Atmanand Prakash Pustak 020 Ank 03

Author(s): Jain Atmanand Sabha Bhavnagar
Publisher: Jain Atmanand Sabha Bhavnagar
Catalog link: https://jainqq.org/explore/531228/1

Page #1

Rg N. B. 431.
श्रीमधिजयानन्दसूरि सद्गुरुज्यो नमः goooooooood of daadadooosog
aooooooo
आत्मानन्द प्रकाश
oweysoooo
ooooooooooooooooooooooo
शार्दूलविक्रीडितवृत्तम् ॥
E0KOOKeX600XXOXOHORROR
कालो दुस्तर आगतो जनमनो भोगेषु मगं भृशम् । धों विस्मृत आत्मरूपमहहा न ज्ञायते केनचित् ॥ धावन्तीह जना धनाय बहुशः कामाहतास्तद्हृदि ।
'आत्मानन्द प्रकाश ' दीपकिरणं प्रामोतु शश्वत्पदम् ॥१॥ पु. २०. वीर सं. २४४८ आश्विन, आत्म सं.२७ अंक ३ जो. प्रकाशक-श्री जैन आत्मानन्द सभा-भावनगर,
વિષયાનુક્રમણિકા, विषय.
पष्ट.
विषय. १ श्रीवी२ स्तुति. .........५५यायानयभा........ र सुमद्रस्य.............५६७-६नी पत्रीया २ावउध-बनतुं पाहान. ... ...
... ... ... ...७ ४ मे पुण्य २भृति. ... ... ...53 स भालाय.... ... ... ... જ ૫ આરોગ્ય રાખવા સબંધી સહુ એ કે ઍધ્યમ અવસ્થાના ઉપયોગ,.. ... ૭૧
साक्येत ठेवानी ४३२........१४१०ी . शिलाना मेहासनाव. ७८ આરોગ્ય સાચવવા પાલન કરવા 11 सुधा.
વાર્ષિક મૂલ્ય રૂ. ૧) ટપાલ ખર્ચ આના ૪, આનંદ પ્રીન્ટીંગ પ્રેસમાં શાહ ગુલાબચંદ લલ્લુભાઇએ કાપ્યું-ભાવનગર.

Page #2

ખાસ વાંચવા યોગ્ય જૈન ઇતિહાસિક ગ્રંથ—
* શ્રી કુમારવિહાર શતક.'
( મૂળ અવરિ અને સવિસ્તર ભાષાંતર સાથે ) આ ગ્રંથના મૂળ કર્તા શ્રીમાન રામચંદ્ર ગણિ કે જેએ કલિકાલ સર્વજ્ઞ શ્રી હેમચંદ્રાચાર્યના મુખ્ય વિદ્વાન શિષ્ય હતા. જેમણે આ ગ્રંથ બારમા સૈકાના અંતમાં બનાવ્યા છે, તેના ઉપર શ્રી સે મસુંદરસૂરિના પરિવારમાં થયેલા સુધાભૂષણ ગણીએ અવસૂરી (સંસ્કૃતમાં) બનાવી છે. તે બંને સાથેનું સવિસ્તર ભાષાંતર પણ આ ગ્રંથમાં આપવામાં આપેલું છે. જેમ સંસ્કૃત કાવ્યની દષ્ટિએ આ ગ્રંથ પ્રતિભાવાન છે, જેન સાહિત્યનું ઉચ્ચ સ્વરૂપ છે, તેમ જૈન ઇતિહાસની દૃષ્ટિએ તેરમા સૈકામાં જેનાની જાહોજલાલી, ગોરવતા, પ્રાચીનતા, પ્રભાતશિલતા બતાવનાર પણ આ એક અપૂવ ગ્રંથ છે. કારણ કે આ ગ્રંથમાં ગુજરપતિ જૈન મહારાજ શ્રી કુમારપાળે અણુ હિલપુર પાટણમાં પોતાના પિતાશ્રી ત્રિભુ નિપાલના નામથી બનાવેલ પ્રાસાદ ( જીનમ'દિર કે જેનાં શ્રીમાન હેમચંદ્રસૂરિએ શ્રી પાર્શ્વનાથ પ્રભુ પ્રતિષ્ઠિત કરેલ છે; તે ચૈત્યમ દિરની અદ્દભુત છે.ભાનું ચમત્કારીક વર્ણન આપેલું છે. આ પ્રાસાદમાં હાંતેર દેવ કુલીકા હતા. ચોવીશ રનની, ચાવીશ સુવણ ની, એવીશ રૂપાની અને ચોવીશ પીતળની, તેમ અતિત અનાગત અને વર્તમાન કાળનાં પ્રશ્રપ્રતિમા હતા. મુખ્ય મંદિરમાં એકસાચવીશ આગળ ચંદ્રકાન્તમણીની પ્રતિમાં હતા. મંદિરમાં બાંધકામ, રચના, તેનું ચિત્રકામ–શિ૯૫કામની અપૂર્વ સુંદરતા એટલી બધી છે કે જે આ ગ્રંથ વાંચવાથી આત્માને અપૂર્વ આનંદ સાથે કુમારપાળ રાજાની દેવભક્તિ માટે આશ્ચર્ય ઉતપન્ન થાય છે; સાથે તે વખતના ઈતિહાસ પણ જાણવામાં માને છે. શું શું ખરે ખર વાચવા-જાણવા જેવા છે. - આ ગ્રંચ લાંબા સમય સચવાય તે માટે ઉંચા ઈગ્લીશ આર્ટ પેપર ઉપર સુંદર ટાઈપમાં છપાવેલ છે. તમામ લાભ લઈ શકે તે માટે પ્રસ્ત આકારમાં છપાવેલ છે પાટલી પણ ઉંચા કપડાની કરવામાં આવેલ છે છતાં કિ મત રૂા. ૧-૮-૦ પાસ્ટ ખર્ચ જીદેા.
લખો-શ્રી જૈન આત્માનંદ સભા-ભાવનગર, - માત્ર જીજ નકલા સિલીકે છે ? “ગદર્શન અને યોગવિશિકા. આ ગ્રંથ યોગના છે. જેમાં શ્રીમદ્ વ્યાસષિ પ્રણીત ભાષ્ય, શ્રી પતજલિ મુનિ વિરચિત પાતાંજળ ગદાન અને તેના ઉપર ન્યાય વિશારદ ન્યાયાચાર્ય શ્રીમદ્યશવિજયજી મહારાજ રચિત જૈન મતાનુસાર વાગ્યા (વૃતિ) આપવામાં આવેલ છે. આ ગ્રંથમાં આવેલા જે જે વિષય માં સાંખ્યું અને જૈન શાસ્ત્રના મતભેદ છે, તેમજ જે જે વિષયેમાં મતભેદ ન છતાં માત્ર ત્રણ ન-પદ્ધતિ અથવા સાંકેતિક શ” નીજ માત્ર ભેદ છે તે તે વિષયના વણુ નવાળા સુત્રા ઉપર 9ીતકારે તે શું ખી છે. એટલે કે 2ા ગદશન તથા રેતા શુ ન સ “ ધી સિદ્ધાંતના વધ અને મળતા પણાના એક સ ગ્રહ છે,
બીજો અથ ચાઈવિંશિકા છે જેના મુળના કર્તા, ૧૪૪જ પ્રથાના પ્રણેતા મહાન આચાચ શ્રીમાન હરિભદ્રસૂરિ છે અને તેની ટીકાના કત્તાં પણ શ્રી મદ્યાવિ જયજી ઉપાધ્યાયજ છે. આ બ તે શ થા ચાગના છે. તે ન ચ થા સ કૃતમાં માત્ર ( રોગવિંશિકા મૂળ માંગધિમાં ) છતો ચેાગદશ નની સવિસ્તર પ્રતાવના તથા ચાગવૃત્તિને સાર એ મને અહજ વિદ્રતાથી ઘણીજ! સહેલી રીત હિ દિ ભાષામાં પ્રજ્ઞાચક્ષુ વિદદ ય બંધુ સુખલાલજી સંઘ લીએ લખી રોગ વિષે સારે! પ્રકાશ પાડગે છે. જૈન સમાજ માં બાવા ર થી પ્રસિદ્ધ થાય તે ઉચ્ચ પ્રકારે સાહિત્ય સેવા છે. '
- આ ગ્રંથ માત્ર જૈન સમાજનેજ ઊ પાણી છે તેમ નહીં પર ત અન્ય દશ ના માટે પણ ! તે આશિવૉદ સમાન છે. ઉ ચા કાગળા ઉપર સુંદર ટાઈપથી ઉંચા કાપડના સુશોભિત પાકા ! બાઈડીંગ વડે અલત કરેલ છે, કિંમત રૂ. ૧-૮-૦ જલદી મુ ગા વા.
શ્રી જૈન આત્માનદ સભા-ભાવનગર,

Page #3

ઘણીજ ઘેડ નકલે સિલિકે છે. પ્રાચીન જૈન લેખ સંગ્રહ (ઈતિહાસિક ગ્રંથ)” જૈનધર્મની ઐતિહાસિક દ્રષ્ટિએ પ્રાચીનતા, ગેરવતા, પ્રભાવશાલિતા, જણાવનાર કોઈ સાહિત્ય હોય તે પ્રથમ જેને પ્રાચીન લેખે છે, કે જેને એક આ અમુલ્ય સંગ્રહ છે.
કોઈ પણ ધર્મની પ્રાચીનતા જાણવા-જણાવવા માટે તામ્રલેખે શિલાલેખે; 34 - માં-બત ઉપરના લેખે તે સત્ય પુરાવારૂપ છે અને તેથી જ આ “પ્રાચીન જૈન લેખ સંગ્રહ ગ્રંથમાં જૈન અને જૈનેતરવિદ્વાને, સાહિત્ય રસિક, ઇતિહાસના પ્રેમીએ માટે ઉપયોગી હોઈ પ્રકટ થયા પહેલાં ઘણું કોપીઓની માગણી થઈ ચુકી હતી.
આ ગ્રંથમાં શિલાલેખે અને પાષાણ પ્રતિમા ઉપરના લેખેનેજ સંગ્રહ છે. આવા લેખ સંગ્રહ રાજકીય, સામાજીક, ધાર્મિક આદિ અનેક મહત્વની બાબત અને અનેક વિવિધતાઓને ઉલ્લેખ કરાયેલ હોવાથી જૈનદર્શને એકલાનાજ નહીં પરંતુ તે તે કાળના સાર્વજનિક ઇતિહાસ માટે તે ઘણું કિંમતિ થઈ પડેલ છે.
આ સંગ્રહમાં એકંદર ૫૫૭ લે છે. કયા લેખે કયાંથી મળ્યાં અગર લેવામાં આવ્યા, તેની સુચના તે તે લેખના અવલોકનમાં વિસ્તારથી આપવામાં આવેલ છે.
આ સંગ્રહમાં જુનામાં જુનો લેખ નંબર ૩૧૮નો હસ્તીકુડીનો છે, જે વિક્રમ સંવત ૯૬ ની સાલને અને ન લેખ ૧૯૦૩ ની સાલને એટલે સમયની દષ્ટિએ વિકમની દશમી સદીથી વીસમી સદી સુધી એટલે કે એક હજાર વર્ષના લેખને આ ગ્રંથમાં સંગ્રહ છે. ટૂંકમાં આ ગ્રંથ ઈતિહાસની દષ્ટિએ એટલે બધે પ્રિય થઈ પડેલ છે કે, જેનેતર વિદ્વાનોની આ ગ્રંથ છપાતા એટલી બધી માંગણી થયેલી હતી, કે હવે પછી તેની શિલિકે કાપી ઘણીજ થોડલ છે. જેથી સાહિત્ય અને ઇતિહાસના પ્રેમીયા,જેનધર્મની પ્રાચિનતા, ગૌરવતા જાણવાની જીજ્ઞાસુઓ જલદી મંગાવી લેશે
સદરહુ ગ્રંથ ઉંચા કાગળ ઉપર સુંદર શાસ્ત્રી ટાઈપથી છપાવી સુશોભિત બાઈડીંગથી અલંકૃત કરવામાં આવેલ છે. શુમારે આઠશેડ પાનાને પંચાણું ફારમને મેટ ગ્રંથ છતાં માત્ર રૂા. ૩-૮–૦ સાડાત્રણ રૂપિયા કિંમત રાખવામાં આવેલ છે. રિટેજ જુદું.
છેડી નકલે બાકી છે, જલદી મંગાવો.
શ્રી કવલય માળી-કથા. સંસ્કૃતના અભ્યાસીઓ માટે ખાસ ઉપયોગી અને લાઇબ્રેરીના શણગાર રૂપ
આ સંસકૃત ગદ્ય પદ્યાત્મક ચંન્દુ ગ્રંથ કે જે ખાસ રીતે દોધ, માન, માયા લાભ અને મેહના કદ્રક વિપાકને અપૂર્વ દષ્ટાંતદ્વારા પ્રગટ કરનાર છે. આ ગ્રંથ સંસ્કૃતના અભ્યાસ હરકેઈને પઠન પાઠન માટે ઉપયેગી છે, શ્રીમાન રત્નપ્રભસૂરિની કૃતિને આ બેધદાયક, ઉપદેશકારક, રસિક અને અભ્યાસને માટે ખાસ વાંચવા ગ્ય છે, ઉંચા કેદ્રીજ પેપર ઉપર નિર્ણયસાગર પ્રેસમાં સુંદર ટાઈપથી છપાયેલ, ઉંચા કપ ડાના સુશોભિત પાકા બાઈડીંગથી અલ કૃત કરવામાં આવેલ છે, અઢીસે પાનાને આટલો મોટો ગ્રંથ છતાં મુદલથી પણ ઓછી કિંમત માત્ર દેહ રૂપીયે રાખવામાં આવેલ છે. મળવાનું ઠેકાણું શ્રી જેન આત્માનંદ સભા-ભાવનગર,

Page #4

તૈયાર છે.
જલદી મંગાવો.” શ્રા જૈનાચાર્ય તથા જૈન કવિઓ રચિત નાટકે.
આચાર્યો તેમજ કવિવરીએ દરેક પ્રકારના સાહિત્ય ઉપર દફે કી, જન સમાજ, તેમજ ઈતર દર્શનકારોને પોતાની અનેક કૃતિઓ બનાવી આશ્ચર્યચકિત કરી દીધા છે, તેટલુંજ નહીં પણ પ્રાકૃત અને સંત ભાષા માટે પોતાની પૂર્વ વિદત્તા પ્રકટ કરી છે. નવા નાટકો વાંચન ભાષાના અભ્યાસની વૃદ્ધિ થાય છે અને વાયક પણ ઘા જ્ઞાન થના સાથે ન દશ નના ઇતિહાસ સાહિત્યનું પણ ભાન થાય છે, સાથે રસ પડતાં આત્માની પણ નિર્મળતા થાય છે. તેવા નાટક નીચે મુજબ અમારા તરફથી પ્રસિદ્ધ થયા છે. કાચા કાગળ, સુંદર ટાઈપ અને કોભિત બાઈડીંગથી તે પ્રસદ્ધ કરવામાં આવ્યા છે. સંવ એક સરખા લાભ લઈ શકે તે માટે કેમ ? માત્ર નામની રાખી છે, તે નાટકો નીચે મુજબ છે. ૧ કપદી સ્વયંવર નાટક ૦-૪–
પ્રબુધ રોહિણે નાટક -- ૨ કરૂણાવાયુધ નાટક ૦-૪-૦
ધર્માક્યુદય નાટક - -- કે કોમુદી મિત્રાનંદ નાટક ૦–૮–૦
મળવાનું ઠેકાણું --શ્રી જેન આત્માનંદ સભા –-ભાવનગર.
જલદી મંગાવો. માત્ર થોડી નકલે સીલીકે છે. જલદી મંગાવે. જૈન પાઠશાળા, કન્યાશાળા અને પ્રકરણના અભ્યાસીઓને ખાસ લાભ,
જૈન પાઠશાળામાં અભ્યાસ તો જેન બાળકો અને કન્યાએ તથા પ્રકરણના અભ્યાસીઓને માટે, પ્રકરણના ત્રણ ગ્રંથે જેનશાળામાં પ્રતિક્રમણ પૂર્ણ થયા પછી જે પ્રથમ ચલાવવામાં આવે છે, તે ૧ જીવવિચાર વૃત્તિ, ૨ નવતત્વ અવચૂરિ, ૩ તથા દંડકવૃત્તિ તે આ ત્રણ ગ્રંથ છે. તે એવી રીતે પ્રગટ કરવામાં આવેલ છે કે, મૂળ સાથે નીચે જ મૂળનું અને અવચરી સાથે નીચે જ અરિનું ગુજરાતીમાં ભાષાંતર આપવામાં આવેલ હોવાથી, તેમજ ભાષાંતર પણ શદ અને અક્ષરસહ સરલ અને ફિટ રીતે આપવામાં આવેલ હોવાથી, લઘુવયના બાળકો અને કન્યાઓને તે મોટે કરવા કે અર્થ સમજવા બહુજ સુગમ પડે તેમ છે, શૈલી એવા રાખેલ છે કે વગર માસ્તરે પણ શીખી શકાય તેમ છે, જૈન પાઠશાળા, કન્યાશાળાએમાં ખાસ ચલાવવા જેવા છે.
' પાઠશાળા કન્યાશાળા માટે મંગાવનારને પણ ઓછી કિંમતે (જ કિંમતે) માત્ર ધાર્મિક (કેળવણી શિક્ષણના ઉત્તેજન માટે આપીશું. ધામિક પરિક્ષા કે બીજા ઈનામેના મેળાવડામાં ઈનામ માટે મંગાવનારને પણ અ૫કિમને પાશે.
અન્ય માટે પણ મુદલ કરતાં ઓછી કિંમત રાખવામાં આવેલ છે. ૧ નવતત્ત્વને સુંદર બોધ-પાકી કપડાની બાઈડીંગ રૂા. -૮-૦ આ આ ,
કાચું બાઈડીંગ માત્ર રૂા. ૦-૬-૦ છ આના. ૨ જીવવિચાર વૃતિ પાકા બાઈડીંગની માત્ર રૂ. ૦-૪-૦ ચાર આના. ૩ દંડક વિચારવૃતિ પાકા બાઈડીંગના માત્ર રૂ. ૦૯-પ-૦ માંચના ( . )

Page #5

છે
Cena 8
તે દરેક ક્ષેત્ર છે.. ૧ ,
, ; ફ્રી
છે
coz
E
....
z0=MC
-~-
-
૦૧
=
। परोपकारः सम्यक् क्रियमाणो धीरतामभिवर्धयति, दोनतामपकर्षति, उदारचित्ततां विधत्ते, आत्मम्भरितां मोचयति, चेतोवैमल्यं वितनुते, प्रभुत्वमाविभोवयति; त. तोऽसौ प्रादुर्भूतवीर्योल्लासः प्रणष्टरजोमोहः परोपकारकरणपरः पुरुषो जन्मान्तरेष्वप्युत्तरोत्तरक
मेण चारुतरं सन्मार्गविशेषमासादयति ॥ gફ્લવ ૨૦] ત્રિીર સંવત ૨૪૪૮ અશ્વિન, મરમ સંવત ૨૭, [ અંક ૨ ગો.
.
.
....
..
...
....
....
. .*..
..
.
.
....
...
.
--
---
--
--
-
श्री वीर स्तुति.
--- --
( રાગ----કયાંથી આ સંભળાય, મધુર રવર ધીર, વીર, ભગવાન, અમારા;
ધીર, વીર, ભગવાન. આપ પસાએ અમને મળીયું, અખૂટ, મજાનું જ્ઞાન, તે ગુણ આપતણે કેમ વીસરૂ, કરીએ કેટલું ધ્યાન. અમાર...ધીર. આપે અમને આપ્યું ઉત્તમ, આગમ રૂપી નિધાન; તેને અમે સાચવશું સ્નેહ, બની સાચા સંતાન. અમારા....ધીર. ત્રીસલાનંદન, જગજવંદન, શાસનના સુલતાન; આપ ચરણમાં આવી સેવક, ભાવે ગાવે ગુરુંગાન.
અમારા ધીર લી. મનસુખલાલ ડાહ્યાભાઈ શાહ.

