ગ્રંથા.
ગ્રંથની કુલ ૨૭૪ ગાથા છે. ભાષા પાકૃત છે. જે કેટલેક સ્થલે વ્યાકરણના સંધિ–વિભક્તિ વગેરે નિયમાથી વેગળી પડે અનેક વિષચેા સંખ`ધી ઉલ્લેખ છે.
૧૯૭
ઉપલબ્ધ પ્રાકૃત છે. આમાં શિલ્પના
સ્મૃતિ અને ચિત્ર બનાવવામાં સૂચના ખાસ ધ્યાનમાં રાખવા લાયક છે કે કોઈ પણ મૂર્તિ કે ચિત્રમાં શસ્ત્ર માથાના વાળથી ઉચું થવું ન જોઇએ, કેમકે તે અશુભ છે અને ભટ્ટુ પણ દેખાય છે
ત્રીજા પ્રકરણમાં પ્રાસાદના ૨૪ પ્રકારા બતાવ્યા છે, જે પહેલા ગુજરાતીમાં જ હું આપી ચુકયા છું.
આ ગ્રંથના કર્યાં શ્રી ધંધેલાકુલમાં થએલ ઠક્કરરૂ છે. તે પોતાના પરચય સ ક્ષેપમાં આપતાં પ્રશસ્તિમાં લખે છે કે તેની માતા ચન્દ્રા હતી. તે શાણપુરમાં રહેતા હતા. આ ગ્રંથ લખવા પૂર્વે શિલ્પ વિષયના ઘણા ગ્રંથા ગ્રધકારે જોયા છે, અને ઘણા અનુભવ પછી પરાપકાર માટે આ ગ્રંથ લખ્ય છે એવું ગ્રંથકાર જણાવે છે.
પ્રસ્તુત ગ્રંથની રચના ૧૩૭ર માં વિજયાદશમીના દિવસે પૂરી થઇ છે. આ સંવત વિક્રમ કે શાકે છે ? તેના ઉલ્લેખ આ ગથમાં નથી પરન્તુ છસેાથી વધારે વર્ષો પહેલાના આ ગ્રંથ છે એમાં તે શક નથી.
ગ્રંથકાર જૈન ધર્મ પાલનાર હતા. તેણે મંગલાચરણમાં સમ્યક્ત્વનું અનુસરણ કરનાર દેવાને વંદન કર્યું છે અને અનેક ઠેકાણે પરમ જૈન ઠક્કરએફ તરીકે પેાતાના ઉલ્લેખ કરે છે. જેનામાં આ વિષયના ગ્રન્થા આછા મળે છે તેમાં આ ગ્રન્થ આશીર્વાદાત્મક ગણાશે.
વમાનમાં સૂરતથી નિકલેલ શાભનસ્તુતિ સટીક વિગેરેમાં કેટલાક જૈન દેવી દેવતાઓના ચિત્રા છપાયા છે. તે જૈન ચિત્રકળાની દૃષ્ટિએ જોઈએ તેવા નિર્દોષ અને સપૂર્ણ લક્ષણે પેત નથી. જે આ વિષયના પ્રાચીન ગ્રંથ લેાકેાના હાથમાં આવે તે શિલ્પકળા વિષે ઘણું જાણવાનું મળે અને જૈન શિલ્પòાની સાથે ભારતીય શિલ્પકળામાં પણ ઘણુ અજવાળુ પડે.
જૈન ગ્રંથાવળીમાં વાસ્તુશાસ્ત્ર નામના શિલ્પભ્રંથ ભાજદેવરચિત ટાંકયા છે. જે પાટણના નં. ૪ ભંડારમાં છે એમ સૂચવ્યું છે. તે જૈનના છે કે બીજાને તે જોયા પહેલા કહી શકાય નહિ. મુદ્રિત ગ્રંથામાં નિર્વાણકાલિકા ગ્રંથ જુને અને આ વિષયને થારા ઉપયોગી છે. પ્રવચનસારીદ્વારમાં પણ થાતુ પ્રાસંગિક વર્ણન છે પણ તે નિર્વાણકાલિકાના આધારે લખાયુ હોય એવુ અનુમાન થાય છે.

