Atmanand Prakash Pustak 018 Ank 02

Author(s): Jain Atmanand Sabha Bhavnagar
Publisher: Jain Atmanand Sabha Bhavnagar
Catalog link: https://jainqq.org/explore/531204/1

Page #1

Rg N. B. 431.
श्रीमद्विजयानन्दसूरि सद्गुरुत्यो नमः
१ आत्मानन्दप्रकाश
म
००००००००००००० ००००००००००००००००००००००००००००००००००0
ॐ स्त्रग्धरावृत्तम् ॥ लक्ष्मीवान् स्वीयलक्ष्मों विसजतु परमौदार्ययुक्तः सुकार्ड. विद्यावान् स्वीयविद्यां वितरतु परमादादराद्वै मुशिष्ये। सक्ष्योविद्याद्वयं तभिवस्तु परमैक्येन सर्वेषु सत्सु 'आत्मानन्द प्रकाशाद्' भवतु सुखयुतो मर्त्यलोकोऽपिनाकः ॥१॥ पु. १८. | वीर सं. २४४६ भाद्रपद. आत्म सं. २५ | अंक २ जो " प्रकाशक-श्री जैन आत्मानन्द सभा-भावनगर.
વિષયાનુક્રમણિકા.
-
-
-
-
BANE
वि.
पृष्ट. १५५. १ श्री प्रभु स्तुति ... ... ५५ ७ रहे। महानानी तभी ... २ क्षमा याना ... ... ३१ मा ३१९॥ समाधा
मित्र सिर ... ... ७ मा पियारे. ... ... ५२ ૪ જેવી ભાવના તેવી સિદ્ધિ . ૩૮ ૯ પ્રતિકુળ અવસ્થામાંથી છુટવાને ५ भाप ४४ पतिया ॥४२१ . माय लाय ... ... ५६
नये? ... ... ४. १ प्रासी २४२० ... ... १२ ० भावना मग. ... ... ४ . Malee न ... ... ... ५
S
વાર્ષિક મૂલય રૂ. 1) પાલ ખર્ચ આના ૪. આનંદપ્રીન્ટીંગ પ્રેસમાં શાહ ગુલાબચંદ લલુભાઈએ આપ્યું-ભાવનગર HSSch