Page #6

શ્રી આત્માનંદ પ્રકાશ.
-
-
-
“સુખ દ્રષ્ય.”
વિનાશી આ વિવે, અવિચળ કંઈ સુખ જ હશે? નથી તૃતિ સુખે, વિવિધ વિષયે મન ધશે. અભિલાષા બેટી, જન હૃદયને વ્યાકુળ કરે, અને આશા માંહી, અમર સુખના સ્વજ જુએ. જનો શું ભેળા એ, અમર આશા” એમ વદતા; પ્રજાળી આત્માને, પરમ સુખને ધુળ કરતા; ખુટે આયુ તોએ, કદી નહી ખુટે આશ મનની, સદા સંતોષીને, સ્વ રટણની લાગે લગની.
ધર્મ-જીવનનું ઉપાદાન.
મહાનુભાવ શ્રી હરિભદ્રસૂરિએ એક થાને લખ્યું છે કે
धनदो धनार्थिनां प्रोक्तः कामिनां सर्व कामदः
धर्म एवापवर्गस्य पारं पर्येण साधकःઅથાત–ધર્મ, ધનની ઈચ્છાવાળાને ધન આપનારો છે, ઈન્દ્રના વિષયની ઈચ્છાવાને વિષય આપનાર છે, અને પરંપરાએ મેક્ષને સાધી આપનાર છે
ઘણું મનુની એવી ભ્રમમૂલક માન્યતા હોય છે કે ધર્મની સાથે ધન, યશ, ઘરબાર, અને સર્વ પ્રકારના પદાર્થિક સુખને કઈ કાળે ન મટી શકે તે વિરોધ છે. પરંતુ વસ્તુતઃ તેમ નથી. શ્રી હરિભદ્રસૂરિ જેવા મહાન અનુભવી આચાયે જણાવે છે કે ધર્મ વડેજ એ બધા વિષયે પ્રાપ્ત થવા ગ્ય છે. જે ધર્મને એ પદાર્થો સાથે કઈ પ્રકારને અંતર્ગત અણબનાવ હોય તે ધર્મ વડે તેની પ્રાપ્તિ થવી સંભવેજ નહી. પરંતુ જ્યારે ધર્મ વડેજ તેની પ્રાપ્તિ પૂર્વના મહાનુભવ પુરૂ
એ સ્વીકારી છે તે પછી આપણે તે વસ્તુસ્થતિને સાચી ગયા વીના ચાલે તેમ નથી.
ધર્મના વિષયમાં આવી બ્રાન્તિ આપણામાં પ્રવેશવા પામી છે તેના ઘણું કારણે છે. તેમાં મૂખ્ય તો એ છે કે આપણા અંત:કરણની યોગ્યતા અને અધિકારને અનુસરીને આપણે જે ધર્મને આશ્રય લેવો જોઈએ તે ન લેતા, આપણા કરતા
૧ આમાં.

Page #7

ધર્મ–જીવનનું ઉપાદાન.
પ૭
આત્મિક ઉન્નતિની ઘણી ઉંચી હદે વિરાજમાન મહા પુરૂષોના આચરણ અને ધર્મને આપણે ગ્રહવા મથીએ છીએ, અને તેથી અધિકાર વિનાના આપણે, તે ઉચ્ચ ભૂમિકાના ધર્મનું રહસ્ય એક પક્ષે જેમ સમજી શકતા નથી, તેમ તેનું યથાર્થ વહન પણ કરી શકતા નથી. આધ્યાત્મિક વિકાસની જે હદે આવ્યા પછી આત્માને ધન, માન, યશ, વિભવ અને વૈષયિક સુખની ઈચ્છાને લોપ થાય છે તે હદે આવ્યા પહેલા તે ભૂમિકાના ધર્મને તે અનુસરવા જાય છે, તે તેના વર્તમાન પ્રાપ્ત ધર્મથી ભ્રષ્ટ થાય છે એટલું જ નહી, પણ તેના હૃદયની ઉંડાણમાં ઈન્દ્રિવિડે ભેગવાતા સુખોની લાલસા જાગૃત હોવાથી તેને પુન: ત્યાં આકર્ષાવું પડે છે, અને તે ભૂમિકાના ધર્મોનું યથાર્થ પાલન કર્યા પછી જ તે આત્મિક વિકાસના માર્ગમાં આગળ ગતિ કરી શકે છે. વૈષયિક સુખ પ્રત્યેને સર્વ પ્રકારનો મેહ ઉપશમી ગયું હોય એવી ભૂમિકાએ પહોંચેલા મહાત્માઓનું આચરણ અને તેમના વડે પળાતો ધર્મ ખરેખર પરમ વંદનીય છે અને તે સર્વ કેઈને ઉપાસવા, આરાધના અને પ્રાપ્ત કરવા યોગ્ય છે, પરંતુ અધિકાર વિના તે ભૂમિકાના ઘર્મનું પાલન કરવા પ્રયત્ન કર એ એકડા ઘૂંટનાર બાળકે કેલેજમાં દાખલ થવાનો પ્રયત્ન કરવા લ્ય છે.
આમ હોવાથીજ શાસ્ત્રકારોએ મનુષ્યના અધિકારભેદને લક્ષ્યમાં રાખી તેમના જુદા જુદા અધિકાર પરત્વેના ધર્મો નકી કરેલા છે. ક્રમ પૂર્વક ચઢત અધિકાર મેળવતા મેળવતા ગતિ કરવાનું ધયે જે આત્માઓને નથી તેઓ ઉભય ભ્રષ્ટ થાય છે. તેઓ પોતાના આમિક વિકાસને અનુસરતા ધર્મનું પાલન કરવાને બદલે પિતાથી ચઢતા અધિકારવાળાના ધર્મોનું પાલન કરવાને લેભ રાખે છે, અને યોગ્યતા વિના તેનું પાલન યથાર્થ પ્રકારે ન થતું હોવાથી, તેમને આ ચાર શીથીલ
ખલિત, ઢગ ઘડા વગરને અને પદે પદે વિકૃતિવાળો હોય છે. તેઓ જે પદને લાયક હોવાનું ગુમાન ધરાવે છે તે પદને એકે ધર્મ બરોબર રીતે નિભાવી શકતા નથી, અને તેથી જનસમાજને તે ઉચ્ચ પદ અને તેના ગૈરવ ઉપરથી શ્રદ્ધા ઉડી જાય છે. જ્યાં જ્યાં ધર્મની અવનતિ અને દુર્દશા નિહાળીએ છીએ તેનું મુખ્ય કારણ એ જ હોય છે કે તે તે ધર્મને નિર્વાહ કરવાનું અભિમાન રાખનાર મનુષ્ય વાસ્તવમાં પોતાના ધારણ કરેલા પદને યથાર્થ લાયક હોતા નથી. કેમકે નીચલી ભૂમિકાઓના ધર્મોનું બરાબર પાલન કરીને તેઓ ચઢેલા હોતા નથી, પરંતુ ઉચ્ચ ધર્મનું પાલન કરવાના એક પ્રકારના વ્યાહને આધિન બની તેઓ વગર તૈયારી અને વગર યેગ્યતાએ ત્યાં દેડી આવ્યા હોય છે. એક મહાન પુરૂ ખરું જ કહ્યું છે કે મનુષ્યને તેનો પિતાને ધર્મજ શ્રેય કરનાર છે, અને પારકો ધર્મ તેના માટે ભયાવહ છે.
આપણું દર્શનમાં કેટલેક સ્થળે સમ્યકત્વ અને સાધુત્વના મહિમાને જે લેપ થએલો પ્રતિત થાય છે તેનું કારણ એ છે કે એ પદોને પહોંચવા માટે આત્માએ

Page #8

૫૮
શ્રી આત્માનંદ પ્રકાશ. જે તૈયારી અને અનુભવ મેળવવા જોઈએ તે તેનામાં રહેતા નથી. વર્તમાનમાં તે પદ રૂપી ઈમારત રેતીના પાયા ઉપર ચણવામાં આવેલી જ્યાં ત્યાં જોવામાં આવે છે. તે તે પદની પૂર્વગામી ભૂમિકામાં જે જે ધર્મોનું વહન કરવાનું નિર્માણ છે, તે ધર્મો મનુષ્યોને અકિંચિકર અને વિસાત વિનાના જણાય છે. પરંતુ કુદરતનું વિધાન એવું છે કે નીચેના ધર્મો રૂપી ભઠ્ઠોમાં પાકીને મજબુત થયા વિના ઉપલા ધર્મોના નિર્વાહ માટે તે આત્મા લેશ પણ લાયક થતો નથી.
શાસ્ત્રોએ સ્પષ્ટ પ્રકારે બેધેલું છે કે સાધુત્વનું પદ સર્વ લાલસાએથી વિરામ પામેલા સમકતિ ગૃહસ્થ જ પામી શકે છે. અને તે સમ્યગ્રત્વની પ્રાપ્તિ, જેમણે સામાન્ય ગ્રહસ્થાને પાળવા ચગ્ય લક્ષણે અને ગુણેનું બરોબર પરિશીલન કરેલું હોય છે તેમને જ હોઈ શકે છે. જેઓ પોતાના ગૃહજીવનમાં કુદરતી નિયમના સાહજીક માર્ગને અનુસર્યા નથી, અને તેમ કરીને માર્ગાનુસારીના બાળધોરણનું શીક્ષણ પણ મેળવ્યું નથી તેઓ કેઈ કાળે આત્માના સ્વરૂપની ઉપલબ્ધિ કરી સમકિતિ બની શકે જ નહીં. કેમકે જેમાં શ્રાવકના સામાન્ય ગુણેને અભાવ છે, તેમનામાં વિશેષ ગુણ સંભવેજ કયાંથી! સમ્યગત્વ એ આત્મિક સાક્ષાત્કારનું સુચન કરનાર એક મહાન અને મહિમાસંપન્ન ભૂમિકા છે. અને તે ભૂમિકાને પાયે માર્ગનુસારપણાના ધર્મોના પાલન ઉપર રચાયેલે હોય છે. જોકે આ પંચમ કાળમાં આપણે તે પાયાની કે ઇમારતની, એકેની પરવા રાખ્યા વગર આકાશમાં દશ્યમાન થતા ગંધર્વનગરની માફક અધરથીજ સમકિત અને સાધુત્વની જે સ્થળે ઈમારત કલ્પનાવડે સાધી લીધી છે ત્યાં શાસ્ત્ર કે અનુભવ દષ્ટિએ એ સમકીત અને એ સાધુત્વની કશી જ કીંમત નથી. કેમકે ત્યાં બહુધા તેમાં પ્રાથમિક ગુણોને જ અભાવ હોય છે. માર્ગાનુસારીના સામાન્ય ધર્યોનું સમ્યગ્રત્વની પ્રાપ્તિ રૂપ વિશેષ ધર્મોનું અને વૃત્તિ-સંયમ રૂપ દેશ વિરતિના ધર્મોનું કમિક પરિશીલન પૂર્વક કશું જ આચરણ થએલું હોતું નથી. આડે ધડે ફાવે તેમ ગમે તે ધર્મને ઉપાડીને આત્માની સાથે જોડવા પ્રયત્ન જ્યાં કરેલો હોય છે. પરંતુ તેમ કરવાથી તે ધર્મ આત્માની સાથે એકરસ થતો નથી.
આત્મા જે ધર્મોનું વહન કરવાના અધિકારવાળે હોય છે, તે ધર્મો તેને તે ભૂમિકાએ સહજ અને કુદરતી જણાય છે. સુધા જણાય ત્યારે આહાર–ગ્રહણ, શ્રમને અનુભવ થાય ત્યારે નિદ્રા, પ્રમાદ જણાય ત્યારે વ્યાયામ, વિગેરે જેમ સહજ સરળ, આનંદપ્રદ અને સ્વાભાવિક હોય છે તેમ આત્મા જે કાળે પોતાના ક્રમિક વિકાસની જે ભૂમિકાને શોભાવતો હોય છે તે કાળે તે ભૂમિકાને અનુસરતા ધર્મો તેને સહજ સરળ અને સુખદાયક જણાય છે. કલેશ, કૃત્રિમતા, કંટાળે, કષ્ટ અને અસ્વાભાવિ તાનું જ્યાં જ્યાં દર્શન થાય છે ત્યાં ત્યાં એમજ માનવું યોગ્ય છે કે તે દુખદ ભા. વિને અનુભવ કરનાર આત્મા પિતાને ઉપયુક્ત ધર્મનું વહન કરવાને બદલે અન્યના

Page #9

ધર્મ-જીવનનું ઉપાદાન. ધર્મોને ભાર ખેંચતે હોય છે. અત્યારે આપણે કેટલેક સ્થળે એજ દશ્ય જોઈએ છીએ કે માર્ગાનુસારીત્વના ધર્મોનું વહન કરવામાં નિષ્ફળ નિવડેલ આત્મા કાંતે સમકીતી અને સાધુને સ્વાભાવિક હોવા ગ્ય ધર્મોને જે ઉપાડવાની હાસ્યોત્પાદક ચેષ્ટા કરતા હોય છે. સુજ્ઞ મનુષ્યોને આ ઉદ્યોગ મુર્ખાઈ ભરેલો અને એક બાળક પિતાના પિતાની પાઘડી અંગરખુ અને ખેસ ધારણ કરી મેટી ઉમરના હેવાને આડંબર કરે તેના જે વિકૃતિપૂર્ણ અને વિકળ ભાસે છે. આંક શીખ્યા વીના જેમ હિસાબ ગણુતા આવડતું નથી અને અક્ષરજ્ઞાન વિના જેમ વાંચનને પ્રયત્ન મિથ્યા છે તેમ એક સામાન્ય ગૃહજીવનને અંગે રહેલા આચરણેનું પાલન કરી તે ભૂમિકાના ધર્મોને આત્મા સાથે એકરસ કર્યા વિના તેનાથી ચઢતી ભૂમિકાના એટલે કે સમકતી, દેશવિરતિ અને સર્વવિરતિ આત્માઓના ધર્મો ઉપર ત્રાપ મારવી તે પ્રયનમાં હાસ્ય અને કરૂણાના રસની ભરપુરતા શીવાય અન્ય કશું જ નથી.
જે મનુષ્યએ માર્ગાનુસારીત્વના ગુણને પિતાના આત્મામાં સંપૂર્ણ રીતે ૫. રિણામાવેલા નથી, તેઓ સમકતની ભૂમિકા ઉપર નભી શકે જ નહીં. આપણું બાહ્ય લકિક ધોરણેમાં અંદરની નિઃસારતાને ઉપરના આડંબરથી ઢાંકી શકાય છે, પરંતુ આત્માની ક્રમિક ઉન્નતિના માર્ગમાં ઉપરના આભાસથી કામ નભી શકતું નથી. આધ્યાત્મિક વિકાસને માર્ગ એ ગુણેન્કને માર્ગ છે. એટલે કે આત્મામાં ગુપ્ત રહેલા ગુણેને આંતરિક પ્રયત્ન દ્વારા પ્રકાશ કરવાનો હોય છે. નીચેની ભૂમિકાએ વિકસિત થવા ગ્ય ગુણે ઉપરનું આવરણ ખસ્યા વિના ઉપરની ભૂમિકાને અનુરૂ૫ ગુણેને વિકાસ થતો નથી. બહારના કોઈ સૂચક ચિન્હ કે પરિવેશથી તેમ થયું કઈ માનતુ કે મનાવતું હોય તે તે ભ્રાન્તિ અને પ્રવચનાજ છે. આથી જ શાસ્ત્રકા રોએ અમુક ભૂમિકાએ અમુક ગુણોને વિકાસ થયા પછી જ તેથી ચઢતી ભૂમિકાની પ્રાપ્તિ થવાને સ્થળે સ્થળે ઉલ્લેખ કરેલો છે.
પરમાર્થના માર્ગમાં ગતિ કરવાની ઈચ્છાવાળાએ શરૂઆતમાં એ માર્ગને અનુસરતા થવા પૂર્વે જે ગુણેનું અનુશીલન કરવું તે ગુણોને જૈન શાસ્ત્રકારે માર્ગોનુ. સારીના ગુણેના નામથી સંબંધેલ છે. આ ગુણે જે મનુષ્યના હૃદયમાં સ્થિરપણે જામેલા છે તેમના માટે સમકિતની ભૂમિકાની પ્રાપ્તિ અને તેના વિષેની સ્થિતિ સહજ સરળ અને સ્વાભાવિક થઈ પડે છે. કેમકે તે માટે તેના હૃદયનું ક્ષેત્ર ઉપયુક્ત સં. સકાર વડે તૈયાર થએલું હોય છે. અયોગ્ય અને અપકવ હૃદય-ભૂમિ ઉપર ઉચ્ચ ભૂમિકાને અનુરૂપ ભાવે કદી ટકી શકતા નથી. અને એ ભાવને ધારણ કરવાને પ્રયત્ન થાય તે પણ અતિ કઠિન મનમય પ્રયત્નના અંતે પણ આખરે તે નાશ પામે છે. જેમ તેલથી ખરડાએલા પાત્રને જળ સ્પશી શકતું નથી, તેમ માર્ગાનુસારીપણુના ગુણેના સંસ્કાર રહિત હૃદયને સમકિતનો ભાવ સ્પશી શકતા નથી.
માર્ગનુસારપણાના જે ગુણેનું શાસ્ત્રકારોએ વિવેચન કરેલું છે તે ગુણોના