Page #22

૧૮
શ્રી આત્માનંદ પ્રકાશ.
પ્રતિઓ આ ગ્રંથની એક નકલ જયપુરવાળા ભગવાનદાસજી જન જોતિષી પાસે છે, તેના આધારે જ મેં આ લેખની ગાથાઓ લખી છે. તેમાં કેટલોક ભાગ અશુદ્ધ કિંવા સંદિગ્ધ જણાય છે. કેઈ કેઈ સ્થળે છભંગ પણ દેખાય છે. આ ખામીને દૂર કરવા બીજી પ્રતિઓની જરૂરત છે. તપાસ કરતાં આ ગ્રંથની જુદે જુદે સ્થલે સાત હસ્તલિખિત પ્રતે છે. પ્રતિવાળા વ્યકિતઓમાંથી શ્રીનેમિસૂરિજી, કલ્યાણવિજયજી, જસવિજયજી, ભકિતવિજયજી મહારાજ છે અને સાતમી પ્રતિ જયપુરમાં છે.
સંપાદન શિલ્પ વિષયને આ નાને પણ ઉપયોગી ગ્રંથ છે, એટલે આનું સુંદર રીત્યા સંપાદન અને પ્રકાશન થાય તે ઘણા વિદ્વાનો અને લાભ લઈ શકે. જેટલી મળી શકે તેટલી જુની અને વધુ આદર્શ પ્રતિઓ મેળવી આ મૂલ ગ્રંથને અશુદ્ધ અને સંદિગ્ધ પાઠ શુદ્ધ અને નિશ્ચિત કરી લેવું અગત્યનું છે. પછી પાઠાન્તરો પણ તમામ આપવા જોઈએ. જો કે આ ગ્રંથની સંસ્કૃત છાયા કરવી ઘણી અઘરી છે, કારણ કે શિલ૫ની પરિભાષા, રૂઢિ અને સંજ્ઞાઓ જાણ્યા વગર તે થઈ શકે નહિ, છતાં બની શકે તે પરિશ્રમ કરીને પણ છાયા આપવી શ્રેયસ્કર છે. ઉપયોગી નોટે પ્રસ્તાવના વિગેરેથી વિલંબે પણ સુંદર રીતે આ ગ્રંથનું સંપાદન થાય તે એક નવું પ્રકાશ પી શકે.
પંડિત ભગવાનદાસજી જૈન એક પ્રતિ ઉપરથી આની નકલ કરીને તેને હિન્દી અનુવાદ કરે છે, કેટલાક ઉપયોગી પરિશિષ્ટ પણ આપવા તેઓ વિચાર કરે છે. પંડિતજીનું આ કાર્ય અનુમોદન કરવા લાયક છે, છતાં પહેલા જે આ મૂલ ગ્રંથ સુંદર અને આદર્શ રીતે એડિટ થાય તે વધુ સારૂં એવી મારી માન્યતા છે.
પ્રતિષ્ઠાંસારની આલેચના. આ ગ્રંથના કર્તા વસુનદિ નામના જૈન સાધુ છે. તે શ્રી હેમચંદ્રસૂરિ કરતાં પણ પહેલાના હોય એમ લાગે છે. પ્રસ્તુત ગ્રંથ સંસ્કૃત ભાષામાં છે. આ ગ્રંથ પાંચ પરિચ્છેદોમાં પૂરો થયો છે. તીર્થકર, યક્ષ યક્ષિણ આદિ દેવીદેવતાઓની મૂર્તિના લક્ષણો, પ્રકારે અને મંદિર નિર્માણ સંબંધી આમાં સંક્ષેપમાં સાધારણ રીતે વર્ણન ઠીક કર્યું છે. | મંગલાચરણમાં પહેલા સિદ્ધ (મુક્ત) અને પછી આદિદેવ (શષભદેવ જેના પહેલા તીર્થકર ) ને વંદન કરી બાકીના મહાવીર ભગવાન સુધી ૨૩ તીર્થકર પછી શાસ્ત્ર અને ગુરૂને નમસ્કાર કર્યો છે.

Page #23

ક્ષેત્રમાં ધર્મ બીજારોપણ
કુરૂક્ષેત્રમાં ધર્મ બીજારોપણ.
( ગતાંક પૃષ્ટ ૧૬૩ થી શરૂ )
મા॰ વદિ ૧૨ દિને સવારે લખનઉનિવાસી લાલા સ્વરૂપચંદજી જોહરી તરફથી પૂજા ભણાવવામાં આવી હતી. આંગી રચવામાં આવી હતી.
૧૯૯
અહીં નોંધ કરવા જેવી એક બીના છે કે-અહીંના જૈનેાએ ઉત્સવિનામત્તે યથાશક્તિ દાન કર્યું. જેમાં એક ખુમચાની ફેરીથી આજીવિકા કરનાર જૈન ભાઇએ પેાતાની સારી જીંદગીમાં તનતે મહેનત કરી ૧૦ રૂપૈયા એકઠા કર્યાં હતા. આ સારી રકમ તેમણે ઉત્સવમાં સમર્પિત કરી છે. આ પ્રસંગ કાળજૂના ભીમાશાહના દાનને પુનઃ યાદ કરાવે છે.
આ પ્રદેશમાં ગત વર્ષીમાં મહારાજશ્રીના ઉપદેશથી ૩૦૦ જેના બન્યા હતા. પ્રસ્તુત ઉત્સવમાં તે સંખ્યામાં વધારા થયા છે. અહીં પશુ નવા ઝૈના થયા
આ ગ્રંથ પૂર્વના ગ્રંથાના આધારે લખ્યું છે. પેાતાની નિર્મૂલ ૪૫નાથી લખ્યા નથી તે બતાવવા માટે ગ્રંથકાર આ વિષયના ગ્રંથાના કેટલાક નામેા લખે છે. તે આ છેઃ—વિદ્યાનુવાદત્ર, વાદેવી, ચદ્રપ્રજ્ઞપ્તિ, સૂર્યપ્રાપ્તિ, મહાપુરાણ, શ્રાવકાધ્યયનશ્રુત,
ચેાથા પરિચ્છેદના અંતમાં વિશેષતઃ પુજ્ઞેય
વાધ્ધનાતાંટમ્ । લખી ગ્રંથાકર કહે છે કે આના સમધમાં વિશેષ ( વધુ ) જાણવું હાય તે શ્રાવકાધ્યયનથી સ્પષ્ટ જાણવુ
આ ઉલ્લેખથી જણાય છે કે શ્રાવકાધ્યયન નામના ગ્રંથ આ વિષયમાં ઘણા સારા પ્રકાશ પાડનારા હશે. પ્રતિમા-મૂર્તિના લક્ષણા વિગેરે વિષયેાના તે આકર અને સૈદ્ધાન્તિક ગ્રંથ હોવા જોઇએ. આ ગ્રંથ ઉપલબ્ધ છે કે નહિં. તેની મને ખબર નથી. જો આ ગ્રંથ ઉપલબ્ધ હોય કિવા થાય અને જગત આગળ મૂકાય તા ઘણુ ખરૂં. જાણવાનું મળે.
આ ગ્રેટની નકલ ૫. ભગવાનદાસ પાસે છે. તેની વધુ પ્રતિ મેળવી આનુ પણ સુંદર રીતે સંપાદન થાય એ તરફ હું વિદ્વાનાનું ધ્યાન ખેંચું છું. લેખક—હિમાંશુવિજય-ન્યાયકાવ્યતીર્થં
૧ અહીં શ્રાવક શબ્દના અર્થ વૃોતીતિ શ્રવ વ્યુત્પત્તિથી શિષ્યિ અર્થ થશે.