Page #2

ટની બુકના વી. પી. શરૂ થયા છે.
સત્તરમા વર્ષની અપૂર્વ ભેટ. “ શ્રી દેવભકિતમાળા પ્રકરણ. શ્રી આત્માનંદ પ્રકાશના ગ્રાહકોને આ વર્ષે ઉપગત ભેટની બુક આપવા માટે મુકરર થયું છે, દર વર્ષ કરતાં આ વર્ષે ત્રણ ગણી મોટી એટલે શુમારે પચીશ ફોર્મની શુક કે જેના યોજ પ્રાતઃસ્મરણીય શ્રીમાન મૂળચંદજી મહારાજના શિષ્ય આચાર્ય શ્રીમદ્દ કમળવિજયજી મહારાજના શિષ્ય પન્યાસજી શ્રીમદ્ દેવવિજયજી મહારાજ છે. તેઓ શ્રીએ આખો ગ્રંથ ઘણોજ શ્રમ લઈ ઉપકાર બુદ્ધિથી બનાવવાને સ્તુત્ય પ્રયત્ન કર્યો છે. સદરહુ ગ્રંથમાં પાંચ પ્રકરણ આપવામાં આવ્યા છે. ૧દેવભકિત અને પ્રતિમાસિહ, ૨ આઝાભકિત, ૩ દેવદ્રવ્ય સંરક્ષણ ભકિત, ૪ મહોત્સવ રૂ૫ ભકિત, અને ૫ તીર્થયાત્રા ભકિત આ પાંચ પ્રકારની ભકિતનું સ્વરૂપ સાદી અને સરલ ભાષામાં શાસ્ત્રીય અને આધાર સહીત દુકામાં આ ગ્રંથમાં આwામાં આવેલ છે, કે જે અજ્ઞ છોને પ્રભુ ભક્તિ માટે ખાસ ઉપયોગી છે, ધર્મના કોઈ પણ વિષયનું રૂટ સ્વરૂપે આવી રીતે લખી પ્રસિદ્ધ કરવાથી આ કાળ માટે સમાજ માટે તે બહુજ આવશ્યક છે, આ દેવભકિતમાળા ગ્રંથ પઠન પાઠન કરવા ધોગ્ય છે કે જેથી તે પ્રભુભકિત માટે એક ઉત્તમ સાધન બને છે, એટલું જ નહીં પરંતુ મહા સહિત અને જાણપણાથી થતી તે દેવભકિત મેક્ષમાં જવાને માટે એક નાવ રૂપ બને છે.
કાગળો વિગેરે, છાપવાના તમામ સાહિત્યની હદ ઉપરાંત મોંઘવારી છતાં દર વર્ષની જેમ આ વર્ષે પણ તેજ મુજબ નિયમિત ભેટની બુક આપવાનો કમ માત્ર અમે એજ રાખે છે. તે અમારા સુઝ બંધુઓની ખાન બહાર હશેજ નહિ. ઉંચા કામો ઉપર સુંદર ટાઈપથી છપાવી સુશોભિત બાઈડીંગ બનાવી પ્રકટ કરેલ છે. - દિન પ્રતિદિન આવી રીતે મોંઘવારી વધતી જતી હોવા છતાં અમારા સુઇ ગ્રાહકેને અત્યાર સુધી કોઈપણ લવાજમ માસિકનું ન વધાર્યા છતાં (જો કે દરેક માસિકેએ પિતાના લવાજમમાં વધારો કર્યો છે છતાં) તેજ લવાજમથી આ માસિક અને દશ કારમને બદલે પચીશ ફોરમની બુક ભેટ આ વર્ષે આપવામાં આવે છે, અસાધારણ મેળવવારીને લઈ માસિકનું લવાજમ વધારવા માટે પ્રથમ સુચના કરવામાં આવી હતી, પરંતુ હાલમાં સભાએ ઉદારતા દાખવી તેજ લવાજમ રાખવાને ઠરાવ કરેલ છે.
બાર માસ થયા ગ્રાહકે થઈ તેમાં આવતા વિવિધ લેખનો આસ્વાદ લેનારા માનવતા ગ્રાહકે આ ભેટની બુકને સ્વીકાર કરી લેશેજ એમ અમોને સંપૂર્ણ ભરો છે, તથાપિ અત્યારે સુધી ગ્રાહકે રહ્યા છતાં ભેટની બુનું વી. પી. જે ગ્રાહકેને પાછું વાળવું હોય અથવા છેવટે, બીજા બહાના બતાવી વી. પી. ન સ્વીકારવું હોય તેઓએ મહેર બાની કરી તરતજ અમને લખી જણાવવું જેથી નાહક વી. પી. ને નકામો ખર્ચ સભાને કર ન પડે તેમજ પોસ્ટ ખાતાને નકામી મહેનતમાં ઉતરવું પડે નહિ તેટલી સૂચના દરેક સુણ ગ્રાહકે બાનમાં લેશે એવી વિનંતિ છે.
ચાલતા માસની શુદ ૧૦ના રોજથી આ માસિકના માનવંતા ગ્રાહકને સદરહુ Jય લવાજમના પૈસાનું વી. પી કરી મોકલવાનું શરૂ કરવામાં આવેલ છે જેથી પાછું વાળી નાનખાતાને નુકશાન નહિં કરતાં દરેક ગ્રાહકને સ્વીકારી લેવા વિનંતિ છે.

Page #3

0000000
8000000
9-0@@-0000-@@@ @zoo-@@@-0000-@good Ma इह हि रागद्वेषमोडायजिजूनेल संसारिजन्तुना
शारीरमानसानेकातिकटु नुःखोपनिपात,
पोमितेन तपनयनाय हेयोपादेय___पदार्थपरिज्ञाने यत्नो विधेयः ॥
comoonwoonnoonnoonoomne woonwONDomoonson पुस्तक १८] वीर संवत् २४४६ भाद्रपद शाम संवत् २५. ग्रंक २ जो.
HEA
MaitrwavARMA
श्री प्रस्तुति.
શાર્દૂલવિક્રીડિત.
ધારીને શુભ ભાવના હૃદયમાં ગાવું અરિહંતને, શ્રી છનેશ ઉપાસને પરિહરૂં કતણા પદને ઉપાધિ ધરતા અનેક જીવ આ સંસારના સાગરે, તે સે નામ જપી જીનેશ્વરતણું મુક્તિપદે જે કરે.