Page #10

શ્રી આત્માનંદ પ્રકાશ.
અનુશીલનથી મનુષ્ય સમાજમાં, દેશમાં, વ્યવહારમાં અને સર્વ લોકિક ક્ષેત્રોમાં મહત્વ અને શૈરવ મેળવી શકે છે. ધન, યશ, અધિકાર સન્માન, આદિ લૌકિક મહતાની એક પક્ષે જેમ પ્રાપ્તિ થાય છે તેમ અન્ય પક્ષે તે ગુણેના આવિર્ભાવથી આત્મ તત્વની પ્રાપ્તિને અધિકાર પણ વૃદ્ધિ પામતો જાય છે. કેમે કમે જે શકિત વડે લો કિક મહત્વની પ્રાપ્તિ થયેલી હોય છે તે શક્તિને પ્રવાહ આધ્યાત્મિક વિકાસ અર્થે પ્રવાહિત થતું જાય છે. પરંતુ સરત એટલી કે એ શક્તિ શાસ્ત્રકારોએ નિર્દિષ્ટ કરે લા માગે વિકાસ પામેલી હોવી જોઈએ. મનુષ્યની જે શક્તિમાં માર્ગાનુસારીપણુના ગુણેનું તત્વ હોતું નથી તે શકિત અને તેના વડે સાધેલા દ્રવ્ય, અધિકાર આદિ મનુષ્યની આત્મિક ઉન્નતિના કદી નિમિત્ત બની શક્તા નથી. માર્ગાનુસારી પણાના ગુ
નું મંડાણ ધર્મજીવન ઉપર છે અને ધર્મ–જીવનની ઈમારત ઉપરજ સમ્યગ્રત્વની દીવ્ય રચના થઈ શકે છે.
જેમના જીવનનું કે ચારિત્રનું મંડાણ ધર્મ ઉપર નથી, પરંતુ એકલા સ્વ સુખ, અંગત સ્વાર્થ અને ક્ષણિક લોકિક ઉપયોગીતા રૂપી રેતિના પાયા ઉપર ચણુએલું હોય છે, તેવા પ્રકારના જીવન કે ચારિત્રમાં આધ્યાત્મિકતા પ્રવેશી શકતી નથી. આવા પ્રકારના ચારિત્રસંપન્ન મનુષ્યો કદાચ વ્યવહાર જીવનમાં માન, ધન, યશ અધિકાર આદિ મેળવી શકે છે. પરંતુ જે શકિત વડે તે બધું તેણે પ્રાપ્ત કરેલું હોય છે તે શકિતને પ્રવાહ તેના આત્મિકવિકાસ માટે પ્રવાહિત થતું નથી. તે શકિત તેના શુદ્ર સ્વાર્થ માંજ નિબદ્ધ રહે છે. જેમના હૃદયમાં જીવનની મહત્તાની અને ધર્મ–મય ચારિત્રની ઉપયોગીતાની ભાવના જાગી નથી, તેવા આત્માની સર્વ પ્રકારની શક્તિઓ તેમના પરમ કલ્યાણ અર્થે વળી શકતી નથી. કુદરતે આપણું હૃદયમાં ધર્મ–ભાવનાની જે વૃત્તિ પ્રતિષ્ઠિત કરેલી છે, તે વૃત્તિને આપણું જીવન-પથની દીવાદાંડી તરીકે રાખીને જે બધી શક્તિઓનો ઉપયોગ થાય તો જ તે શક્તિઓ ચરિતાર્થ થાય છે.
પરંતુ એ ધર્મ–ભાવનાની વૃત્તિ મનુષ્ય-હદયમાં ખાસ કરીને પ્રાથમિક કેટના મનુષ્યના હૃદયમાં એટલી બધી અવ્યક્ત અને અજ્ઞાત હોય છે કે તેના અસ્તિત્વ સંબંધે પણ તેને ભાગ્યેજ ભાન હોય છે. આમ હોવાથી મનુષ્ય શરૂઆતમાં તેને પિતાના જીવન-પથના પ્રકાશ તરીકે સ્વીકારી શકતો નથી. આવા પ્રસંગે તેના હદયમાં વસેલા ધર્માવત મહાપુરૂષને આદેશ તે સમજી શકતો હોતો નથી. તેની ઈછાઓ માત્ર પોતાના ક્ષણિક તાત્કાલિક સુખ સાથેજ સંબંધ રાખનારી હોય છે. જીવનને ગંભીર ઉદ્દેશ, આત્માનું મહતું દિવ્ય નિર્માણ, આ લેકમાં તેના અવતરણને હેતુ આદિ મહાપ્રશ્નો તેના હદયમાં ઉઠેલા હોતા નથી. તે મહા માર્ગ ઉપર ગતિ કરવામાં શું શું અંતરાયે રહેલા છે અને તે અંતરાને પરિહાર કેવા પ્રકારે થઈ શકે તે બાબત તેનું હૃદય બાળકના હૃદયથી ભાગ્યેજ ચઢી આતું હોય છે. વર્તમાનમાં

Page #11

ધવનનું કૈંપાદાન
૧
કેવા પ્રકારનુ આચરણ તેની ભવિષ્યની આધ્યાત્મિક ઉન્નતિને અનુકુળ થશે તેને તેને સ્પષ્ટ અવબેધ હતેા નથી. આવા પ્રસગે તેણે કયા નિયમેને અનુસરીને પે તાના જીવનને નિયમાવવુ એ પ્રશ્નનું નિરાકરણ પૂર્વના મહાજનાએ કરેલુ છે. તે મણે પોતાના દિવ્ય જ્ઞાનની દ્રષ્ટિએ નિર્ણિત કરેલું હતું કે પ્રાથમિક અવસ્થાના મનુષ્યેાના જીવનને એવા પ્રકારના નિયમાથી વ્યવસ્થિત અને સુદૃઢ કરવું જોઇએ કે જેથી સ્વભાવથીજ આધ્યાત્મિક વિકાસના માર્ગમાં વળી શકે અને એ નિયમેાના પાલનમાંથી ઉત્પન્ન થયેલી આત્મ-કિત તેના પારમાર્થિક શ્રેષ રૂપે પરણામ પામી શકે. આ નિયમ તે આપણા શાસ્ત્રોમાં ણું વેલા માર્ગાનુસારીપણાના ગુણે છે. એ ગુણ્ણાના રિશીલનવડે જ્યારે આપણે આપણા જીવનમાં તે પ્રકારના ગુણ્ણાનેા - વિભાવ કરી શકીએ, ત્યારેજ આપણે તેથી ચઢીઆતી ભૂમિકાના ગુણ્ણાની કિ ંમત સમજી શકીએ. એ નિયમના પાલનથી મનુષ્ય પેાતાની વ્યાવહારિક ઉન્નતિ મેળવી શકે છે એટલુ જ નહી પણ તે બધા વખત તેની ગતિ અજ્ઞાતપણે આત્મિક વિકાસ ભણી પણ ડાયજ છે.
મહાપુરૂષાએ જોયુ હતુ કે ઉત્તમ આચારના નિયમે પાળવાથી મનુષ્યને આત્મા આધ્યાત્મિક ગુણાના આધાર બનવાને લાયક બને છે, વ્યાવહારિક જીવનના અંગે ઉચ્ચતમ નિયમ અને આચારેયના રિપાલનથી આત્મામાં સ્વાભાવિક રીતેજ એવી ચેાગ્યતા આવે છે કે તે ઇશ્વર પ્રાપ્તિના માર્ગમાં સરલતાથી ગતિ કરી શકે. આપણા પ્રાચીન મહાનુભાવ આચાર્યાએ માર્ગાનુસારીના નિયમાને પ્રતિબાધ કરેલા છે તે ઇશ્વર--પ્રાપ્તિ રૂપી મંદિરમાં પ્રવેશવાનુ` સિંહદ્વાર છે. જે મનુષ્યાએ એ મા`માં યથાયેાગ્ય પ્રકારે સ્થિર રહી તે ભૂમિકાનું શિક્ષણ મેળવ્યુ નથી તેએ પર માના ઉત્કૃષ્ટ માર્ગ માં ગતિ કરવા માટે નિતાન્ત અયેાગ્યજ છે.
આ માર્ગાનુસારીના ગુણ્ણા મેળવવા, કેળવવા અને આત્મા સાથે એકરૂપ કરવાની શાળા કઇ ? એમ કેઇ પ્રશ્ન કરે તે ઉત્તર એકજ છે કે આ વિશાળ વિશ્વ એજ તે ગુણાને ઉપલબ્ધ કરવાની શાળા છે. મનુષ્યમાંથી દેવ અને દેવમાંથો ઇશ્વર બનવાનુ પ્રાથમિક શિક્ષણ આપણા નીત્યના સામાજીક જીવનમાંથી મળે છે. વાસ્તવિક આધ્યાત્મિકતાને અંગે હાવા જોઇતા ઉચ્ચતમ ગુણે અને દ્વિવ્ય ચારિત્રના ખીજ આપણા હંમેશના વ્યાવહારિક સમ માં રહેલા છે. જો એ ભૂમિકાનુ અનુશીલન અપકવ હોય તે પારમાર્થિકતારૂપી વૃક્ષ કેઇ કાળે સુફળ આપી શકતુ નથી. જે વૃક્ષના મૂળ સડેલા છે, જેના ખીજમાંજ દોષમયતા વ્યાપી રહેલી છે, તે વૃક્ષના વર્ધન અને ફળવાનપણા માટે આશા રાખવી વ્યર્થ છે. આપણા નીત્યના ન્ય વહારિક જીવનમાં જે આપણે સાસ્ત્રોએ નિર્દિષ્ટ કરેલા આચારા, નિયમે અને સદ

Page #12

શ્રી આત્માનંદ પ્રકાશે.
ગુણેનું અનુશીલન કરેલ હોતું નથી તો પારમાર્થિક જીવનના સુફળ માટે આશા રાખવી એ હસવા સરખી મુખોઈજ છે.
- આ જમાનો જેને ધાર્મિકતા” માને છે તેને અંગે માણસે કેટલુંક એવું એવું બેવકુફાઈ ભરેલું કલ્પી બેઠેલા જોવામાં આવે છે તે જોઈને સમજુ મનુષ્યને આંતરિક ખેદ અને નિરાશા ઉત્પન્ન થાય છે. તેઓ એમ માનતા જોવામાં આવે છે કે જેને પારમાર્થિક જીવન ગાળવું છે તેણે સંસારના કાર્યોમાં જીવ પવવા જરૂર નથી. “મા, બાપ, ભાઈ, પુત્ર, સગા, સંબંધી સમાજ, દેશ, રાષ્ટ્ર અને વિશ્વ સે પિતપિતાનું ફોડી લેશે. આપણે આપણું પરકનું સાજુ કરો અને હવે પછીના જીવન માટે ભાતું તૈયાર કરે” આવી કલ્પનાથી તેઓએ સર્વની અવજ્ઞા અને ઉપક્ષા કરી, તે સર્વ પ્રત્યેના પિતાના કર્તવ્યને અનાદર કરી તેમને પોતાના ધર્મ જીવનના અંતરાય સ્વરૂપ ગણી, પિતે બ્રમથી માનેલા “માર્ગ”ને આશ્રય લે છે. આવા મનુષ્યનું જીવન જેને અંદરખાનેથી અવલકવાના પ્રસંગો મળ્યા છે, તેમને અનુભવ જે આ સ્થળે ટાંકવામાં આવે તો વાચકને બહુ કલેશ થાય એમ ધારી તેના ઉલેખથી વિરામ પામવાનું ઉચિત ધાર્યું છે. અલ્પમાં એટલું જ કથિતવ્ય છે કે જેણે પોતાના સાંસારિક ધર્મોને ઉત્તમ પ્રકારે નિભાવ કરેલ હોતે નથી અને અનેક પ્રકારની કસોટીઓ અને મુશ્કેલીઓની મધ્યમાં પણ શાસ્ત્રોએ વિહિત કરેલા માર્ગાનુસારી આત્માના આદેશનું પાલન કરેલું હેતું નથી તેમનું કહેવાતું પારમાર્થિક જીવન એ માત્ર કલેશ અને કૃત્રિમતાની જ પરંપરા છે.
ગ્રહ, સમાજ, વ્યાપાર, વ્યવહાર, દેશ, રાષ્ટ્ર, અને વિશ્વ એ આપણી સાધ નાનું ક્ષેત્ર છે. જેમણે પોતાના માતા, પિતા, બંધુ, પુત્ર, સ્ત્રી, આદિ ગૃહ અને કુટુઅને અંગભૂત મનુષ્ય પ્રત્યેને ધર્મ શાસ્ત્રોક્ત રીતે, સ્વાર્થ રહિતપણે, પ્રેમપૂર્વક બજાવ્યું નથી, તેમની સાર્વદેશીય ઉન્નતિ અને પભિવૃદ્ધિમાં પિતાથી બનતી સહાય આપી નથી, જેણે સમાજમાં પોતાના ઉત્તમ ચારિત્રની મધુર સુવાસ પ્રસારી નથી, જેણે વ્યાપારાદિ વ્યવહારમાં સત્ય, ન્યાય, નીતિ અને સદાચારનું ઉત્તમ દષ્ટાંત આપ્યું નથી, જેણે દેશની આર્થિક, રાજકિય, નૈતિક અને ધાર્મિક ઉત્કાત્તિમાં પિતાના જીવનને સમપ્યું નથી, તેઓ કોઈ પ્રકારના પારમાર્થિક માર્ગમાં પ્રવેશવા લાયક નથી. મનુષ્ય હૃદયના હલકા વિકારે, રાગદ્ધ, અંધવાસનાઓ અને અધગામી વૃત્તિઓને પરાજય કરવાનું કુરુક્ષેત્ર આ સંસાર છે. તેણે આ સંસારમાં માર્ગોનુસારીના ગુણોરૂપી શસ્ત્રથી એ અધમ વૃત્તિઓની સાથે યુદ્ધ કરી તેના ઉપર વિજય મેળવવાનો છે. અને તે પછી સંયમ, કર્તવ્યનિષ્ઠા, જનપ્રેમ, ઈશ્વર–ભક્તિ એ બધુ પણ મેળવી શકાય છે.

Page #13

એક પુણ્ય સ્મૃતિ. માતા પિતા બંધુ આદિ પ્રત્યેના ધર્મને નિર્વાહ કરવામાં આપણે આપણી પ્રિય વાસનાઓને જતી કરવી પડે છે, આપણું અંગત સ્વાર્થને ભેગ આપવો પડે છે, અને તે દ્વારા આપણા ચારિત્ર્યનું ઉતમ સંગઠન કરી શકાય છે. વ્યવહારમાં નીતિમયતા સાચવવામાં ઘણી વાર મોટી હાની સહવી પડે છે, બીજાઓ હેજ અધર્મ અને અનિતિથી મોટો ન કરી જતા હોય ત્યાં આપણે ધર્મ અને સત્યને વળગી રહેવાથી, કમાણી ઉપર કાપ મુકવો પડે છે; આ સેટીનું ક્ષેત્ર આપણને વ્યવહારના પ્રદેશમાં મળી શકે છે. આવી અગ્નિ-પરીક્ષામાં ઉત્તીર્ણ થવાથી આપણે સંયમ, સત્યાનુરાગ ધર્મ-પ્રીતિ અને ચારિત્ર્ય સુદ્રઢ થાય છે. અને તેમ થવાથી આપણા તન, મન અને આત્મા ઇશ્વરી શક્તિઓ તે કામ કરવા માટે યોગ્ય યંત્રરૂપ બને છે. એ પ્રકારે જ્યારે આપણું સ્થળ અને સૂક્ષમ બં ધારણ ચગ્ય બને છે ત્યારેજ આપણામાં સમ્યકત્વ અગર ઈશ્વરી-જીવન આરંભ થવા માંડે છે. જેણે સંસારની વિકટ કસોટીઓની મધ્યમાં રહીને માર્ગોનુસારીપ. ણાના ગુણનું અનુસરણ કરી પોતાના તન, મન અને આત્માને કેળવ્યા નથી, અને સંયમ, ચારિત્ર્ય, વિશ્વ-મેમ અને ઈશ્વર ભક્તિના ઉપાદાને સંગ્રહિત કર્યો નથી, તેનામાં સમ્યકત્વ અગર સાચું ધમ–જીવન આવી શકતું જ નથી. એવા અપકવ ઘટમાં સમક્તિરૂપી જળ નભી શકતું જ નથી. જેમના હૃદયમાં વાસ્તવિક સમ્યકત્વ માટે આકાંક્ષા જાગી છે તેમણે પિતાનું વ્યાવહારિક જીવન તપાસી જવાની પ્રથમ જરૂર છે, તેણે માર્ગાનુસારીના તમામ લક્ષણે પૂર્ણપણે સાધ્યા છે કે કેમ, ઉત્તમ આચાર અને નિયમેના પાલનથી તેણે પોતાના તન મનને પ્રભુમય જીવનના આ ધારરૂપ બનાવ્યું છે કે કેમ તે ખાત્રી કરવાની જરૂર છે.
રા. છોટાલાલ હરજીવનદાસ પારેખ. ---ઋ ૮ ):- એક પૂણ્ય સ્મૃતિ.
લગભગ અઢી હજાર વર્ષ પૂર્વની આ એક ઘટના છે. ભારતની ધર્મ–સાધનાના મહાયુગને તે પ્રારંભ હતા. વેદ, બ્રાહ્મણ, મંત્ર, શ્રુતિ, સ્મૃતિ, ઉપનિષદનો પ્રબંધ લોક-હદયમાંથી ઉઠી ગયે હતો, ધર્મ–જીવન ચેતનહીન, શુષ્ક, કર્મકાન્ડ સંકુલ, મર્મ–શૂન્ય થઈ ગયું હતું. જનતા ઉપર તે એક પ્રકાન્ડ ભારરૂપ હતું. સમસ્ત યુગ તે બેજા તળે કચરાતો બુમો પાડતો હતો. યદીયાગ અને આચાર ઉપચારના આડમ્બરથી ચેતરફ આત્મ-વિસ્મૃતિ, હૃદયહીનતા, નિષ્ફરતા, અને ભાવ શુન્યતાનું સામ્રાજ્ય વ્યાખ્યું હતું. તે સમયે પ્રેમ, અહિંસા, શાંતિ, વિનય, વૈરાગ્ય અને ત્યાગનો વાવટે ફરકાવીને પ્રભુ મહાવીરે ભારતવર્ષની ધર્મ-સાધના સતેજ, સજીવન, મૂર્તિમંત બનાવી, શુદ્ધ, સૌમ્ય, સમાહિત, સંયમ અને સ્વાર્પણની મૂર્તિ સ્વરૂપ