Page #24

શ્રી આત્માનંદ પ્રકાશ. છે, તથા જસડ, ઘનેરા, પીઠલેકર, ગહલા, ગુંડપર, પાંચલી, મુઢેડા, કાલંદ, કાલંદરી, ભમાલી, છૂર વિગેરે ગામના ભાઈઓએ જૈનધર્મ સ્વીકાર્યો છે.
આ ઉત્સવમાં દીલ્હી, લખનઉ, મેરઠ, બડત, ગુજરાનવાલા, માલેરકેટલા મવાના, ભરૂચ, કપડવણજ એમ ૩૩-૩૪ ગામના ભાઈઓએ ભાગ લીધો છે. દરેક પર જૈન ધર્મની ઉંઘ છાપ પર્વ છે.
તથા સરધનાવાસી જનતા હિંદુ-મુસલમાન જૈન-અજૈન દરેકે દરેક જૈન ધર્મના મુક્તકઠે ગુણાનુવાદ કરે છે.
આવેલ જિનપ્રતિમાઓની સાલ વિગેરે આ પ્રમાણે છે.
શ્રી સુમતિનાથ ભગવાન–મૂળનાયક ઉંચાઈ ઈંચ ૧૭ ગાદીમાં નીચે શિલાલેખ | શ્રી કાજરાનાવાસ્તવ્ય સંઘપતિ શ્રી (કચલંછન ) ચંદ્રપણે प्रतिष्ठा कारिता ॥
ગાદીમાં પાછળ શિલાલેખ (લીંટી-૧) A સં. ૨૬૬૭ ૩ માઘણિત गुरौ ओसवालज्ञातिय — B-जंडिया गोत्रजन्म सा० केसा पुत्र सा.' C-जमुपुत्र सा० नानूपुत्र सा० सूर्यपुत्र सा० रुडमल्लेन.
( લીંટી-૨) A-માર્થી મુત્તાત્રે સૂતા પુત્ર સાનિનાર B–મારૂાસ पौत्र परतापसिंघ स्नु C.-षा जिणादे प्रमुख कुटुम्बयुतेन श्री सुमतिनाथबिंबं.
( લીંટી-૩ ) A–મહોપાધ્યાય શ્રવવવર્ષાના B-મુશાવારિત प्रतिष्ठितं श्री C-तपागच्छेन्द्रभट्टारकश्रीविजयसेनमूरिभिः २
શ્રીસુમતિનાથ ભગવાન્ જમણી બાજુ ઉંચાઈ ઇંચ ૧પા ગાદીમાં નીચે શિલાલેખ–શ્રી અરનાર વાસ્તવ્ય સં૦ શ્રી (ચલાંછન ) શ્રી ચંદ્રપાનેર प्रतिष्ठा कारिता ॥ - ગાદીમાં પાછળ શિલાલેખ (લીંટી–1) A સં. ૨ દ્૭ વર્ષે માસિત દ્ ૩૦ જ્ઞા, વંચા B--પં. દાત્તાપુત્ર સં. પૂરળમહ્મપુત્ર સં. ચંદ્ર –ાનપુત્ર સં. राजा भार्या राजलदेव्या श्रीसुमतिनाथ.
૨ આ અંજનશલાકા વિ. સં. ૧૬૬૭ માં શ્રીવિજયસેનસૂરિના હાથે થએલ છે. પ્રતિષ્ઠા કરાવનાર આગ્રાનિવાસી સંધપતિ ચંદ્રપાળ છે. સંઘપતિ ચંદ્રપાલે આગરામાં યમુનાને સામે કાંઠે ભવ્ય જિનાલય બનાવી તેમાં અનેક જિનપ્રતિમાઓની સ્થાપના કરી હતી. પાછળથી એ મંદિરનો નાશ થતાં દરેક મૂતિઓ કી ચિ તામણિજીના ભંડારમાં રાખેલ છે, જેમાંની કેટલીક મૂર્તિઓ કલકત્તા કાચનું મંદિર, મથુરા જનમંદિર, બડોત તથા સરધના મંદિરમાં સ્થાપિત કરાએલ છે –લેખકઃ

Page #25

કરક્ષેત્રમાં ઘર્મ બીજાપણુ,
૨૦૧ (en-२ ) A-बिं० उ० विवेकहर्षगण्युपदेशात्का० प्र० B-तिष्ठितं श्री तपागच्छाधिराजभट्टार C-श्रीविजयसेनसूरिभिः*
શ્રી નમિનાથજી ડાબી બાજુ ઉંચાઈ ઇંચ ૧૫ ગાદીમાં નીચે શિલાલેખ (सीटर-१) सं. १६६८ साह श्री हीरानं ( मदछन) द पुत्र साह निहालचंद्रण (सी-२) श्री नमिनाथबिंब का० प्र० (४मन) खरतरजिनचंद्रसूरिभिः ॥
ગાદીની પાછળ લેખનથી.* ધાતુમૂર્તિ શ્રી કુંથુનાથ ભગવાનનો શિલાલેખ– सं. १५३३ पोषशुदि १५ सोमे उकेश सा० पद्मा भा० लाडी सुत सा० समधर भा० जिवीण्ही सुत सा० सहजाकेन भा० मेघाइ भ्रातृ स० सोला भा० पूराइ सा० श्रीपाल भा० गउराइ पुत्र धना माका हरपति तेजादि कुटुम्बयुतेन पितृश्रेयोर्थ श्री कुंथुनाथचतुर्विंशति पट्टः कारितः प्रतिष्ठितः श्रीसूरिभिः श्रीनटीपद्र नगरे.
धातुभूति श्री शilतनाथला शिक्षाम-सं. १५०५ वर्षे वैशाखशुदि ७ बुधे श्री उपकेशगच्छे मीडोरागोत्रे सं. पीथा भा० लखरा श्री सु• गुजरराणा झांझणा श्रीशांतिनाथबिंब कारितं श्रीक कुदाचार्य संताने । प्रतिष्ठितं श्रीकक्करिभिः
धातभात श्री धनायन शाम-सं. १५३३ वर्षे महा वदि ११ शनौ उप० विपावटगोत्रे सा. लाध भार्या ललतादे पू० डीडा धालहाभ्यां पितृमातृश्ने० श्री धर्मनाथबिंब कारितं प्र० धर्मघोषगच्छे भ० श्रीमहेन्द्रसूरिपट्टे भ० श्री शालिभद्रसूरिभि:*
આ પ્રમાણે સરધનામાં પ્રાચીન સુંદર મૂતિઓ પધરાવેલ છે.
મેરઠ જીલ્લામાં આર્યસમાજ તથા ક્રિશ્ચીયન ચાર ચાર આને સત્યાર્થપ્રકાશ તથા બાઈબલ આપી લોકોને આકર્ષે છે. ઇતર ધર્મગુરૂના અભાવે લેકે
૩ આ શાહ હીરાનંદે શ્રી મંદિર સ્વામીનું મંદિર તથા હીરાનંદ બાગ બનાવ્યા હતા. મંદિર હયાત છે. જેનોની બેદરકારીથી બાગ છૂટી ગયો છે, જ્યાં ઉ૦ શ્રી વીરવિજયજી મ. પ્રતિષ્ઠિત દાદાનું મંદિર છે. તેની ભરાવેલ કેટલીક જિનપ્રતિમાઓ આગરામાં-ચિંતામણિજીના મંદિરમાં રક્ષિત છે. તેમના નામની “હીરાનંદબાવની” બની હતી. દિલ્હીની હીરાનંદ ગલી તેમની યાદી કરાવે છે. હીરાનંદ બાગના કુવાને શિલાલેખ શ્રીચિંતામણિજીના મંદિરમાં સુરક્ષિત છે. – લેખક