Page #14

૪
શ્રી આત્માનંદ પ્રકાશ
તે તેજોરાશી તપસ્વીએ ભારત-હૃદયની શુષ્ક મરૂભૂમિમાં દિવ્ય-જીવનની મન્દા કિની પ્રવાહિત કરી. તે મહાત્મા કરૂણા અને પ્રેમના અસીમ સાગર હતા. તે વિશ્વઅધુ હતા. પ્રાણી માત્રને તે પેાતાના દિવ્ય શાસનના અનુયાયી બનાવી પેાતાના જેવા બનાવવા માગતા હતા. તેના વિશાળ હૃદયમાં રાજા અને રક, જ્ઞાની અને મૂર્ખ ધાર્મિક અને પાપી સર્વને માટે સમાન સ્થાન હતું. જનતાના ઉદ્ધાર માટે તેણે કષ્ટ ઉઠાવી, અનંત પરિસહ વેટ્ટી પેાતાની વિશ્વ-પ્રેમીક્તા, વિશ્વાત્મિકતા સિદ્ધ કરી. સર્વના ઉદ્ધારમાં તેમણે પોતાના ઉદ્ધાર માન્યા. તેનામાં નવ–
તેણે પેાતાના આત્મ-પ્રભાવથી ભારતને નવજીવિત બનાવ્યું, તેજ નવ–તિ જગાવી. પ્રેમ, સેવા અને કરૂણાના વિસ્તાર હેતુથી અગણિત ઉપાશ્રયા, ચૈત્યે, પ્રકટી નીકળ્યા. જન-હૃદયમાંથી ભાગ-લાલસા અંતિત થઇ. સર્વ નરનારીના અંતરમાં ભાગ વિમુખતા, ઇશ્વર-પ્રીતિ, શાંતિ, વૈરાગ્ય, સંયમ, અને ત્યાગના સુંદર પુષ્પાની સુવાસ ફેલાઇ. ભારત-વર્ષ તે કાળે દેવ-જીવનના વ્હાવા લેતુ હતુ. પથ્થરમાં, સ્તૂપામાં, ગિરિ શુક્ાઓમાં, ચૈત્યાલયેામાં, શિક્ષનુ રૂપ ધારણ કરી તે અમર ભાવના મૂર્તિમતી થઇ. સેંકડા સ્ત્રી પુરૂષ તેના માર્ગના આશ્રય લેવા દોડી આવ્યા. અગણિત સાધુ અને સાધવીઓના સાધુવૃતથી ભારત દેવભૂમિ જેવુ સુરમ્ય અને અલૈકિક હતું. જ્યાં જુએ ત્યાં સર્વત્ર પ્રેમ, દયા, કરૂણા, સાધુતા ભક્તિ, સત્ય, ન્યાય, પરાપકારિતાના નાના મેટા ઝરણા વહેતા હતા. પ્રભુ મહાવીરની પ્રતિભા અને ચારિત્ર્યના પ્રભાવથી તે કાળનુ શિલ્પ, સાહિત્ય, ૬ન, વિજ્ઞાન રંગાઇ ગયું હતું. એમના ઇશ્વરી મહિમાથી ભારતનું સસ્વ મહિમાન્વિત હતું. તેમના ગારવથી ગારવપૂર્ણ હતું. વી, શા ક્ષમા, અને ત્યાગના
મહાધનથી ભારત ધનવાન હતું.
આજે એ સુવર્ણ યુગ માત્ર સ્મૃતિ રૂપે છે. એ સ્મૃતિને મારા માનસપટ ઉપર અને તેટલા ઉજજવળ વર્ષે અ ંક્તિ કરી મારા જીવનની આ ઘડીને ધન્ય લેખું છું,
અધ્યાયી.
--(@K+
આરોગ્યતા સાચવી રાખવા સંબંધી સહુએ સાવચેત રહેવાની જરૂર.
( લખનાર્-સગુણાનુરાગી કપૂરવિજયજી, )
હેતુ—શરીર નીરાગીલુ હાય અને ચિત્ત સ્વસ્થ-પ્રસન્ન રહેતુ' હાય તે સ્વકબ્યકમ સુખે કરી શકાય છે, ને ધર્મ સાધનમાં કશી અગવડ આવતી નથી. સમા

Page #15

આરોગ્ય સાચવવા પાલન કરવા યોગ્ય નિયમે.
૬૫
જના માટે ભાગ આ અગત્યની વાત તરફ ભયંકર બેદરકારી રાખી અનેક પ્રકારના રાગથી દુ:ખી થાય છે, તેના ચેપ એક ખીન્તને લાગવાથી ભવિષ્યની પ્રજા રાગીલી, સત્ત્વહીન અને ચિન્તાયુક્ત બનતી જાય છે. સ્વાર્થીને પરમાર્થ ઉભય દૃષ્ટિથી આશગ્યની ખામત સહુને ભારે ઉપયોગી હાઇ,સ્વપરના ખરા હિતની ખાતર, સહુએ જાતે સાવચેતીથી નીચેના જરૂરી નિયમેનુ પાલન કરતા રહી, તેમ કરવા અન્ય આળસુ વને ચેતાવવા ઘટે. ફળ-પરિણામ એવું આવશે કે આપણે બેદરકારીથી ગુમાવેલુ. આરાગ્ય પાછું મેળવી, સહુ વાતે સુખી, આબાદ થઇ પ્રજાને પશુ ઉન્નત કરી શકશું. અજ્ઞાનને પ્રમાદવશ વધારે દુ:ખભાગી થઈશું નહીં.
~~ આરોગ્ય સાચવવા પ્રમાદ રહિત પાલન કરવા ચાગ્ય નિયમ
૧ શરીરને તથા મનને સ્વસ્થ નીરાગી અને અવિકારી જાળવી રાખવા, આપ શુને શુદ્ધ હવા પાણી અને ખારાકની ભારે જરૂર પડે છે. તેમાં બેદરકારી કે ઉપેક્ષા કરવાથી આપણી તખીયત લથડે છે-બગડે છે, તેથી આપણે માંદા પડી ચિન્તાગ્રસ્ત અની, આપણા સમંધી જનાને પણ નાહુક ચિન્તામાં પાડીએ છીએ, તેથી પ્રથમથીજ સ્વચ્છરાગ્ય જાળવી રાખવા આપણે સહુએ પૂરતી કાળજી રાખી રહેવાની ખાસ જરૂર છે.
૨ સેકડે નવાણું ટકા ઉપરાંત માંદગીનું કારણુ તા ખરામ-એરી હવા હોય છે, એવા અનુભવી ડોકટરોના અભિપ્રાય સહુએ લક્ષગત્ રાખવા જોઇએ.
૩ રાગ કે માંદગીને ટાળવાના સરસ ઉપાય શુદ્ધ-ચાખ્ખી હવા છે.
૪ શુદ્ધ હવાની જેમ શુદ્ધ જળની પણુ જીવન માટે ભારે જરૂર છે, એમાં બેદ રકારી રાખવાથીજ આપણી ઘણી ખરાબી થવા પામે છે.
૫ જ્યાં ત્યાં પેશાખ કરવાથી કે મળ ત્યાગ (દસ્ત) કરવાથી, થુકવાથી કે નાકના મળ નાંખવાથી આસપાસની હવા ઝેરી--અશુદ્ધ બને છે, તેમાં જંતુઓ ઉત્પન્ન થઇ શરીર આરાગ્યને નુકશાન કરે છે.
- તેમાં પણુ ક્ષયરેગી જેવાથી સહુએ વધારે ચેતતા રહેવુ જોઇએ. કેમકે તેના ઝેરી જંતુવાળા મળવડે મલીન થયેલી હવાથી કઇકને તેવા ક્ષય-રાગના ચેપ લાગવા સંભવ રહે છે, તેવા ક્ષયરાગીના મળને જો કાળજીથી દૂર રેતી કે રખ્યાદિકવડે ઢાંકી દેવામાં આવે તે તે તેની હાનિ કે નુકશાન સ્વપરને કરી શકતાં નથી.
છ કાઢેલી કે જલ્દી કેાહી જાય એવી વસ્તુ ખુલ્લી જ્યાં ત્યાં ફેંકવાની આદતથી હવામાં ખગાડા થઈને નુકશાન કરે છે.

Page #16

શ્રી આત્માનંદ પ્રકાશ ૮ હવાને નહીં બગાડતાં ને શુદ્ધ હવા શ્વાસ દ્વારા લેતાં જે આપણે શીખી લઈએ તે ઘણા રોગોથી આપણે સહેજે બચીએ.
૯ શુદ્ધ હવા લેવાની જેટલી જરૂર છે તેટલી જ જરૂર ખૂબ પ્રકાશ–અજવાળાની પણ છે, તેથીજ દિવસે કે રાત્રે બધાં બારી બારણું બંધ કરી નહીં દેતાં, બને તેટલાં ખુલ્લાજ રાખવા લાભકારી છે.
૧૦ સુતી વખતે ચોખ્ખી હવા મેળવવા, નાકને ઢાંકી નહીં રાખતાં ખુલ્લું જ રાખવાની જરૂર છે, એથી અશુદ્ધ હવા નીકળી જઈ શુદ્ધ હવા પ્રવેશવા પામે છે.
( ૧૧ શુદ્ધ હવા અને પ્રકાશની અસર જીવન ઉપર ભારે ફાયદાકારક જાણ કોઈ રીતે ગમે તેવા મંદવાડમાં પણ ખોટા વહેમને વશ થઈ, તેના આવકારદાયક લાભથી નહીં ચૂકવા સાવધ રહેવું જોઈએ.
૧૨ ખૂબ ઉકાળ્યા પછી ઠારેલું પાણી બરાબર ગાળીને વાપરવું સર્વોત્તમ લેખાય, એનાથી અનેક જાતના વ્યાધિઓ દૂર થઈ શકે છે, એથી પાણીવિકાર થતા નથી ગમે ત્યાં જતાં આવતાં જૂદા જૂદાં સ્થાનનાં જળપાન કર્યા છતાં તે પાછું લાગતું નથી, એ શુદ્ધ નિર્દોષ જળપાન રૂચિ પૂર્વક કરવાથી શરીરનું આરોગ્ય ઠીક સચવાઈ રહે છે, એથી ઉલટું અશુદ્ધ જળપાન કરતા રહેવાથી કઈક નવા રેગ પેદા થાય છે.
- ૧૩ ખાવાની વસ્તુ કઠણ હોય તે તેને ખૂબ ચાવીને પાછું જેવી પ્રવાહી કર્યા પછી જ તે ગળે ઉતારવી, તેમજ નરમ વસ્તુને પણ ધીમે ધીમે મુખમાં મમલાવ્યા પછી જ પેટમાં ઉતારવી સુખદાયક બને છે. તેમાં જેટલી અધીરજ કે ઉતાવળ કરાય તેટલી હાનિ ને પીડા સહન કરવા તૈયાર રહેવું જોઈએ. કપચો થાય તેથી.
૧૪ પીવાના પાણીની ચોખાઈ હરેક રીતે દરેકે જાળવવી જોઈએ. કોઈએ બેદરકારી રાખી પીવાનું પાણું ગોબરું કરવું જ જોઈએ.
૧૫ ગમે તેવા જમણ પ્રસંગે પણ ખાનપાનમાં ચોખ્ખાઈ રાખવાની અગત્ય વિસારવી નહીં. જેમ અધિક લક્ષ તેમ અધિક લાભ થવાનો.
૧૬ અન્નાદિક રાક કરતાં જળપાનની જરૂર અધિક હેઈ, તેમાં ચોખાઈ જાળવી રાખવા લગારે ગફલત ન કરવી, નહીંત પારાવાર હાનિ થવા પામશે.
૧૭ અણગળ ને ગંદુ ને એવું જળ પીવાથી વાળા” વિગેરે વિવિધ રોગો ને ઉત્પાત-ઉપદ્રવ થવા પામે છે. સાવધાની રાખવા વડે તેથી બચી શકાય છે.
૧૮ ખાવાનો ખોરાક પણ પ્રકૃતિને માફક આવે અને હિંગ મરચાંદિક ઉત્તેજક મશાલા વગરને સાત્વિક ને હળવો હોય તેમ ઠીક ફાયદાકારક બને છે. ઉત્તેજક ખાણીપીણું શરીરની હેલી પાયમાલી કરે છે તેથી વર્યજ છે.
૧૯ રસલુબ્ધ બની અધિક ખાવાથી પેટમાં દુખવા આવે છે, દસ્ત-ઝાડા લાગે છે કે વામીટ થાય છે અથવા અજાણું વિકારથી તાવ વિગેરેને ઉપદ્રવ થાય છે.

Page #17

હિન્દની પુત્રીઓએ સૂર લાવવુ જોઇએ.
૬૭
૨૦ ચા, કેડ્ડી, કાકીન, માંસ, દારૂ, બીડી ભાંગ ને અીણુ જેવાં માં - યંસના પરિણામે પાયમાલી કરનારાં હાવાથી, સુજ્ઞ જનાએ તજી દેવાં ઘટે છે. ૨૧ રાત્રીલેાજન અને વિદેશી ભ્રષ્ટ ધ્રુવા, ખાંડ, સાકર વિ. ને અભક્ષ્ય સમજી તજી દેવાં જોઇએ.
૨૨ દૂધ, દહીં, છાશ, ઘી, તેલ, ગાળ જેવા પ્રયાહી પદાર્થોને ખરાબર ઢાંકી બાંધી સાચવીને ન રખાય તે બેસુમાર જીવની પ્રાણ હાનિ થાય છે. તેને તપાસ્યા વગરજ એવી જીવાકુળ વસ્તુ ખાવા પીવાથી, વખતે પેાતાના જીવનુ જોખમ થાય છે.
૨૩ જળ જેવી જરૂરી વસ્તુને શુદ્ધ જાડા વસ્ત્રાદિક વતી ખરાખર ગાળ્યા માદ તે પીતી વખતે પહેાળા વાટકા જેવા વાસણમાં લહી અજવાળે તપાસીને જ વાપરવું. તે એઠું વાસણ ફી અમેટ જળમાં નાંખી તેને બગાડવું નહીં. શુદ્ધ ડાયા વિ. વતી જળ કાઢી વાપરવાથી ચાખ્ખાઇ ને આરાગ્ય ઠીક સચવાશે.
GK
હિન્દુની વીર પુત્રીઓએ દેશની હાકલ સાંભળી હવે શૂર લાવવું જોઇએ.
૧ દેશકાળને ઠીક પિછાની, ડહાપણથી રહેણી કરણી ઉત્તમ પ્રકારની પાળનારી શાણી માતાઓની હાડ દુનીયાભરમાં કાણુ કરી શકે એમ છે ?
૨ દુનીયામાં જે મહા અવતારી પુરૂષા જન્મ્યા તેમની જનેતાએ ઉદાર વીર પત્નીએ હતી. તેમના ઉત્તમ ગુણુ-લક્ષણેા વીર પુત્રામાં સંક્રમેલા,
૩ કાઇ પણ મહત્ત્વના કાર્ય પ્રસંગે શાણી માતાએ પેાતાના પ્રાણપ્રિય પતિએને તેમજ પુત્રાદિકને સમયેાચિત સાચી સલાહ જ આપતી હતી.
૪ ખરી.વીર પુત્રીએ ખરે વખતે પેાતાનુ વીરત્વ પ્રકાશ્યા વગર કેમ રહે ? ૫ આખા દેશમાં ચાતરમ્ જ્યારે વિદેશી વસ્ત્ર ખાનપાનના મેહ તજી, શુદ્ધ સ્વદેશીનાજ સ્વીકાર કરવાની ગંભીર ઉત્પ્રેષણા થઇ રહી છે, તેવે વખતે શાણી ચકાર મેનાએ વિદેશી વસ્ત્રાદિકના મેહ વ્હેલાસર તજી દઈ સાવધાન થઇ શુદ્ધ સ્વદેશીના જાતે સ્વીકાર કરી, તેમ કરવા બીજી મુગ્ધ બેનેાને સમજાવવી ઘટે.
૬ શાણી માતા સેા શિક્ષકાની ગરજ સારે’ એ કહેતીને સાચી પાડવી જોઇએ. છ ઉત્તર, પૂર્વ ને મધ્યમ પ્રદેશવાસી šના પેાતાના દેશમ’એને દેશસેવામાં ઘણી રીતે મદદ કરી શકે છે, તેમ બીજી બધી હિન્દવાસી મેનેા ધારે તે સ્વદેશ સેવામાં કંઇ ને ક ંઇ રીતે મદદગાર થઈ શકે ખરી. જે પેાતાની જાતને નિ:સ્વાર્થ પણે દેશસેવામાં અપી શકે છે તે બીજા અનેક ભાઇ šનાને પણ માર્ગદર્શીક અને છે. એવી સાત્ત્વિક જનેતાનીજ હિન્દુને ખરી જરૂર છે.
સદ્ગુણાનુરાગી કપૂરવિજયજી મહારાજ.