Page #26

૨૦૨
શ્રી આત્માનંદ પ્રકાશ. તેમાં મળી જાય છે. તે ધર્મનેતાઓ પણ નવા આવનારને સ્કૂલ, દવાખાનાં, અન્ન, નોકરી. રૂપૈયા, સ્ત્રી ઈત્યાદિ દરેક પ્રકારની મદદથી નવાજે છે. આવી સ્થિતિમાં ઈતર ધર્મવાલાઓએ અહીં પોતાના ધર્મને થાપ એ ઘણું કામ છે, પરંતુ જૈનેને સ્વધર્મ પ્રચાર માટે અહીં એટલી બધી તકલીફ ઉઠાવવાની જરૂર પડે તેમ નથી. આ પ્રદેશમાં નવા જૈનેને માત્ર મંદિરજી, ઉપાશ્રય તથા જૈનશાળા કરાવી દેવાની અગત્ય છે.
+ સરધના વિગેરે ગામમાં નવા ને બન્યા છે. હવે તેઓને ધર્મ સામગ્રીની મદદ આપી અપનાવવા એ શ્રીસંઘની ફરજ છે.
તે પૂજ્યશ્રી સાધુસંઘને તથા સાધ્વીવર્ગને વિનતિ છે કે તેઓ પોતાના પૂનિત ચરણેથી આ ભૂમિને પવિત્ર કરે, પોતાની અમૃતવાણીથી આ ભાઈઓને દઢધમાં બનાવે.
દાનવીર શ્રાવક તથા શ્રાવિકાસંઘને નિમંત્રણ છે કે તેઓ આ પ્રદેશના જૈનોને ધર્મમાં સ્થિર કરવા પિતાને ઉદાર હાથ લંબાવે, તથા હસ્તિનાપુર તીર્થની યાત્રાએ પધારતા અહીં પધારી જિન-દર્શનનો લાભ લેવા સાથે અહીંના જેનેની ઝુંપડી ને પવિત્ર કરે ૫
સાહિત્યરસિક વિરપુત્રને વિનંતિ છે કે–પોતાની સાહિત્યદષ્ટિ આ તરફ દેરવે અને જ્ઞાનશાળા તથા હિંદી સાહિત્યથી મદદ આપી અહીં જેન ધર્મના પ્રચારમાં સહકાર આપે.
આવી રીતે કુરૂદેશમાં મુનિ મહારાજ શ્રી દર્શનવિજયજી આદિએ કરેલું આ ધમબીજાપણુ ખૂબ ફાલેફુલે અને જૈનશાસનરૂપી કલ્પવૃક્ષનાં વાદળો મેળવે.
* ૪ પૂર્વદેશને શ્રીમાળી સમાજ પ્રથમ આ ગ૭નો ઉપાસક હતા. પાછળથી એ ગચછની સાધુપરંપરાનો વિચ્છેદ થવાથી તેમણે ગાંતર સમાચારી સ્વીકારી છે. છેલી બે સદીથી તેઓ ખરતરગચ૭ને ઉપાસે છે. ધર્મઘોષગચ્છીય શ્રીમાળી જૈનોની ભરાવેલ ઘણું પ્રતિમાઓ આગરા-શ્રી ચિતામણિપાશ્વનાથના ભંડારમાં મોજુદ છે. લેખક
* ૫ સરધન શહેર શ્રીહસ્તિનાપુર તીર્થથી ૨૭ માંઈલ પશ્ચિમે N. W. Ry. ના દેરાલા (સરધનારેડ) સ્ટેશનથી ૬ માઇલ પશ્ચિમે તથા N. W. Ity. ના મેરઠ જંકશ નથી ૧૦ માઇલ વાયવ્યમાં છે. અહીં દશ હજાર મનુષ્યોની વસ્તી છે.
+ હસ્તિનાપુર નગરના યુવાની કાળમાં અહીં જંગલ હતું. પાંડવ-કૌરવોએ અહીં બાણ કળા પ્રાપ્ત કરી હોય એમ સંભવે છે, તેથી જ બે સૈકા પહેલાં અહીં નગર વસ્યું ત્યારે તેનું નામ “સર–ધના ” (ચાર–આણ ધારણ કરવાની ભૂમિ) રાખ્યું હશે.

Page #27

हिंदना सकल जैन बंधुप्रोने नम्र विनंति.
२०3 हिंदना सकळ जैन बंधुओने नम्र विनंति.
-* *गइ ता. १५-१-३४ ना रोज बिहार-ओरीसा प्रांत विगेरेमा थयेल धरतीकंपथी त्यां आवेला पापणा प्रसिद्ध जैन तीर्थों, मंदिरो, धर्मशाळाओने घणुं ज नुकशान थयुं छे. ते माटे कलकत्ता शहेरमां श्री जैन श्वेतांबर श्रीसंघनी सभा ता. ४-२-१९३४ ना रोज शेठ श्री डोसाभाइ लालचंदना प्रमुखपणा नीचे मळी हती, तेमां बिहार प्रांतमा थएल धरतीकंपथी त्यांना जैन मंदिरोनो जीर्णोद्धार भने धर्मशाळाभोनी मगमत वर्षाकाळ पहेलां करवा माटे एक जनरल फंड खोलेल छे. हिंदुस्तानना जैन श्वेतांबर भाइओने ते सभा विनंति करे छे के यथासाध्य ए फंडमां द्रव्य पापी पोताना कर्तव्य- पालन करे. दरेक जैन श्वेतांवर तीर्थ अथवा नगरशहेग्ना श्वेतांबर जैन मंदिग्ना ट्रस्टीनो अने कार्यवाहकोने ए सभा अनुरोध करे छे के ते मंदिरो या तीथेना देवद्रव्यमाथी योग्य द्रव्य आपी ए मंदिरोना जीर्णोद्धारना कार्यमा सहाय करे. श्रा माटे त्यांना जुदा जुड़ा गृहस्थानी एक कमिटी नीमवामां श्रावेली छे. प्रमुख बाबुसाहेब सुरपतसिंहजी दुगड, उपप्रमुख-रायबहादुर सुखराजजीराय भागलपुर, मंत्री-बाबुसाहेब बहादुरसिंहजी सिंधि, कोषाध्यक्ष शेठ केशवजी नेमचंद अने बीजा २१ सद्गृहस्थो मळी छवीश बंधुओनी कमिटी निमवामां आवी छे.
नोट:-उपरोक्त कार्यमां हिंदना दरेक जैन श्वेतांबर जैन बंधुओ अने बहेनोनी आ प्राचीन तीर्थो, मंदिरोने श्रने धर्मशाळाओ धरतीकंपथी थएला नुकशानने अंगे तात्कालिक मदद आपवानी जरूर छे, जेथी दरेके यथाशक्ति ते फंडना मेहेरबान मंत्री साहेब बाबुसाहेब बहादुरसिंहजी सिंघी कलकत्ता ठे. चित्तपुर रोड उपर आर्थिक सहाय मोकली आपवा अमारी नम्न विनंति छे.
सेक्रेटरीश्रो श्री जैन आत्मानंद समा~मावनगर.

Page #28

૨૦૪
શ્રી આત્માનંદ પ્રકાશ ગ્રંથ સ્વીકાર–સમાલોચના પહોંચ.
–-અE = – નીચે જણાવેલા ગ્રંથે આ સભાને ભેટ મળેલા છે તે ઉપકાર સાથે સ્વીકારવામાં આવે છે.
શેઠશ્રી દેવચંદ લાલભાઈ જૈન પુસ્તકોદ્ધાર ફંડ સુરત તરફથી
૧ ગ્રીકલ્પસૂત્ર (બારસાસૂત્ર) સચિત્ર વિવિધ સોનેરી વગેરે રંગથી સુશોભિત આકર્ષક પ્રત છે. જ્ઞાનભંડારના શૃંગારરૂપ છે. કિંમત રૂા. ૧૨-૦-૦
૨ અનેકાર્થમંજૂષા-શ્રી સમયસુંદરછવિરચિત અષ્ટલક્ષી વગેરે. અનેકાર્થવાળા ગ્રંશે તથા સ્તોત્રાદિકનો સંગ્રહ, નમસ્કાર મંત્ર અને ઉપસર્ગહરસ્તોત્ર ટીકાઓ સાથે આપેલ છે. ખાસ ઉપયોગી કિંમત રૂ. ૩-૦-૦
આ સંસ્થા તરફથી વિવિધ સાહિત્ય પ્રગટ થાય છે.
૩ સામાયિક સદ્દબોધ–લેખક તથા સંગ્રાહક શંકરલાલ ડી. કાપડીયા સુપ્રિ. જેને ગુરૂકુલ પાલીતાણુ–મૂળ સૂત્ર, અર્થ અને વિવેચન એ મૂળ ગ્રંથના વિષે ઉપરાંત સામાયકના અનુદાને, સમતાનું સ્વરૂપ, ત્રણ પ્રકારના આત્માનું વિવેચન અને કથાઓ વગેરે વિષયોનો સંગ્રહ કરી વસ્તુને ઉપયોગી બનાવી છે. કિંમત પાંચ આના. પ્રકાશ પાસેથી મળી શકશે.
રીપોર્ટ. શ્રી ચારૂપ મહાતીર્થનો સં. ૧૯૭૧ થી સં. ૧૯૮૮ સુધીનો અઢાર વર્ષને આવક–ખર્ચને હિસાબ.
પ્રકાશક ઝવેરી ચુનીલાલ મગનલાલ તથા શાહ લહેરચંદ હાલચંદ. (વહીવટકર્તા ) આ તીર્થ ઘણું પ્રાચીન અને પ્રસિદ્ધ પાટણથી ચાર ગાઉ દૂર આવેલ છે. મંદિર સુંદર અને ભવ્ય છે. તેને જીર્ણોદ્ધાર વહીવટકર્તા ભાઇઓએ, પાટણનિવાસી જૈન બંધુઓએ આપેલ સહાય વડે કરી તીર્થભક્તિ કરી છે. રીપોર્ટ વાંચતાં વહીવટ પણ ગ્ય રીતે થયેલ છે. હિસાબ પણ ચોખવટવાળે છે. મુનિરાજ શ્રી ચતુરવિજયજી મહારાજે આ રીપોર્ટમાં આપેલ આ તીર્થનો ઇતિહાસ તેની પ્રસિદ્ધિ, ગેરવ, પ્રાચીનતા વગેરે સૂચવે છે. રીપોર્ટમાં દરેકે દરેક હકીકત સ્પષ્ટ જણાવેલ છે.
નવા થયેલા માનવંતા સભાસદો. ૧ શેઠ ડુંગરશી હરિલાલભાઈ ધ્રાંગધ્રા લાઈફ મેમ્બર. ૨ શાહ હીરાલાલ ફૂલચંદ ભાવનગર ,