Page #18

૬૮
શ્રી આત્માનંદ પ્રકાશ.
• સમાલોચક.
(શાહ છોટાલાલ મગનલાલ.) જે દેશમાં, જે ભાષામાં, જે સમાજમાં, જે ધર્મમાં અને જે સાહિત્યમાં, જે વિશેષતાઓ, જે રને, જે મહાન વ્યક્તિઓ, ધર્મનાં મહાન અમૂલ્ય જે તો યા જે જે ગેરવશાળી આદર્શો ખુણે ખાંચરે પડી રહ્યો હોય, તે સર્વને પ્રકાશમાં લાવ નાર, તે દેશમાં, તે સમાજમાં, તે ધર્મમાં અને તે સાહિત્યમાં અત્યુત્તમ સમાલેચકોના અસ્તિત્વને આભારી છે. ઉપર્યુક્ત સ્થાનોમાં જ્યાં જ્યાં સમાલોચકો નહિં હોય ત્યાં ત્યાં અનેક અમૂલ્ય બનાવે, અનેક મૂક ભાવે કરી રહેલ સેવાઓ સર્વ અંધારામાં રહે છે. આ ઉપરથી એમ તે ન સમજવું કે તે સેવા યા તો કે વિશેષતાઓ સમાચકે વિના નિરર્થક જાય છે, પરંતુ એથી જે વિશિષ્ટ ફળ આવવું જોઈએ તે નથી આવતું. નૂતન ભાવના જેટલા પ્રમાણમાં સમાચકથી જાગૃત થઈ શકે તેટલી તેના વિના ઘવી અસંભવ છે. ધારે કે દેશમાં એક વ્યક્તિ અનુપમ સેવા બજાવી રહેલ હોય, ત્યારે તેનું ફળ સમાલોચક વિના એવું જ આવે કે તે જે પ્રાંતમાં જે ગામમાં યા જે ભાગમાં સેવા બજાવી રહેલ હોય તેને આદર્શ તે ગામમાં યા તે ભાગમાંજ ખડો થાય એટલે તેના ચારિત્રાનુકરણ ડીજ વ્યક્તિઓ કરી શકે. પરંતુ ત્યાં જે સમાલોચકનું અસ્તિત્વ હોય છે તેના આદર્શને લાભ મોટા સમુદાયમાં આખા દેશમાં પહોંચાડી શકે છે. જેમ જેમ આદર્શ વિશુદ્ધપણે દેખાય છે, તેમ તેમ તેના જેવી અનેક વ્યક્તિઓ મેટા પ્રમાણમાં મળી આવે છે. આજ દષ્ટાંતાનુસાર સમાજ, યા ધર્મમાં સમજવું. સમાજમાં જે વિશેષતાઓ હોય તે સમાલોચક પ્રકાશિત કરી સમાજનું ગૌરવ વધારે છે, કેટલીક કુશંકાઓ નિમ્ળ બનાવે છે. તદનું સાર જે ધર્મમાં જે જે વિશિષ્ટ તો હોય તેને તેના ખરા સ્વરૂપમાં સમાલોચક મોટા ભાગમાં પહોંચાડી શકે છે. પિતાના સમાજમાં યા અન્ય સમાજમાં ધર્મત માટે જે જે શંકાઓ થતી હોય, જે જે અગ્ય હમલાઓ થતા હોય, જેથી શ્રદ્ધા ઉઠી જઈ અશ્રદ્ધા ફેલાતી હોય, તે સર્વને માટે શંકાઓ દૂર કરવા, હુમલા કરનારાઓને સચેટ યુક્તિ પુર:સર ઉત્તર આપવા, ઉઠતી શ્રદ્ધાને મજબુત કરવા ખાસ અત્યુત્તમ સમાચકે જોઈએ. આથી સમજાશે કે સમાલોચક તે કોણ? સમાજને, ધર્મને, દેશને કે સાહિત્યને અરૂણ કહી શકાય. સમાલોચકે, વિશેષતાઓ, ગે. રવો યા ઝવાહીને પ્રકાશમાં લાવે છે એટલું જ નહિ પણ આ સિવાય એક અન્ય પણ મહત્ત્વનું કામ બજાવે છે. સવિતાનારાયણને પ્રકાશમાં લાવતાં પહેલાં અરૂણ તારાઓને નિસ્તેજ બનાવી દે છે, તેમ તેસમાલોચક પણ દેશમાં કેઈ સવાથી, નિસ્વાર્થતાને દાવો કરી જશ ખાટી જતું હોય તે તેને પલવારમાં ટકાને તેર શેર બનાવી દેશે, સમાજમાં કેઈ દુર્ગણું તત્ત્વ દાખલ થયાં હોય તે તેની સામે કમર કસી દૂર કરાવી શકશે. સાહિત્યમાં જે ઉત્પથાકર્ષક સાહિત્ય પ્રગટ થતું હશે તે

Page #19

સમાલોચક. સમાલોચક તે લેખકને પળવારમાં શરમી બનાવી દેશે. ધર્મમાં જે કંઈ ખોટાં ત દાખલ થતાં હોય તે સમાલોચક હશે તે તેને દૂર કરાવી શકશે. અને તેનું સત્ય નૂર કાયમ રાખી શકશે, તે સર્વ ક્યારે ? સમાચકે હોય ત્યારે જ.
ઉપર્યુક્ત સમાચકની લાઘા વાંચી કોઈ લેખકને સમાલોચક થઈ જવા હદય આકર્ષાશે. પણ તે હૃદયને તે તરફ ઝુકાવ્યા પહેલાં શાન્ત મને એટલું ચોક્કસ વિચારશે કે તમારામાં સમાલોચકની યોગ્યતા છે કે કેમ? કારણ તેના માટે ખાસ અમુક ગ્યતા પ્રાપ્ત કરવી જોઈએ. અને તે હવે આપણે તપાસીએ.
સમાલોચક મૂળતને બરાબર જાણનાર હોવો જોઇએ. જેના સામે ઉત્તર આપ હોય તેને આશય બરાબર સમજતે હોવો જોઈએ. તુલનાત્મક દષ્ટિ બરાબર હોવી જોઈએ, વિશાળ દષ્ટિ અને વિશાળ હૃદય હોવું જોઈએ. વર્તમાન અને ભૂતના બનાવથી બરાબર જાણકાર હોવો જોઈએ. ભવિષ્યનું ભાવિ જાણવાની ચોગ્યતા હેવી જોઈએ. પોતે કેટલો ચગ્ય, કેટલા જાણકાર અને કેટલે પ્રવાહીરવાળે છે તેની મન સાથે તુલના કરવી. આવી તુલના કર્યા વિના જે સમાલોચના માટે કુદી પડશો તે તેમાં ત. મારી હાંસીજ થવાની. તમારી કિંમતજ અંકાવાની. તમારા વિષે પહેલાં જે કંઈ ભાવ હશે, તે પણ નષ્ટ થવાને. આ સમાલોચના કરતાં પહેલાં બરાબર વિચાર કરજે,
અગ્ય સમાલોચક હોય તો દેશને, સમાજને અને ધર્મને કેટલું નુકશાન પહોંચાડે છે તે કલ્પવું પણ અશકય છે. દેશમાં જે ઉત્તમત્તમ, નિ:સ્વાર્થ વ્યક્તિ અનુપમ સેવા બજાવી રહેલ હોય તેની સમાલોચના એક અગ્ય સમાચકના હાથે થવા પામે છે તે આખા દેશને પારાવાર નુકશાન પહોંચાડે છે. જે સમાજમાં કોઈ માણસ સારા સુધારા દશવે તેના સામે પડી સમાજનું ભાવિ ભયંકર ચિત્રોથી આલેખે છે. તેમ સાહિત્યમાં જે તે હોય તો તે સાહિત્યની જે કે ખાસ વિશેષતાઓ દર્શાવે તેના સામે પડી નિર્મળ કરી નાંખે છે. આવા આવા અનેક દુર્ગમ માર્ગો ઉપસ્થિત કરે છે. આવા પ્રસંગે જેણે બારીક નિરિક્ષણ સાથે વિસ્તૃત સાહિત્યાકન કર્યું હશે તેની દષ્ટિ બહાર તે નહિ જ હોય.
- જૈન સમાજમાં અધુના વિશુદ્ધ, વિશાળ દ્રષ્ટિ અને અનેક પ્રકારના તત્તના સાહિત્યથી ભરેલા હૃદયવાળા સમાચકોની કેટલી જરૂરીઆત છે, તે સુજ્ઞ વાંચક કે લેખકથી ભાગ્યેજ અજાણ્યું હશે, અને હું તેનાં કેટલાંક દષ્ટાંત આપી ખાત્રી કરાવી આપીશકે હાલમાં કેવા સમાલોચકોની જરૂર છે.
આપણા સમાજમાં હમણાં હમણાંથી કેટલીક સંસ્થાઓ તરફથી અત્યુત્તમ સાહિત્ય પ્રકાશમાં આવેલ છે છતાં ઘણા વિદ્વાન માણસો તે જાણતા પણ નથી. મોટા સાહિત્યભેગી કહેવાતા પણ તેથી અજ્ઞાત રહેલા છે. આથી સમજાશે કે સાહિત્યાગીઓ સારા સાહિત્યથી બેનશિબ રહે છે અને પ્રકાશિત કરેલ સંસ્થા પ્રહાકે વિના પોતાના ઉમંગને નિરાશમાં રૂપાંતર કરે તે સમાલોચકો નહિં હોવાનું પરિ.

Page #20

ge
શ્રી આત્માનઃ પ્રાર
ગામ છે, જેમ કે હમણાં શ્રી જૈન આત્માનદ સભા ભાવનગર તરફથી “પ્રાચીન જૈન લેખ સ ંગ્રહુ ભાર ર” હાર પડયા છે તેની સમાલેચના જૈનધમ પ્રકાશ’ ‘સાહિત્ય’ ‘બુદ્ધિ પ્રકાશ’ ‘ગુજરાતી’ વગેરે અનેક પત્રામાં વાંચી પણ તેમાં દરેક પુસ્તક માટે જે શબ્દા લાંખા કાળથી ત ત્રીઓએ ગોખી રાખ્યા હાય છે તે વિના ભાગ્યેજ તે સમાલો ચનામાં તે લેખ સંગ્રહની વિશિષ્ટતાએ જણાશે. હવે તેજ લેખ સંગ્રહુની હિંદી માસિક “સરસ્વતીના” ઝુન માસના અંકમાં વિદ્વંદ્વે મહાવીરપ્રસાદ દ્વિવેદીના દ્વારા લ ખાએલી સમાલેાચના વાંચવાથી સમજાશે કે, ચેાગ્ય સમાલે ચક કેવી સમાલેાચના કરી શકે છે, તેમ ગ્રંથનુ, લેખકના પરિશ્રમનુ તેમ તે ધર્મનું કેવું મહત્ત્વ વધારે છે, તેમ પ્રકટ કરનાર સંસ્થાને પણ કેટલી ઉત્સાહુિત કરે છે. જૈનેતર તેમજ અન્ય પ્રાંતીય, અને અન્ય ભાષા ભાષીય હાવા છતાં કેવા કેવા સુક્ષ્મ નિરિક્ષણુ સાથે, તુલનાત્મક દૃષ્ટિથી, પૃથક્કરણ કર્યું છે તે ઉક્ત સરસ્વતિના અંક વાંચવાથીજ ખ્યાલ આવશે.
આજ પ્રમાણે આગ્રાના આત્માનંદ જૈન પુસ્તક પ્રચારક મંડળથી હિંદી ભાષામાં કેવાં અત્યુત્તમ પુસ્તકા પ્રકાર્યાશત થયેલ છે, તથા ભાગ્યેજ આપણા સમાજ માહિતગાર હશે. ત્યાંથી પ્રકાશિત થયેલ છુટક છુટક ચાર કર્મ ગ્રંથા, પાંચ પ્રતિક્રમણુ અને વીતરાગ સ્તોત્રાદિ વગેરેના શાન્ત ચિત્તે અઘ્યયન કરવામાં આવે તે ખ્યાલ આવશે કે કેટલાં પરિશ્રમથી લખાયા છે. આપણા ગુજરાતમાં ઘણા વિદ્વાન સાધુએ, વિદ્વાન ગૃહસ્થ લેખકે અને કેટલીક પુસ્તક પ્રચારક સંસ્થાએ હાવા છતાં, અને ઉક્ત ગ્રંથા ગુજરાતી ભાષામાં જૂદી જૂદી સંસ્થા તરફથી કેટલીય આવૃત્તિ બ્હાર પડયા છતાં તે અગ્રાવાલા પુસ્તક પ્રચારક મંડલના ક ગ્રંથ કે પંચ પ્રતિકમણની બુકે તુલનાત્મક દૃષ્ટિથી પૃથક્કરણ કરશેા તે તેની વિશિષ્ટતાએ તુરત જણાઇ આવશે. ગુજરાતમાં પ્રકાશિક થયેલા ઉકત ગ્રંથાનુ દશમી સદીનુ સ ંસ્કરણુ લાગશે ત્યારે આશ્રાવાળા થા વીસમી સદીની અનેક વાનગીથી ભરેલા લાગશે. ઉકત ગ્ર ંથાના વિષયામાં દીગ ંબર, વૈશ્વિક કે એન્ક્રોનુ શુ શુ' મન્તવ્ય છે ? તે ખાસ કરીને જૂદાં જૂદાં પરિશિષ્ટ રૂપે આપી વાચકને આધુનિક જમાનાને અનુસરતું ચારે બાજુના જ્ઞાનથી માહિતગાર બનાવે છે. તેમ તે ગ્રંથાની પ્રસ્તાવનાજ વાંચવાથીજ લેખકની વિદ્વતા, પરિશ્રમ અને સ ંસ્થાનુ` તે માટે અપાતુ ખાસ ધ્યાન તે આપણા લક્ષ્યમાં તુરતજ આવી જાય છે. આવા અમૂલ્ય તત્ત્વોથી ભરેલા પ્રથાની સમાલેચના આપણા જૈનેાના કાઇ - માસિકમાં કોઇના પણ હાથેથી લખાયેલી વાંચવામાં આવી છે! કેટલું બધું દુર્લક્ષ; ને આપવમાં આવી હશે તે ખસ એકના એક જ શબ્દ સારા કે ઉતરતા સાહિત્યને માટે પુસ્તક સારૂં છે એટલે તત્રી જાણે પેાતાની ક્રૂરજથી મુક્ત થતા હાય તેમ જણાય છે. અસ્તુ! જે વિષયમાં પેાતાના લાંખા અભ્યાસ વિના જેમ મગજમાં આવ્યું તેમ લખવાથી શું નુકસાન આવે છે. પોતાના જ્ઞાન માટે બહાર શુ` કિ`મત અંકાય છે, તેના એક બે દષ્ટાંતા વાંચક વાંચશે તે ખાત્રી થશે.
( ચાલુ ).

Page #21

મધ્યમ અવસ્થાના ઉપયાગ.
મધ્યમ અવસ્થાના ઉપયાગ.
વિઠ્ઠલદાસ-મ-શાહ. (૧૩)
૭
ગત લેખની અંદર યુવાવસ્થામાં કરવા યોગ્ય કબ્યા તથા તેના ઉપયાગ ખતાવવામાં આવ્યા છે. હુવે આ લેખની અંદર મધ્યમ અવસ્થાના કન્યાનું દિગ્દ ન કરીને એ બતાવવામાં આવશે કે તેને સદુપયેાગ કેવી રીતે કરી શકાય છે.
આગળ કહેવામાં આવ્યું છે તેમ યુવાવસ્થાનું કર્તવ્ય ઉપાર્જન તથા સંગ્રહ છે. એવીજ રીતે મધ્યમ અવસ્થાનાં કબ્યાનું પણ ઘેાડા શબ્દોમાં વર્ણન કરવામાં આવે તે આપણે નિશ્ચય પૂર્વક એટલું કહી શકીયે કે એ અવસ્થાનું એક માત્ર ક વ્ય યુવાવસ્થામાં ઉપાર્જિત તથા સ ંગૃહીત કરેલા ગુણૈાને અર્થાત્ પૂર્વ “સંચિત” જે “ ક્રિયમાણુ ” નું સ્વરૂપ આપવુ એ છે. એ બતાવવાની આવશ્યકતા નથી કે પ્રત્યેક કાર્યને માટે અનુકુળ સમય નિયત રહે છે. સંસારની સ્થિતિ-વિચિત્રતાને લઇને જેવી રીતે પ્રત્યેક મનુષ્યનાં કર્ત વ્યોમાં ભેદ પડી જાય છે, તેવી રીતે મનુષ્યેની ભિન્નભિન્ન અવસ્થાઓને લઇને તે ઉત્પન્ન થઇ જાય છે. જે વાત ખાલ્યાવસ્થા અથવા તરૂણાવસ્થામાં શાભાસ્પદ હાય છે તે પ્રઢ અથવા વૃદ્ધ અવસ્થામાં શેાભાસ્પદ નથી હાતી. જે અવસ્થામાં જે પ્રકારનું કતવ્ય ઇષ્ટ અને અનુકૂળ હોય છે તે અવસ્થામાં તેનું યથાવત્ સ ંપાદન થઇ જાય તા મનુષ્ય એક વિશેષ પ્રકારનું મહત્વ પ્રાપ્ત કરે છે અને તેનુ વન સ્તુત્ય તથા ઉદાહરણીય માનવામાં આવે છે. એટલા માટે જી. વન–સ`ગ્રામમાં વિજય પ્રાપ્ત કરવાની ઇચ્છા રાખનાર પ્રત્યેક મનુષ્યને માટે જરૂર રતુ છે કે તેણે પેાતાનાં જીવનને અનુકૂળ આચરણે યાગ્ય રૂપે નિશ્ચિત કરીને ત નુસાર પોતાનું વર્તન રાખવા માટે નિરંતર પ્રયત્નશીલ રહેવુ જોઈએ.
જા વિચાર કરવાથી એ વાત સુસ્પષ્ટ થઇ શકે છે કે યુવાવસ્થા અથવા વૃદ્ધા વસ્થાની કર્તવ્યેની અપેક્ષાએ મધ્યમ અવસ્થાનાં કવ્યો ઘણાજ ગંભીર તથા વિ સ્તૃત છે. એ અવસ્થામાં મનુષ્ય પેાતાનાં જીવનનાં કાર્ય ક્ષેત્રમાં પ્રવેશ કરીને અનેકા નેક ઉદ્યોગામાં પડી જાય છે, તે સાથે ગૃહસ્થ તરીકેના ભાર પણ તેની ઉપર ખુબ આવી પડે છે, તેમજ વૃદ્ધાવસ્થા માટે સુખ-સાધનાને સચય કરવાના સર્વોત્તમ સમય પણ એજ હોય છે. પરંતુ જો એ અવસ્થા અકર્મણ્યતામાં વીતાવી દેવામાં આવે તેના યથાચિત ઉપયોગ ન કરવામાં આવે તેા વૃદ્ધાવસ્થા નિતાન્ત દુઃખદાયક નિવડયા વગર રહેતી નથી. તેથી કરીને શાકમય અનિષ્ટ પરિણામ દૂર કરવા માટે કે પાપ સ્વરૂપ મધ્યમાવસ્થાના જે જે ક`વ્યો છે તે ઉપર ઘણુ જ ધ્યાન આપવાની જરૂર છે.