Page #29

શ્રીમાન હંસવિજ્યજી મહારાજને સ્વર્ગવાસ.
૨૦૫
શાંતમૂર્તિ મુનિરાજ શ્રી વિજયજી મહારાજને
સ્વર્ગવાસ. ભારતવર્ષના જૈન વેતાંબર મુનિરૂપી ગગનાંગણ (આકાશ )માંથી એક પ્રકાશમાન તારે અસ્ત થયા છે. તે મહાપુરૂષ શ્રીહસવજયજી મહારાજ જેઓશ્રી ન્યાયનિધિ શ્રીમદ્ વિજયાનંદસૂરીશ્વરજીના (શિષ્ય મુનિરાજ શ્રી લક્ષ્મી- પરમ પૂજ્ય શાંતમૂર્તિ શ્રીમાન હંસવિજયજી મહારાજ પૂર્વભવના ઉચ્ચ વિ જ ય જી ના
સંસ્કારથી નાની શિષ્ય) પ્રશિષ્ય
અને યુવાવહતા. લાંબા વ
સ્થામાં ચારિત્ર ખતથી બિમા
ઉદય આવ્યું રીને લઈ અશ
અને સંવત ક્ત હતા. તે
૧૯૩૫ ની સાઓશ્રી ચાલતા
લમાં પ્રાતઃમાસની શુદિ
સ્મરણીય શ્રી ૧૦ શુકરવારના
આ ત્મારામજી રેજ પ્રભાતમાં
મ હા રા જ ના સમાધિપૂર્વક
સ્વહસ્તે ચારિત્ર ( કાળધર્મ )
ગ્રહણ કર્યું સ્વર્ગવાસ પામ્યા
હતું. ગમે તેવા છે. કૃપાળુ હંસ
ધાર્મિક સંસ્કાર વિજયજી મહા
કે ધમપણું રાજની જન્મ
હોય છતાં પિભમિ વડોદરા
તાના પ્રિય પુત્ર હતી. ગૃહસ્થા
કે કુટુંબીજન વસ્થામાં લ
સંસા ૨ ત્યાગ હમી, હેલ્થ
કરે તે મહકુટુંબ, વૈભવ, જન્મ સંવત
દિક્ષા સંવ | વશથી ફ ના ૧૯૧૪ અશાડ વદિ ૦)). ૧૯૩૫ મહ વદિ ૧૧ સુખ વગેરે
| મનુષ્ય કે માતવડેદરા.
અબલા. (પંજાબ) પુ દ ય થી | સ્વર્ગવાસ સં. ૧૯૯૦ ના ફાગણ શુદિ ૧૦ શુક્રવાર | પિતાને દુ:ખ પ્રાપ્ત થયા છતાં પાટણ. (ગુજરાત)
_થાય, છતાં પિ

Page #30

૨૦૬
શ્રી આત્માનંદ પ્રકાશ.
—
તાએ રાજીખુશીથી રજા આપતાં વધદીક્ષા વડોદરામાં આપવામાં આવી હતી. એકવીશ વર્ષની ભરયુવાન વયે ચારિત્ર લીધું કે તરત જ ગુરૂભક્તિ અને જ્ઞાનાભ્યાસમાં જીવન ગાળવું શરૂ કર્યું. આખું જીવન શુદ્ધ ચારિત્રનું પાલન કર્યું હતું, તેમજ ખરેખરા ક્રિયાપાત્ર હતા અને શુદ્ધ નિર્મળ ચારિત્રનું જીવનના અંત સુધી પાલન કર્યું હતું. શાંત જીવન, નિખાલસ પવિત્ર હૃદય, ઉપાધિ રહિત ચિંતન, સતત અભ્યાસીપણું અને ઉગ્ર વિહારી હતા. સાથે કઈ પણ પ્રકારની પદવીના લોભી નહિં હતા. આગમના અઠંગ અભ્યાસી હતા. તેઓશ્રી કવિ પણ હતા કે જે હંસવિનેદ, શ્રીસમેત્તશિખર અને ગિરનાર તીર્થની પૂજાઓ તે તેઓની કૃતિ મેજુદ છે. પ્રત્તર પુષ્પમાળા, કુમારવિહરશતક વગેરે ગ્રંથે પણ તેઓ સાહેબે બનાવી જૈન સમાજ ઉપર ઉપકાર કરેલ છે, જૈન સમાજમાં તેઓ સર્વેને એક સરખા પૂજ્ય હતા. આવા એક પવિત્ર મહાપુરૂષ, અખંડ (નિર્દોષ) પવિત્ર ચારિત્રધારીને સ્વર્ગવાસ થવાથી જનસમાજને એક મુનિરત્નની નહિ પુરાય તેવી ખોટ પડી છે. આ સભા ઉપર પ્રથમથી ગુરૂભક્તિ નિમિત્તે પ્રેમ, ઉપકાર, અને કૃપા હતી જેથી આ સભાને પારાવાર દિલગીરી થાય છે, અને તેઓશ્રીના સ્વર્ગવાસથી સભાને કદિ પણ નહિં ભૂલાય તેવી ખોટ પડી છે. છેવટે પરમકૃપાળુ સ્વર્ગવાસી મહાત્માને અખંડ, અનંત શાંતિ પ્રાપ્ત થાઓ તેવી આ સભા પરમાત્માની પ્રાર્થના કરે છે. સભાની જન૨લ મીટીંગ શુદ ૧૦ રાત્રે મળી હતી અને તેઓ માટે દિલગીરી દર્શાવવાને ઠરાવ કર્યો હતો અને એ પ્રસંગે શુભ નિમિત્તમાં વાપરવા સારૂ અત્રેના શ્રીસંઘ તરફથી ફંડ કરવામાં આવ્યું છે. તેમાં સભાસદેએ પણ ફંડ ભર્યું છે.
શ્રી જેને આત્માનંદ સભાની જનરલ મીટીંગને ઠરાવ.
પરમકૃપાળુ શાંતમૂર્તિ પ્રાતઃસ્મરણીય મુનિ મહારાજ શ્રી હંસવિજયજી મહારાજશ્રીને પાટણ મળે આજે સવારના સાત વાગે સ્વર્ગવાસ થયાના સમાચાર મળવાથી સભાના તમામ મેમ્બરો બહુ જ દિલગીર છે, એમના ઉચ્ચ આત્માને પરમ શાંતિ મળો એ ઠરાવ
કરે છે અને આ મીટીંગનો ઠરાવ આચાર્ય મહારાજશ્રી વિજયવલભસૂરીશ્વરજી મહારાજ - પ્રવર્તક શ્રી કાન્તિવિજયજી મહારાજ તથા પંન્યાસજી સંપત્તવિજયજી મહારાજને *માકલવાનું ઠરાવે છે. તા. ૨૩-૨-૩૪
ફાગણ વદિ ૧ થી મેટા જિનાલયમાં અઠ્ઠાઈ મહેત્સવ શરૂ થશે.