Page #22

૭ર
શ્રી આત્માનંદ પ્રકાશ
યુવાવસ્થા પૂર્ણ કર્યા પછી ધ્રઢ અવસ્થામાં પદાર્પણ કરનાર મનુષ્યનું સૈથી પહેલું કર્તવ્ય એ છે કે તેણે પિતાનાં મનને નિકૃષ્ટ વાતોથી ધીમે ધીમે હઠાવીને પિતાની અવસ્થાને શોભાવે એવી વાતો તરફ વાળવું જોઈએ. મનવકારોની ઉછું. ખલતા યુવાવસ્થામાં જ ઉપેક્ષણીય રહે છે. પરંતુ તે સમય વીત્યા બાદ તેની અધિકતા ઘટી જવી જોઈએ. એમ ન બને તે મનુષ્ય હાંસીપાત્ર જ બને છે. ઉપહાસ તે. મજ તિરસ્કારથી બચવા માટે અવસ્થાનુરૂપ પ્રઢતા તથા ગંભીરતાનો સ્વીકાર કરવાની પરમ આવશ્યકતા છે. હા એ સહસા સંભવિત નથી કે તરૂણ અવસ્થા પૂરી થતાં વેંત જ મનુષ્ય પોતાની ચિર-અભ્યાસી ઉદંડ વૃત્તિઓને પણ ત્યાગ કરી શકે, પરંતુ ક્રમે ક્રમે પ્રયત્ન કરતા રહેવાથી એ વૃત્તિઓ અવશ્ય દૂર થઈ શકે છે. સ્વભાવમાં કંઈક ખામીને લઈને આપણે બીજાને દુ:ખ દઈને તેનું કોઈને કોઈ પ્રકારનું અહિત તે કરીએ જ છીએ, પરંતુ આપણે તેને લઈને આપણું પિતાનું પણ હમેશાં અહિત કરીએ છીએ. એટલા માટે દેશ અને સમાજની દષ્ટિથી નહિ, પરંતુ આપ| સ્વાર્થ ત્યાગની દષ્ટિથી તે સ્વભાવની ખામી દૂર કરવી જોઈએ.
મધ્યમાવસ્થાના મનુષ્યનું બીજું ઉચિત કર્તવ્ય એ છે કે તેણે એ સર્વ સાધારણુ વાત પ્રદર્શિત કરી દેવી જોઈએ કે પોતામાં અને યુવાન પુરૂષમાં બે વાતનું
અતિ મહાન અંતર છે. પહેલી વાત એ છે કે પોતાના વર્તનમાં અવસ્થાનુસાર સાત્વિક પરિવર્તન થયું છે, અને બીજી એ છે કે પિવામાં વિલાસપ્રિયતાની માત્રા દિનપ્રતિદિન ઘટતી જાય છે. પ્રઢ મનુષ્યની ચિત્તવૃત્તિ શાંત તેમજ સુવિચારમય હોવી જોઈએ એ અવસ્થામાં જે માણસ વિલાસ અને આમેદ પ્રમોદમાં મગ્ન રહ્યા કરે તે તેના તરફ લેકને પૂજ્યભાવ નષ્ટ થઈને ધૃણા અથવા તિરસ્કાર ઉત્પન્ન થવા લાગે છે અને તે સમાજમાં વિન્દિત બની જાય છે. તે અવસ્થાનો હેતુ ઇશ્વરનિર્દિષ્ટ આપણું જીવનકાર્ય પૂર્ણ કરવાનું છે. એટલા માટે વિલાસાદિ આલસ્યપૂર્ણ કાર્યો ત્યજી દઈને તે સમય સઘળાં ઉત્તમ કાર્યો કરવામાં ઉત્સાહ સહિત લાગી જવાનો છે. ઉત્સાહવૃત્તિ એ એવી ચીજ છે કે જે મનુષ્યની સઘળી અવસ્થામાં હોવી જોઈએ કેમકે તે વડે મનુષ્યને હંમેશાં પ્રસન્નતા અને સફળતા પ્રાપ્ત થાય છે. પરંતુ એ મધ્યમાવસ્થામાં તે પ્રત્યેક કાર્યમાં નિરંતર ઉત્સાહ ટપકતે રહેવો જોઈએ. કેમકે એ અવસ્થા મુખ્યત્વે કરીને કાર્ય કરવા માટે જ છે, તેથી કોઈ પણ કાર્યમાં ઉદાસીનતાની ગંધ પણ ન હોવી જોઈએ. સ્મરણમાં રાખવું કે મધ્યમાવસ્થાની એ ઉત્સાહ વૃત્તિ વૈવનકાલની ચંચલ તથા જેશપૂર્ણ ઉદંડ વૃત્તિથી તદ્દન ભિન્ન છે.
જેની તરૂણ અવસ્થા વ્યતીત થઈ ગઈ હોય એવા મનુષ્ય માટે ત્રીજી આવશ્યક વાત એ છે કે તેણે ભવિષ્ય પર સમુચિત ધ્યાન આપીને વર્તમાન કાળના કર્તએમાં નિમગ્ન રહેવું જોઈએ, હમેશાં ભવિષ્ય પર ધ્યાન આપવાથી અને વર્તમાનની

Page #23

મધ્ય અવસ્થાને ઉપગ.
૭૩
ઉપેક્ષા કરવાથી જેવી રીતે હાની થાય છે તેવી રીતે કેવળ સંકુચિત વર્તમાનપર ધ્યાન આપી ભવિષ્યના વિષયમાં બેદરકારી રાખવાથી ઘણીજ હાની થાય છે. ઉકત કર્તવ્યનું પાલન હેજે થઈ શકે છે. તેને ઉપાય એ છે કે સુખોપભેગના વિષયમાં સંયમ રાખવાની ટેવ પાડવી જોઈએ. તરૂણ અવસ્થામાં મનુષ્યનું મન વિષયાદિ સુખમાં સ્વાભાવિક રીતે મગ્ન રહે છે અને એક વખત વિષયાસક્ત થયા પછી તે વિષયોથી વિરકત કરવા માટે ઘણાજ પરિશ્રમ કરવા છતાં પણ સફલતાની સંભાવના વધારે રહેતી નથી. એટલા માટે સ્થાયી દુ:ખ આપનારા ક્ષણિક સુખ પ્રાપ્ત કરવાના પ્રયત્નમાં ન લાગતાં હમેશાં એવાં કાર્યો કરતા રહેવું જોઈએ કે જેનાથી તાત્કાલિક દુ:ખ થાય તો પણ ચિરસ્થાયી સુખપ્રાપ્તિની વધારે આશા તથા સંભાવના રહે. વિષય-કાનન દેખાવમાં ઘણું જ શોભાયમાન છે, પરંતુ તેનું પરિણામ અત્યંત ભયપ્રદ છે. તેને વિસ્તીર્ણ પ્રદેશમાં જે મનુષ્ય યથેચ્છ સંચાર કરે છે તેનાથી આત્યંતિક સુખે અવશ્ય વેગળા રહે છે. જે લોકોએ વિષયારણ્યમાં મનમાન્ય વિહાર કરીને પોતાનું જીવન સર્વથા દુ:ખમય બનાવી દીધું છે તે લોકો આપણને નિરંતર ઉપરોક્ત અનુભવની સૂચના આપ્યા કરે છે. તેઓના તે અનુભવ ઉપરથી આપણે અવશ્ય ધડે લેવો ઘટે છે.
તરૂણ અવસ્થા વીતી ગયા પછી પ્રઢ અવસ્થામાં આપણે જે માગે ચાલશું, જે પ્રકારનું આચરણ રાખશું તે માર્ગ અને તે આચરણ ઉપર ઘણે ભાગે આપણે કીર્તિ, ભાગ્ય, સુખ તેમજ સફલતા અવલંબિત રહેશે. એ અવસ્થામાં આપણે ઘણુંજ કાર્યો કરવા પડે છે. તે સમયે સમાજ અને દેશની સાથે આપણે કંઈક વધારે ગાઢ સંબંધ રહે છે. સમાજ અને દેશની ઉન્નતિ કરવાની જવાબદારી પણ એ સમયે આપણું શિરે રહે છે. એટલા માટે એ અવસ્થાનું ચોથું પરમ પવિત્ર કર્તવ્ય એ છે કે આપણે આપણા સમાજ અને દેશની ત્રુટીઓ, આવશ્યકતાઓ અને ઉન્નતિના સાધનોનો પૂરેપૂરો વિચાર કરીને આપણી શારીરિક, માનસિક તથા સાંપતિક દશા અનુસાર તેના કલ્યાણ માટે અવિશ્રાંત ઉદ્યોગ કરવો જોઈએ. આપણને જે “કર્તૃત્વ શક્તિ” લક્ષવામાં આવી છે તેને વૃથા ન જવા દેતાં તેને સદુપગ કરવાનો એજ ઉચિત સમય છે. ઘણે ભાગે આળસુ તથા અકર્મય મનુષ્ય પોતાના ઉપરથી સમાજ દેશ સંબંધી કર્તવ્યની જવાબદારી એમ કહીને ખસેડી દે છે કે
ભાઈ, હું તો આ અનંત સૃષ્ટિમાં એક રજકણ સમાન છું. મારી જે શક્તિહીન, બુદ્ધિહીન અને દ્રવ્યહીન મનુષ્ય આટલા મોટા સમાજ અથવા દેશનું શું હિત કરી શકે ? ” પરંતુ આ પ્રકારના આલસ્યપૂર્ણ અવિચારવાદની અસત્યતા શોધવા માટે ઘણે દૂર જવું પડે તેમ નથી. હેજ વિચાર કરવાથી જ પ્રતીત થઈ શકે તેમ છે કે જે દેશ તથા સમાજના અંગભૂત પ્રત્યેક વ્યકિત આ રીતે અનર્ગળ વાત કર્યા કરે તે સર્વ દેશે અને સમાજના સઘળાં કાર્યો તëણેજ બંધ થઈ જાય અને કેઈ દેશ અથવા સમાજની ઉન્નતિ થઈ શકે જ નહિ.

Page #24

૭૪
શ્રી આત્માનંદ પ્રકાશ.
જ્યારે એ અવસ્થામાં સમાજ અને દેશની સાથે આપણે ઘનિષ્ઠ સંબંધ રહેલ છે ત્યારે પછી એ જાણી લેવું જરૂરનું છે કે સમાજ તેમજ દેશ પ્રતિ અનંત કર્તવ્યોમાંથી આપણે ક્યા કયા કર્તનું પાલન કરી શકીએ તેમ છીએ. એટલા માટે સમાજમાં જે મહાન ઘટનાઓ બન્યા કરતી હોય છે તે સર્વના વિષયમાં હમેશાં આપણે સચેત અને સાવધાન રહેવું જોઈએ. સ્વદેશ તથા સમાજમાં હમેશાં જે અનેક હીલચાલ બન્યા કરતી હોય છે તે સઘળી યથાર્થ રૂપે જાણીને તે તરફ ઉચિત ધ્યાન તથા યોગ આપવાને અર્થાત્ પૂર્વાવસ્થામાં સંચિત કરેલી સઘળી શક્તિઓને દક્ષતાપૂર્વક “સારા” કાર્યમાં લગાવી દેવાને સમય એ પ્રઢ અવસ્થા જ છે. મનુષ્યમાં જે સ્વાભાવિક સમાજપ્રિયતા તથા દેશપ્રેમ દષ્ટિગોચર થાય છે તેનાથી એ અનુમાન થાય છે કે કદાચિત કુદરતને એ નિયમ હોય કે એક મનુષ્ય બીજાને મદદ કરવી તથા તેનું ભલું કરવું. આપણે જોઈએ છીએ કે આપણું શરીરનું પ્રત્યક અંગ જ્યારે પોત પોતાનું કાર્ય ઊંચિત રીતિથી કરે છે, ત્યારે આપણાં શરીરના તમામ વ્યાપાર સારી રીતે ચાલે છે; પરંતુ જ્યારે તેમાંથી કોઈ અંગ પિતાનું નિયત કાર્ય બરાબર રીતે કરી શકતું નથી ત્યારે આપણા જેવામાં આવે છે કે શારીરિક વ્યાપાર કઈને કઈ અંશમાં પંગુ અને અપૂર્ણ બની જાય છે. એ રીતે જ્યારે સમાજના સભ્ય-કે જેઓ સમાજરૂપી વિરા શરીરના અંગ પ્રત્યંગ સમાન છે–પોતાની યોગ્યતાનુસાર સઘળાં સામાજીક કાર્યો અર્થાત્ પિતપોતાના કર્તવ્યાંશ સારી રીતે કરતા રહે છે ત્યારે તે સમાજનું સંપૂર્ણ કાર્ય ઉત્તમ રીતે ચાલે છે, પરંતુ સમાજનો એક પણ સભ્ય કુવિચારને વશ બનીને પોતાનાં કર્તવ્ય પાલનમાં શિથિલ બનવા લાગે છે કે તરતજ કઈ અંશમાં તે સમાજનું કાર્ય બગડી જાય છે. એટલા માટે જેઓ બલવાન હોય તેઓએ શત્રુઓથી સમાજનું રક્ષણ કરવું જોઈએ. જેઓ વિદ્વાન હોય તેઓએ પોતાના સમાજના સભ્યોને સુશિક્ષિત કરવા જોઈએ કેઈ નવી નવી યોજનાઓનો આવિષ્કાર કરે જોઈએ, અંતરંગ વ્યવસ્થાને કોઈ પ્રબંધ રચવો જોઈએ, જીવન નિર્વાહના નવાં નવાં સમાચિત સાધને શોધી કાઢવા જોઈએ, પરિશ્રમજીવી મનુષ્ય માટે કાર્યો સુલભ કરવાનો કેઈ ઉદ્યોગ કરો જોઈએ ઈત્યાદિ. કોઈ પણ સુવ્યવસ્થિત સમાજ તથા દેશની અંદર સ્વામી–સેવક, સ્ત્રી-પુરૂષ, પિતા-પુત્ર, ભાઈબહેન, ઈષ્ટ મિત્ર, રાજાપ્રજા ઇત્યાદિ અનેક સંબંધ જેવામાં આવે છે. ઉક્ત સર્વ સંબંધે યોગ્યતાપૂર્વક નિભાવી લેવાથી મધ્યમાવસ્થાની એક મહાન જવાબદારીની પૂર્તિ થાય છે.
એ અવસ્થામાં સ્વાર્થ, મત્સર, દ્વેષ, લેભ વિગેરે દુર્ગાનો ઘણે ભય રહે છે. તેથી ઉક્ત દુર્ગુણોથી બચવું એ મધ્યમાવસ્થાના મનુષ્યનું પાંચમું કર્તવ્ય છે. મનુષ્યની નીતિમત્તા તથા સજજનતા નષ્ટભ્રષ્ટ કરવા માટે દુર્ગુણ અને દુર્વિકારરૂપી ઘેર શત્રુઓ હમેશાં હુમલે કર્યા કરે છે. તે ભીષણ આક્રમણથી પિતાનું રક્ષણ કરવા માટે

Page #25

મધ્યમ અવસ્થાને ઉપયોગ.
e૫
ચતુરાઈ, આધ્યાત્મિક સાહસ તથા સમયસૂચકતાની જરૂર છે. તરૂણ અવસ્થામાં મનુએના સદગુણ લુંટી લેવા માટે વિષય વિકાર તથા યુવાવસ્થાનો ઉન્માદ જેવી રીતે પિતાનું બળ અજમાવ્યા કરે છે તેવી રીતે મધ્યમાવસ્થામાં મનુષ્યના મહા મહેનતે બચાવેલા ગુણેનું હરણ કરવા માટે ઉપર્યુક્ત દુર્ગણે નિરંતર હુમલો કર્યા કરે છે. તેથી કરીને એ અવસ્થામાં અત્યંત સાવધાન રહેવાની જરૂર છે. નિંદ્ય સ્વાર્થપરાયણતા આદિ દુર્ગણોને લઈને મનુષ્યમાં એક પ્રકારનું પાપમૂલક બાયલાપણું આવી જાય છે કે જેને લઈને તેનાં હૃદયમાં ઉદારતા, વત્સલતા, સહિષ્ણુતા, મમતા વિગેરે કમળ દૈવી ગુણે માટે સ્થાન રહેતું નથી; જેને પરિણામે એ મનુષ્યનું “મનુષ્યત્વ” સર્વથા નષ્ટ થઈ જાય છે અને તેનામાં કેવળ “પશુત્વજ ” પ્રાધાન્ય ભેગવે છે. ૫રંતુ જે મનુષ્ય પોતાના જીવન-સંગ્રામમાં વિજય પ્રાપ્ત કરીને પિતાનું મુખ ઉ
જ્વળ કરવા ચાહતા હોય તેઓએ ઉક્ત દુર્ગથી બચવાના અવિરત પ્રયત્ન આ દરવા જોઈએ.
બાલ્ય અને તરૂણ અવસ્થામાં આપણું આયુષ્યને કેટલે અંશ કેવી રીતે વીતી ગયે, કેવા કેવા પ્રકારની હજારો ઘટનાઓ બની ગઈ, વિગેરે બાબતોને, અ. ર્થાત્ ભૂતકાળની ઘટનાઓને તેનાં કારણ તથા પરિણામ સહિત મનનપૂર્વક વિચાર કરે એ છડું આવશ્યક કર્તવ્ય છે. તેના પર એગ્ય વિચાર કરીને આપણે એવી ચતુરાઈ શીખી લેવી જોઈએ કે જેથી કરીને આપણે આપણું શેષ આયુષ્ય સુખપૂર્વક સ્વપરહિત સાધનામાં લગાવી શકીએ. ભૂતકાળના વિષયમાં આ પ્રકારનું મનન કરતી વેળાએ આપણે દયાળુ કુદરતને ધન્યવાદ આપ જોઈએ કે જેણે આપણને સુખપૂર્વક રાખીને સન્માર્ગનું સેવન કરવા માટે વારંવાર પ્રેરણા કરી છે અને જેની નિ:સીમ કૃપાવડે આપણને એ પ્રેઢાવસ્થા જેવાનું સદ્ભાગ્ય પ્રાપ્ત થયું છે. એ રીતે આપણામાં પ્રત્યેક બાબતની જીજ્ઞાસા અને તત્વજ્ઞાન પ્રાપ્ત કરવાની ઈચ્છા બળવાન હોવી જોઈએ. સર્વ સાધારણ લોકોના આચાર વિચાર તથા રૂઢિમાં ફેરફાર, તે. ઓની રહેણી કરણીમાં વિલક્ષણ પરિવર્તન, નવીનતાના ધારા પ્રવાહમાં અનાવશ્યક પ્રાચીનતાને લેપ, જીવન–કલહના સાધનની નિત્યનુતન વિષમતા, વિશ્વની હમેશાં પરિવર્તનશીલ ગતિ વિગેરે બાબતોની કાર્યકારણુ પરંપરા તેમજ ઈતિહાસનું યથાર્થ સ્વરૂપ જાણવાને સમય એ પ્રોઢાવસ્થા જ છે. સાચું સ્થાયી સુખ તથા માન સિક શાંતિ પ્રાપ્ત કરવા માટે સતત જીજ્ઞાસા અને યથાર્થ જ્ઞાનની પ્રાપ્તિ સિવાય બીજું કઈપણ સાધન નથી, એટલા માટે તેની પ્રાપ્તિ માટે હમેશાં ઉદ્યમવંત રહેવું જોઈએ. સ્મરણમાં રાખવા જેવી વાત છે કે ઐઢ મનુષ્ય વૃદ્ધાવસ્થાનું હર્ષપૂર્વક સ્વાગત કરી શકે છે કે જેણે એ અવસ્થામાં કેવળ વયેવૃદ્ધ ન બનતાં જ્ઞાનવૃદ્ધ બનવાની તૈયારી કરી હોય છે.
મધ્યભાવસ્થાની જવાબદારીઓની અધિકતાને લઈને તથા ઈષ્ટ સિદ્ધિ માટે

Page #26

શ્રી આત્માનંદ પ્રકાશ.
આવશ્યક પ્રતિદ્વન્દ્રતાને લઈને અધિકાંશ લોકો પોતાના સમાજમાં સ્નેહ તેમજ સહાનુભૂતિ સંપાદન કરવાનું કાં ભૂલી જાય છે અથવા તેની ઉપેક્ષા કરી બેસે છે. પરંતુ વૃદ્ધાવસ્થામાં સન્મિત્રો તેમજ સહાયકોની ઘણુંજ જરૂર રહે છે. તેથી મધ્યમાંસ્થાની ઉપયોગિતા ત્યારે જ સિદ્ધ થઈ શકે છે કે જ્યારે તે અવસ્થાનાં સાતમાં કર્તવ્ય–સન્મિત્ર સંગ્રહનું એગ્ય પાલન કરવામાં આવે છે. શરીર–શક્તિ ક્ષીણ થવાથી તથા મન ઉદાસીન થવાથી વૃદ્ધાવસ્થામાં સાચા મિત્રો અને શુભચિંતકેથી જે સુખ પ્રાપ્ત થાય છે તે અન્ય ઉપાયોથી થઈ શકતું નથી. આપણે સપ્રેમ આદર કરનાર મિત્રોજ આપણું દુ:ખ તેમજ પરિશ્રમના ભાગીદાર બની શકે છે. આપણું ખિન્ન મનને પ્રસન્ન કરવા માટે તથા વિપન્ન દશા સુધારવા માટે પોતાના મિત્રને અનેક પ્રકારની ચેષ્ટાઓ કરતા જોઈને એ યે વૃદ્ધ પુરૂષ હશે કે જે અ૫ સમયને માટે પણ પિતાનું દુખ ભૂલી ન શકે ? “ પ્રસંશાનુસાર સહાયતા તથા પ્રેમ કરનાર દુપ્રાપ્ય સ્નેહી સભાગ્યયોગે મને પ્રાપ્ત થયેલ છે” એમ વિચાર કરીને એ કર્યો વૃદ્ધ પુરૂષ ક્ષણભર પોતાની જાતને ધન્ય નહિ માને? ખરેખર, એવો મિત્ર આ પ્રપંચી દુનિયામાં એક અમૂલ્ય રત્ન છે. એવા મિત્રને યથાસમય સંગ્રહ કરવા માટે પ્રત્યેક વ્યક્તિએ ઉદ્યોગ પરાયણ રહેવું જોઈએ. તરૂણ અવસ્થામાં એવા મિત્રની સાથે ઉદારતા તથા સમતાભર્યું વર્તન રાખવાથી અને મધ્યમાવસ્થામાં નિષ્કપટ વ્યવહાર રાખવાથી તેને પ્રેમભાવ અઢીભૂત થાય છે, તેથી કરીને જ્ઞાન–સંગ્રહની માફક સન્મિત્ર-સંગ્રહની પણ પરમ આવશ્યકતા છે.
પિતાની મિલકતની ઉત્તમ વ્યવસ્થા કરવી એ મધ્યમાવસ્થાનું આઠમું આવશ્યક કર્તવ્ય છે. જ્યાં સુધી એ પ્રબંધ નથી થતું ત્યાં સુધી વૃદ્ધાવસ્થામાં સુખ પ્રાપ્તિ અસંભવિત છે. પિતાના બાળ બચ્ચાં તથા કુટુંબીઓના શિક્ષણ તેમજ ભરણ પિષણ માટે યથાશક્તિ પ્રબંધ કરે તે પ્રત્યેક સંસારી મનુષ્યનું કર્તવ્ય છે. એ કાર્ય વૃદ્ધાવસ્થા માટે છેડી દેવું ન જોઈએ, કેમકે પહેલાં તો વૃદ્ધાવસ્થા સુધી પહોં. ચવામાં જ શંકા રહેલી છે અને બીજુ એ કે કદાચ પરમાત્માની કૃપાથી વૃદ્ધાવસ્થામાં પહોંચી ગયા છે પણ તે અવસ્થા માટે ઘણું કાર્યો મોજુદ રહે છે. એક જ બરી ઉપેક્ષાનું છેવટે એક શેકમય પરિણામ આવે છે કે જે બાળકે તથા કુટુંબીએને આપણે પ્રાણ સમાન પ્રિય સમજી હમેશાં તેઓના સુખ માટે પ્રયત્ન કરતાં કરતાં તેઓજ આપણું મૃત્યુ પછી આપણું રહેજ અસાવધાનતા અને વિચાર હીનતાને લઈને નજીવી બાબતો માટે દુઃખી થાય છે અને હમેશાં દરેક ઠેકાણે ઠાકર ખાતાં ફરે છે.
એ વખતે આપણું કે પ્રતિભાજન, સ્વદેશ અથવા સ્વજાતિ–હિતકારી સં. સ્થાને કોઈ રકમ દાન સ્વરૂપે આપવી જોઈએ. તેનાથી યશ અને પુન્યની પ્રાપ્તિ થાય છે, પિતાના દેશભાઈઓનું હિત થાય છે અને સહન શીલતાનું ઉજવલ ઉદા.

Page #27

મધ્યમ અવસ્થાને ઉપયોગ.
يو
હરણ અન્ય ધનવાન લોકોને માર્ગદર્શક થઈ પડે છે. એ સામાન્ય અનુભવની વાત છે કે ઘણા વિચારશીલ અને ધનવાન મનુષ્ય એ રીતે પરોપકાર કરવાની દ્રઢ ઈચ્છા રાખે છે છતાં પણ તેઓ એ દિચ્છા પૂર્ણ કરી શકતા નથી. તેનું કારણ એ નથી હોઈ શકતું કે તેઓ એવી સંસ્થાઓને કાંઈ રકમ આપતાં અચકાય છે. તેએની આંતરિક ઈરછા તો એવીજ રહ્યા કરે છે કે તેઓ કાંઈ એવું કાર્ય કરી નાંખે. પરંતુ તેનું સાચું કારણ એ છે કે તેઓ તે કાર્ય પોતાનાં મૃત્યુ સમય માટે છોડી દે છે, જેથી તે પહેલા તેઓ પિતાની દિચ્છા કદી પણ પાર પાડી શક્તા નથી.
મધ્યમાવસ્થામાં મનુષ્યનું અંતિમ પરંતુ સૌથી ઉત્તમ કર્તવ્ય આત્મ-નિરીક્ષણનો અભ્યાસ પાડવાનું છે. તે માટે દૈનિક કાર્યોની એક રાજનિશિ રાખવાથી ઘણેજ લાભ થઈ શકે છે. તેની અંદર આપણું પિતા સંબંધી, આપણું પોતાના કુટુંબ, જાતિ, સમાજ અને દેશ સંબંધી તથા જેઓની સાથે આપણે ઘનિષ્ઠ સંબંધ હોય તેઓ સંબંધી સઘળી સુખ દુઃખમય મહત્ત્વપૂર્ણ ઘટનાઓને યથાવત્ ઉલેખ કરવો જોઈએ. તેની અંદર આપણી રહેણી કરણી તથા આચરણની સઘળી ત્રુટીઓ તથા આવશ્યક કર્તવ્યનું પણ દિગદર્શન હોવું જોઈએ. કેઈની સાથે નવી શત્રુતા અથવા મિત્રતા થઈ હોય, વિવાદ અથવા વાતચીત થઈ હોય, કોઈ નવીન વસ્તુ જે વામાં આવી હોય અથવા કઈ મુસાફરીને વૃત્તાંત હોય તો તે સઘળી હકીક્ત સં. ક્ષેપમાં લખી લેવાથી મહાન લાભ થાય છે.
ઉપરના સંક્ષિપ્ત નિરૂપણથી વાચકને સારી રીતે સમજાયું હશે કે મધ્યમાવસ્થાના મુખ્ય કર્તા ક્યા કયા છે અને એ અવસ્થાને સદુપયોગ કરીને મનુષ્ય આ જીવન–સંગ્રામમાં કેવી રીતે વિજય પ્રાપ્ત કરી શકે છે. સ્વાધ્યાય, પઠન પાઠન, અનુસંધાન, અવકન, સદ્દગુણાભિરૂચિ, વિદ્યાપ્રેમ આદિ અન્ય કર્તવ્ય એ અવસ્થાના છે. જેની ઉપગીતાનું વર્ણન વિસ્તારભયથી અત્ર કરવામાં આવતું નથી. ટૂંકમાં, એ અવસ્થામાં મનુષ્ય એવાં કાર્યો કરવા જોઈએ કે જે વડે તેને વૃદ્ધાવસ્થામાં સાચું સુખ મળી શકે, પૂર્વ વચfર તત્યુતર ઃ કુર્ણ થતા એ સૂત્ર બહુ મનન કરવા યોગ્ય છે. પરંતુ એ વાત એક ક્ષણભર પણ ભૂલી જવી ન જોઈએ કે વૃદ્ધાવસ્થાની સાથે સુખ પણ પોતાની મેળે ચાલી આવતું નથી. એમ બનવું ત્રિકાલમાં પણ અસંભવિત છે. વૃદ્ધાવસ્થામાં સુખ મેળવવા માટે પૂર્વ અવસ્થામાં ઘણીજ તજવીજ કરવી પડે છે. તે સમયે જે આપણે આળસુ બની નકામે ગુમાવી દેશું તે તેનાં પરિણામરૂપ દુ:ખ જ ભોગવવું પડશે એમાં સંદેહ નથી.
એ વિષે રાજર્ષિ ભર્તુહરીજીએ યોગ્ય જ કહ્યું છે કે – यावत्स्वस्थमिदं शरीरमरुभं यावजरा दूरतो
यावच्चेन्द्रियशक्तिरप्रतिहता यावत्क्षयोनायुषः ।

Page #28

ઉ.
શ્રી આત્માનંદ પ્રકારા
आत्मश्रेयसि तावदेव विदुषा कार्यः प्रयत्नेा महान्
संदीप भवने तु कूपखननं प्रत्युद्यमः कीदृशः ॥
અર્થાત્ જ્યાં સુધી મનુષ્યનું શરીર નીરોગી અને સ્વસ્થ રહે છે, જયાં સુધી તેની ઇન્દ્રિયા પોતપોતાનુ કાર્ય સારી રીતે કરી શકે છે. જ્યાં સુધી વૃદ્ધાવસ્થા દૂર હાય છે અને જ્યાં સુધી તેનુ આયુષ્ય ક્ષયાન્મુખ નથી હાતુ ત્યાં સુધી વિદ્વાન અને સમજી મનુષ્યે પેાતાનુ ઐહિક તથા પારલાકિક હિતકાર્ય સાધી લેવુ જોઇએ, કેમકે ઘરમાં આગ લાગ્યા પછી તે બુઝાવવા માટે તરતજ કુવા ખેાદવાના પ્રયત્ન મુર્ખાઇ ભરેલા તેમજ વ્યર્થ છે.
ચાલુ—
પ્રકીર્ણ.
કાંકરોલી જૈનમંદિર માટે બનેલા બેદકારક બનાવ.
શ્રી જૈન એસેાશીએશન એફ ઇન્ડીયા મુંબઇ તરફથી કાંકરોલીખાતે જૈન મંદિરના બનાવ સંબંધે તપાસ કરવા ગયેલા પ્રતિનિધિ બંધુએ શેઠ લલ્લુભાઇ કરમચંદ દલાલ તથા મગનલાલ એમ. શાહે ત્યાં જઇ કરેલી તપાસના રીપે અમાને પ્રસિદ્ધ કરવા મળેલે છે. જો કે આ આ રીપેર્ટલખાણુથી જૈનપત્ર, સાંજવતા માન, વગેરે દૈનિક પેપરામાં પ્રસિદ્ધ થયેલા ડાવાથી તે વિસ્તારથી ન લેતાં તે સબંધી અમારા વિચારે જણાવવા રજા લઈએ છીએ. ઉપરાંત પ્રતિનિધિઓ, આએ કાંકરાલી જાતે જઈ તપાસ કરી જે રીપોર્ટ બ્હાર મુકયા છે, તે સત્ય એટલા માટે લાગે છે કે તે રીપોર્ટ વાંચતાં તેઓએ શાંતિ અને ડહાપણથી યથાસ્થિત તપાસ કરી છે; હવે તેમાં જણાવેલી હકીકત સ ંબંધી કઇ સમાલેાચના કરવી તે અસ્થાને નથી.
ચાલુ જમાનામાં જ્યાં હિંદુ મુસલમાનનું ઐકય કરવાના અથાગ પ્રયત્ન થાય છે (જે કે ઘણે ભાગે અસંભવિત મનાતુ) થતુ જાય છે ત્યાં હિંદુ ધર્મ માનનારજ ધર્માંના ઝગડાઓ ઉત્પન્ન કરી ઐકયને તેડે તે શરમાવનારૂ છે. અમે એક જૈન તરીકે નહિ પરંતુ ઉક્ત રીપેામાં જણાવેલી હકીકત વાંચતાં તટસ્થ રીતે કહેવા માગીએ છોએ કે, વૈષ્ણુવ સંપ્રદાય અને તેમના ધર્મ ગુરૂએ નાહક કલેશ ઉત્પન્ન કરી જૈનધર્મનું અને તેના દેવનું ગંભીર અપમાન ભયકર રીતે કર્યું છે જે અસહ્ય છે, એક તરફથી એમ માનેા કે જૈનમ ંદિરને શિખર કર્યા સિવાય મ ંદિર કરવાની ગાસ્વામીએ રજા આપી હતી, તેા હિંદુ ધર્મના કાઇ મદિરા અને ખાસ વૈભ્રુવના કાઇપણુ મ - દિર શિખર વગરના હોય છે ? અથવા ત્યાં છે ? જ્યારે હિંદુધર્મના દરેક મદિરાને