Page #31

ચૈત્રી પૂર્ણિમા સુધી
શ્રીપાળ રાજાના રાસ સચિત્ર. ( અર્થ સહિત )
ઘટાડેલી હીંમત રૂા. ૨-૦૦
ફ્રીમત રૂા. ૩-૦-૦
શ્રી નવપદપૂજા સચિત્ર. ( અર્થ સહિત ) ફ્રુટનેાટ, ભાવાર્થ, અર્થ, યંત્ર, મડળ, વિધિ સહિત, સુંદર રેશમી ખાઈન્ડીંગ. કીંમત રૂા. ૧-૪-૦ ઘટાડેલી કીંમત રૂા. ૧~~~~ શ્રી જૈન આત્માનંદ સભા—–ભાવનગર.
શ્રી આત્માનંદ પ્રકાશના ગ્રાહકાને ભેટ.
આ માાસકના સુજ્ઞ ગ્રાહકેાને આપવાની ભેટની બુક છપાય છે. લવાજમ પ્રથમ મેકલનારને વી, પી. ખચા ખચાવ થાય છે. લેટની બુકની સવિસ્તર હકીકત આવતે અર્ક આપવામાં આવશે.
તૈયાર છે.
તૈયાર છે. જલદી મંગાવો. દેવસિરાઇ પ્રતિક્રમણસૂત્ર-શબ્દાર્થ-ભાવાર્થ-અન્વયા સહિત,
દેવસિરાઇ પ્રતિક્રમણ સૂત્રની મુકે આ પહેલાં કેટલીક પ્રગટ થયેલ છે, તેનાથી આ બુકમાં ઘણી જ વિશેષતા અને વધારા કરેલ છે, તે જોવાથી વાચક જાણી શકશે; તેટલું જ નહીં પણુ આ બુક પ્રમાણે દેવસિરાઇ પ્રતિક્રમણુસૂત્રના અભ્યાસ કરનાર વિદ્યાર્થી આ એજ્યુકેશન ખેર્ડની પરીક્ષામાં બેસીને પણ તે ધેારણની પરીક્ષા ઉંચા નંબરે પસાર કરી શકશે. હિન્દના દરેક શહેર યા ગામની પાઠશાળામાં અભ્યાસ કરનાર વિદ્યાર્થીઓને માટે સરલ અને ઉપયાગી કેમ અને તે લક્ષ્યમાં રાખીને આ બુક અનેક વિષયે દાખલ કરી તૈયાર કરવામાં આવી છે. આ મુક ઘણી મેાટી થયેલ હાવા છતાં કિંમત માત્ર નામની જ દેશ આના તથા ટપાલખ` ત્રણ આના રાખવામાં આવેલ છે. તે સાહિત્યપ્રચાર અને ખાળકા વિશેષ લાભ લઇ શકે તે હેતુને લઈને જ છે. મગાવા—
શ્રી જૈન આત્માનંદ સભા—ભાવનગર.

Page #32
Reg. No. B. 481. ==ii શ્રી આત્માનંદ પ્રકાશ. કે દર માસની પૂર્ણિમાએ પ્રગટ થતું માસિક પત્ર, | પુ. 31 મું. વીર સં. ર૪૬૦. ફાગુન. આત્મ સં. 38. અંક 8 મા જ્યારે જ્યારે જડતા જામે છે F = ઉ === છે , 8 * જ્યારે જ્યારે ધર્મ—સંપ્રદાયમાં જડતા જામે છે, સિદ્ધાંતમાં રહેલું ચેતન ઉડી જાય છે ત્યારે ત્યારે અંદરથી આધ્યાત્મિક વિપ્લવ જાગે છે, દાર્શનિક પ્રત્યાઘાત ઉઠે છે, વિચારો, માન્યતાઓ અને પરંપરાઓ જાણે કે કસોટીના રંગાડામાં ઉકળે છે. જ્યારે જ્યારે વારસામાં ઉતરી આવતાં સિદ્ધાંત અપૂર્ણ બને છે, યુગ પલટાય છે અને યુગપલટાને લીધે સમૂહ અધીરા બને છે.” ત્યારે એક બુદ્ધ, એક મહાવીર, એક વ્યાસ કે એક શ કર દેખાવું દે છે. અધ્યાત્મજીવનના સાગર હિલોળે ચડે છે, ઇતિહાસની આ આ દુભુત પળા હોય છે. માનવજાત એ વખતે નવી મુસાફરી શરૂ કરે છે. આયોવર્તના જીવનમાં સિદ્ધાંત અને જીવન, વ્યવહાર અને ધૂમ જુદાં નથી: પરરુપર એવાં તો વાટ્ટાયલાં છે કે જ્યારે જ્યારે જીવન પલટાય છે ત્યારે ત્યારે ધર્મ અને સિદ્ધાંતમાં પણ નવા અર્થ, પૂરાય છે.” 2 શ્રીયુત રાધાકીશન = For Private And Personal Use Only