Page #29

પ્રકીર્ણ.
g
શિખર હાય છે અને તેજ ગામમાં છે તે જૈનમદિરને શિખર નહિ કરવા દેવાના હુકમ રિપોર્ટ માં જણાવ્યા પ્રમાણે એક વિચિત્ર ભ્રમણા-જોહુકમી અને અપેાગ્ય સત્તાવાળાજ હતા, છતાં માના કે તેવા હુકમ કર્યા હતા તેથીજ, તેમજ શિખર સિવાય જૈન મંદિરની પ્રતિષ્ઠા થતી ન હોવાથી જૈનમંદિરની પ્રતિષ્ઠાનું મુહૂર્ત નજીક - વતુ' હાઞાથી શિખર માટે પ્રતિષ્ઠાની તારીખ સુધીમાં ખુલાસા માટે જૈનોએ રીતસર અરજ કરી પણ હતી. વહુજીમહારાજ બ્હારગામ હતાં, અને ત્યાં અરજ કર્યાં છતાં પણુ કાંઇ પણ ખુલાશા કે જવામ પણ નહિ ! તે શુ' સૂચવે છે ! ધર્મ દ્વેષ અને અયેાગ્ય સત્તા !! જ્યારે પ્રતિષ્ઠાની તારીખ સુધી જવાબ ન આવ્યા ત્યારેજ શિખર શિવાય પ્રતિષ્ઠા થતી નહાવાથી તેજ અરસામાં શિખર કરી તુરતજ પ્રતિષ્ઠા કરી. જ્યારે વહુજીમહારાજને આ ખબર પડ્યા ત્યારે શિખર કરવા ન દેવુ તેવા જવાબ આપ્યા તે મામતની ક્રીયાદ ઉદેપુર સ્ટેટમાં ગઇ. હજી તેના ફૈસલેા નથી મળ્યા; આ કેસ ચાલ્યેા પણ નથી, દરમ્યાન શિખર તાડવાનો હુકમ આપ્યા, તેાડવા પ્રતિજ્ઞા કરી જેથી બળજોરીથી જૈનમદિરનું શિખર તેડી નાંખી પ્રતિમાજીને ઊત્થાપન કરી કાં લઈ ગયા તેના પણ પત્તો નથી. આ વૈષ્ણુવા અને તેના ધર્મગુરૂઓએ જૈનધર્મ અને તેમના દેવનું નહિં સહન થઈ શકે તેવુ અપમાન કર્યું છે, તેટલુ જ નહિં પરંતુ ચાર કોટવાળને ઈંડે તેમ ઉલટા જૈન ગૃહસ્થાને કેદમાં પુરવામાં આવ્યા.
આ જમાનામાં જે મને નહિ, કાઇ હિંદુધર્મ અનુયાયી કે ધર્મ ગુરૂ કરે નહિ તેવું એક ઉચ્ચ હિંદુ કામ તરીકે જૈનધર્મનું જીમાટભરી રીતે એવુ અપ માન કર્યું છે કે, ભૂતકાળમાં જેમ મુસલમાન રાજાએાએ હિંદુધ, દેવળ અને સુતિ આના નાશ કર્યાં હતા તે યાદ આવતાં આ વૈષ્ણવ ધર્મોવાળા અને તેમ ના ધર્મગુરૂનું આ વિપરીત કાય તેને આબેહુબ મળતુ આવે છે. તેથી આગળ જઇ શ્રીસોંદર્ય વતી દેવીએ તે શિખર તેડવા તે ગામનું પાણી પણ હરામ કર્યું હતું. આ કેટલા અને કેવા જૈનધર્મ ઉપર દ્વેષ અને જુલમ ? કોઇ હિંદુધર્મ કે તેના અનુયાયી કે ધર્મગુરૂ આવું કાય કરી શકેજ નહિ. આ કાળના ઇતિહાસમાં આ ખેદજનક બનાવ, ભૂતકાળના ઇતિહાસમાં મુસલમાન રાજાઓએ હિંદુ ધર્મના નાશ કરવા કરેલા બનાવને મળતાજ નોંધાશે, ત્યારે એક વૈષ્ણવ જેવા હિંદુધર્મ માટે ( જે દ્વેષ ધર્મ માટે હિંદુ મુસલમાન માટે હાય, તે ) આ કાળના અને ભવિષ્યકાળના વાંચકા વાંચી હિંદની હિંદુ પ્રજાના અંદર અંદરનાં હિંદુ કામને ન છાજે તેવા ધર્મના નાશ માટે માવા પ્રયત્ના અનવા માટે આંસુ સારશે-ખેદ કરશે. હિંદુ અને મુસલમાન ધર્મના બુદ્ધિશાળી મનુષ્યા કે જ્યાં સ્વરાજ્ય મેળવવા માટે દરેક પ્રજાની એકયતા જોવા ઇચ્છે છે, ત્યાં વૈષ્ણવ જેવી કામ અને તેના ધર્મગુરૂ હિંદુધર્મના નાશના મનાવે! ઉત્પન્ન કરે તે જોઇ, જાણી, સાંભળી પાતાના સ્વરાજ્યના પ્રયત્નમાં આવી ખાખત ઉત્પન્ન થતાં, ખેદ ઉદભવતાં દેશનેતાએ શિથીલ થઈ જાય તે મનવાજોગ છે. આ રીપેર્ટીની હકીકત જાણી જૈન કામને અસહ્ય ખેદ અને દુ:ખ થાય તે સ્વભાવિક છે. આ કેસ ઉદેપુર રાજ્યમાં ચાલશે. તેથી પ્રતિષ્ઠા અને શિખર વિધિ સહીત થવાં માટે ઉદેપુર

Page #30

પ્રી આત્માન પ્રકાશ.
નરેશને અરજી આપી ડેપ્યુટેશન જઈ સુલેહ-શાંતિથી નીકાલ લાવવાને છે; પરંતુ તેમ થયા પછી કાંકરોલી ગામના ગાદીપતિ કે જે વૈષ્ણવ ધર્મગુરૂ છે તેને ઉદેપુર રાયે દીવાની ફોજદારીની સત્તા આપી છે, અને જાણવા પ્રમાણે હાલ તે સગીર હોવાથી જેના હસ્તક વહીવટ છે તેઓ આવી આપખુદી સત્તા ફરી વાપરી જૈન મંદિર કે ધર્મને અડચણ ન કરે, જેને પણ તે સત્તાથી કચડાતા બચે તેટલા માટે મજકુર રીપોર્ટમાં બતાવ્યા પ્રમાણે સં. ૧૯૦૬ ની સાલમાં સગીર વયના ગાદીપતિની સત્તા લઈ લેવાને પુરાવો મોજુદ છે, તેમ થવા જેનેએ પ્રયત્ન કરવા જરૂર છે અને ભવિષ્યમાં જેન કોમ જેવી શાંતિપ્રદ કેમની શાંતિને સામી બાજુથી ગેરઉપગ થતાં આવા બનાવે ભવિષ્યમાં ન બને તેવા રીતસર પ્રયત્નો કરવા, જેન સમા જના આગેવાનોએ જરૂર છે. આ બનાવ બન્યા પછી સામી બાજુવાળાએ અંદર અંદર સમાધાન કરવાને બદલે તેઓ ઘેર બેઠા પોતાના આ સ્માર્ટ કાર્યને પેટે બચાવ કરવા પેપરોમાં કેટલાક અસત્ય લેખે ખરી બીના છુપાવવા પ્રયત્ન કરે છે. જે કર્તવ્ય તેઓનું ડહાપણભરેલું ન હતું. અને છેવટે જૈન સમાજને શાંતિથી કામ લેવા અને વૈષ્ણવ ધર્મગુરૂ મધુસુદનલાલજી તથા વહુજી મહારાજજી સંદર્ય. વતી જેઓ ત્યાંના સગીર ગાદીપતિના ખરા સહાયક છે તેમને સુચના કરવા રજા લઈયે છીએ કે, આ અત્યન્ત દુ:ખદાયક તેમજ હૃદયદ્રાવક બનાવને સદાને માટે અંત લાવી બંને હિંદુ મૂર્તિપૂજક કેમ વચ્ચે આ એકયના જમાનામાં ફરી ઐક્યતા કરાવે અને પોતાની ભાઈબંધ ન કેમની દુદખાયેલ લાગણીને શાંત કરી, સંતે. આ ખેદકારક બનાવને કદી ભુલી ન શકાય તેવા છતાં તેનો નીવેડા જલદીથી લાવી સુલેહ શાંતિ બંને કેમ વચ્ચે કાયમની સ્થપાય તેમ અમે ઈચ્છીયે છીયે.
સુધારો. ”
ગયા અંકના પા. ૪૮ માં તીર્થકરના નામકર્મ ઉપાર્જન કરવાના હેતુઓ એ લેખમાં પ્રેસ દષથી રહેલી ભૂલ સુધારી નીચે મુજબ વાંચવી.
પાનું ૪૮ લાઈન ૨૦–“તીર્થકરના કર્મને તેને બદલે તીર્થંકર નામકર્મને.” પાનું ૪૮ લાઈન ૨૬-“ચવીશે પદનું તેને બદલે વીશે પદનું. ” પાનું ૪૯ લાઈન ૯-“નામાદિવિચાર ને બદલે નામાદિચાર.”
,, લાઈન ૨૭– પૂર્વના ભવમાં ને બદલે પૂર્વે ત્રીજા ભવમાં.” પાનું ૪૯ લાઈન ૨૨-“સ્વપમનના જાણને બદલે પરમતના જાણ.”
,, લાઈન ૨૬–“ આઠને બદલે સાઠ.” પાનું ૫૦ લાઈન ૨૦–“આ શંકાને બદલે આ શંસા.”

Page #31

શેઠ શામજી જસરાજના સ્વર્ગવાસ, ઉક્ત બધુ શુમારે સતાવન વર્ષ ની ઉમ્મરે ચાલતા માસની શુદ્ર ૭ બુધવારના રાજ માત્ર એક દિવસની બીમારી ભેગવી શૈાઘા શહેરમાં સ્વર્ગવાસ પામ્યા છે, બંધુ શામજીભાઈ સ્વભાવે મિલનસાર, સરલ અને શાંત હૃદયના હતા, આ સભાના તેઓ શ્રી પ્રથમથી સભાસદ હાઇ ગુરૂભક્ત તેમજ સભા ઉપર પૂર્ણ પ્રેમ ધરાવતા હતા, ધમ ઉપર શ્રદ્ધાવાળા હતા, પરમાત્મા ભકિત—પૂજા ભણાવવા ઉપર તેઓને વિશેષ પ્રેમ હતો, તેઓના સ્વર્ગવાસથી આ સભાને એક લાયક સભાસદની ભેટ પડી છે જે માટે આ સભા અત્યંત દીલગીર છે, તેમના પવિત્ર આત્માને શાંતિ પ્રાપ્ત થાઓ એમ પ્રાર્થના કરીએ છીએ.
નવાં થયેલા માનવંતા સભાસદો.
પેલા વર્ગના લાઇફ મેમ્બર. ૧ ઝવેરી લાલભાઈ કલ્યાણભાઈ ૨૦ વડોદરા. ૨ યતીશ્રી મણીલાલજી દયાળચંદજી લખમી૩ શેઠ ભગવાનદાસ જેઠાભાઈ રે, મુંબઈ. ચંદજી ૨૦ જખૌ (કચ્છ) |
બીજા વર્ગના લાઈફ મેમ્બરે. ૪ શાહ અમરચંદ જેઠાભાઈ ૨૦ ભાવનગર, ૫ શાહ તારાચંદ છવણ ભાઈ ૨૦ ભાવનગર.
. ૬. વાર્ષિક મેમ્બરો. ૬ શાહ ભૂખણદાસ ભગવાનદાસ ૨૦ ભરૂચ, છ ઝવેરી અંબાલાલ નાનાભાઈ વડેદરા.' ૮ શાહ લલુભાઈ દેવચ દ ભાવનગર.
૯ શેઠ હીરાલાલ ગાંડાલાલ ભાવનગર. ૧૦ શેઠ ઝવેરચંદ જીવણદાસ.
૧૧ શાહ ગારધનદાસ ભગવાનદાસ , ૧૨ શાહ રાધવજી શામજી.
૧૩ શાહ નાચ ૬ ઓધવજી ૧૪ ભાવસાર નેમચંદ 'છગનલાલ છે -
અમારી સભાનું જ્ઞાનાધાર ખાતુ. ૧ સુમુખ તૃપાદિમિત્ર ચતુષ્ક કથા શા. ૧૫ ગુરૂતત્વ વિનિશ્ચય શેડ પરમાનંદદાસ - ઉત્તમચ દ હીરજી પ્રભાસ પાટણવાળા તરફથી, - રતનજી ગેાધાવાળા, હાલ મુંબઈ. ૨ જેન મેઘદૂત સટીક
૧૬ શ્રી દેવેન્દ્ર નરકેન સ્તવ. ૩ જૈન ઐતિહાસિક ગજર રાસ સઘઉં ૧૭ ગુણમાળા (ભાષાંતર) શેક દુલભજી દેવાજી. ૪ અંતગડદશાગસૂત્ર સટીક ભરૂચ નિવાસી રે. કરચલીયા-નવસારી ! - ઉજમ બહેન તથા હરકાર બહેન તરફથી, ૧૮ શ્રી વિમલનાથ ચરિત્ર ભાષાંતર. ૬ પસ્થાનકે સટીક.
૧૯ દાનપ્રદીપ. ૭ વિજ્ઞાસ ૨. “ગ્રહ,
૨૦ ધમ૨ન પ્રકરણ. ૮ સસ્તા૨ક પ્રકણક સટીક,
૨૧ ચૈત્યવદન મહાભાગ્ય (ભાષાંતર). ૯ શ્રાવકધમવિધિ પ્રકરણ સટીક. ૨૨ નવતત્વ ભાષ્ય (ભાષાંતર) ૧૦ વિજયદેવસૂરિ મહાર્યો,
૨ ૩ શ્રી નેમિનાથ ચરિત્ર ભાષાંતર. ૧૧ જૈન ગ્રંથ પ્રસસ્તિ સહ.
૨૪ પ્રભાત્રિક ચરિત્ર ભાષાંત, ૧૨ લિગાનુશાસન સ્થાપત્ત (ટીકા સાથે) ૨૫ શ્રી વાસુપૂજ્ય ચરિત્ર (ભાષાંતર). ૧૩ શ્રી નદીસુત્ર શ્રી હરિભદ્રસૂરિ કૃત ટીકા ૨૬ શ્રી મહાવીર ચરિત્ર (ભાષાંતર),
સાથે બુહારીવાળાશેઠ મોતીચંદ સુરચંદ તરફથી. નંબર ૧૮-૧૦-૨૦-૨૧-૨૨-૨૩-૨૪૧૪ શ્રી મ’ડલપ્રકરણ,
૨૫- ૨ ૬ના રુ થામાં મદદની અપેક્ષા છે.

Page #32
ધર્મ એટલે શું ? | " જેઓ એમ માને છે કે ધવ એ કાંઇક બહારની વસ્તુ છે, જેએ એમ સમજે છે કે અમુક ક્રિયાઓમાં જ ધર્મ છે અને જેઓ એમ સમજે છે કે, અમુક ગ્રંથ, અમુક ગુરુ, તથા અમુક વિચારોમાંજ ધમ રહેલો છે તેઓ દયાને પાત્ર છે; કારણ કે તેઓ અંધકારમાં છે. જે લોકો એમ માને છે કે મનુષ્યને ધર્મની જરૂર નથી અને દુનિયામાં ધમ એવુ કાંઈ છે જ નહિ તેએા નરકમાં છે. માટે એ એમાંથી કોઈ પણ એક બાજુ તરફ ન જતાં તટસ્થ રહીને મહારમાએ કહે છે કે, ધમ એટલે કર્તવ્ય. ધર્મ એટલે મનુષ્યત્વ. ધર્મ એટલે આતરિક પ્રેરણા. ધર્મ એટલે સદ્વત ન. ધર્મ એટલે શું'દગી ઉત્તમ રીતે ગાળવાના રસ્તા ધર્મ A એટલે શાસ્ત્રમાં કહેલા આચાર વિચાર પાળવા તે. ધર્મ એટલે આપણી ઉત્તમ ભાવનાઓને - મીરવવી તે. ધર્મ એટલે ઈશ્વરને જાણવા માટેની માનસિક તથા વ્યવહારિ ક્રિયાઓ.. ધમ એટલે ઉન્નતિ તરફ જે વાની આપણામાં રહેલી કુદરતી પ્રેરણા. ધર્મ એટલે સાચા પુરૂષાર્થ, ધર્મ એટલે મનુષ્યની જીદગીમાં જે ઉંચામાં ઉંચી મધુરતા આવી શકતી હોય તે. ધર્મ એટલે આપણી જીંદગીમાં સ્વાભાવિક રીતે જે કાંઈ ઉત્તમતા રહેલી છે તેનું બહાર પડવું તે. ધર્મ એટલે માણસથી જે કાંઈ છેવટમાં છેવટનાં સારામાં સારાં તત્ત્વ મેળવી શકાય તે. ધર્મ એટલે સ્વાર્થ વૃત્તિના ત્યાગ. ધર્મ એટલે પિતાનું પેાતા પણ ભૂલી જઈને ઈશ્વરને ખાતર જીવવું તે. ધર્મ એટલે મનુષ્ય માં જે મનુષ્યત્વ છે તે. ધર્મ એટલે અતરનાં તાળાં ઉધાડવાની કુચી. ધર્મ એટલે અંતરનો બોજો હલકા થાય તેવી દવા. ધર્મ એટલે આત્માની આડે આ . વતાં આવ૨ણે સ્વાભાવિક રીતે એાછાં થાય તેવી ખુબી. ધર્મ એટલે પરમાત્મા માટે આપણો આત્મા તલયા કરે છે અને ધ મ એટલે આત્મા પોતાનું અસલ સ્વરૂપ મેળવે તે. એટલું જ નહિ પણ ધર્મ એટલે ઈશ્વર પાતે. કારણ કે સનાતન પવિત્ર આય ધમતા એ મહા.' સિદ્ધાંત છે કે આમા પરમાત્મામાંથી થયેલ છે. આપણા આત્મા પરમાત્માના અશ છે. અને આપણા આત્મામાં પરમાત્માની સત્તા વ્યાપી રહેલી છે. એટલું જ નહિ પણ આપણા આત્મા પરમાતમાથી થયેલા હોવાથી સવશક્તિમાન પરમાત્મામાં જે મહાન ગુણ છે, અલૌકિક શાંતિ છે, અદ્ભુત આકર્ષ શુ છે, પરિપૂણ સૌ દય છે, અનંત જ્ઞાન છે, અખંડ ઐશ્વર્યા છે, પૂર્ણ સ્નેહ છે, આદિ અંત રહિત અમર પણ છે અને અખંડ આનંદ છે, તે સર્વ ગુણા આપણા પોતાના આત્મામાં અને જગતના સૌ જીવામાં સ્વાભાવિક રીતે જ અતિશય રહેલા છે. x x x x x તેમાં ફેર એટલાજ કે પરમાતમાં સંપૂર્ણ છે તે આપણે અપૂર્ણ છીએ.' તે મહાસાગર છે ને આપણે ટીપાં રૂપ છીએ. તે સ્વતંત્ર છે અને આપણે પરતત્ર છીએ, તે માયાને વશ રાખવાવાળા છે ને માયાથી પર છે અને આપણે માયાને આધીન થયેલા છીયે. કરતી રીતે જ આમ હાવાથી અને સ્વાભાવિક રીતે જ આપણા આરમામાં ઉપર કહ્યા તેવા ગશે હોવાથી જીવ માત્રની પ્રકૃતિ જ એવી છે કે, કાંઈ પણ કારણ વિના સ્વાભાવિક રીતે જ ઇશ્વર તરફ ખેંચાયા કરવું. આવી રીતે જીવ અને ઈશ્વરની વચ્ચે જે સ્વાભાવિક ખેંચાણ છે. તેનું નામ ભક્તિ છે અને એ ખેં'ચાણ વધારવા માટે અંતરના તથા બહારના જે ઉપાય છે. તન નામ ધમ છે. x x x x x માટે પરમ કૃપાળુ પરમાત્મા તરફ્ફ ખેચાવું અને તે રાજી! થાય તેમ કરવું એ આપણી ફરજ છે અને એનું નામ ધર્મ છે. * સ્વર્ગની *દગીમાંથી ?? For Private And Personal Use Only