Page #4

મી આન્માન પ્રકાશ
क्षमा याचना.
(ક્ષમા વીરસ્ય ભૂષણમ્.) સુજ્ઞ મહાશય ધર્મબંધુઓ,
(શાર્દૂલવિક્રીડિત ) આએ વર્ષ વિષે થયાં મનવચ: કાયા વડે કર્મ જે, યાચું તેહ તણું ક્ષમા દુદયથી જેની તણે ધર્મ તે, વાણુ વીર વિક્તા અવનિમાં સબધ દે એયને, આજે તે પ્રતિષ થાય સઘળે નેતા તણું શર્થ. પ્રાણું માત્ર સમાન છે ત્યમ ગણ સ્વામિકતા કારણે, છેડે સર્વ પ્રપંચ જાળ જગની ઔદાર્યતા ધારણે, ઝાંખી આજ જણાય છે વચનમાં વ્યાપારમાં આવશે,
થાશે આત્મ પ્રકાશ પૂર્ણ ભવિના જૈનત્વ સ્વીકારશે. જૈન પર્વે પિકી મહાન પર્વાધિરાજ પર્વ પર્યુષણની પૂર્ણતાને આજે મનેહર માંગલ્યમય દિવસ છે.
શ્રીમાનું વીરપ્રભુની અમૃતમય-માધુર્ય ગિરાના રસજ્ઞ ભવ્યાત્માઓ પર સ્પર થયેલા વિરૂદ્ધાચરણની વિશુદ્ધિ માટે ત્રિશુદ્ધિ યુક્ત ક્ષમા યાચે છે એટલું જ નહીં પરંતુ ત્યારબાદ ભવિષ્યના માટે મૈત્રીભાવનાના મિષ્ટ અંકુરે પ્રકટાવવા પ્રવર્તમાન થાય છે.
ખરેખર રીતે અવકતા જૈન ફિલસીના ઉચ્ચતમ રહસ્યના અવબોધની એ નીશાની છે.
દેશેન્નતિ સાથેજ ધર્મોન્નતિને સદભાવ છે, માટેજ વર્તમાન વાતાવરણમાં સ્યાદ્વાદશૈલી સાધ્યમાં રાખી દેશસેવા તેમજ સમાજ સેવા યુક્ત આત્મ વિશુદ્ધિ કરવા પ્રયત્નશીલ થાવું..
અમો પણ ઉપરોક્ત શૈલી અનુસાર આપની સાથે થયેલા કેઈ પણ આત્તર યા બાહા દેષની નિવૃત્તિ માટે ત્રિકરણ યોગે ક્ષમા યાચીએ છીએ. આપશ્રી એ ઉદારતા બતાવી ઉપકૃત કરશે.
સુષ કિબહુના. વીર સંવત ૨૪૪૬.
ક્ષમા યાચક, આત્મ સંવત ૨૫.
શ્રી જૈન આત્માનંદ સભા,

Page #5

૩૭
દુષ્ટ મિત્રને ધિક્કાર. દુષ્ટ મિત્રને ધિકકાર.
(હરિગીત) રચનાર–રા. ૨. કુબેરલાલ અંબાશંકર ત્રિવેદી, લીમીતણા અતિ લાભથી કે સ્વાર્થ નિજને સાધવા, જે મૈત્રી જગતમાં તે મિત્રને ખર માનવા; સખ બેલ બેલે મધુર જે હૈયે હળાહળ રાખીને, ધિકાર છે ધિક્કાર છે ધિક્કાર એવા મિત્રને. સંપત્તિ સમયે “ભાઈ, ભાઈ,” કહે બહુ ભેગા થઈ,
ટાં વખાણે ને ખુશામત જે કરે નિજ સ્વાર્થ લઈ આપત્તિમાં નવ ભાવ પૂછે જે ન આપી મદદને, ધિકાર છે ધિક્કાર છે ધિક્કાર એવા મિત્રને. પ્રત્યક્ષમાં સારું વદે, જ્યમ હેય હિતવી ઘણે, પાછળ થકી હિતને હણે તે મિત્રને રિપુવત ગણે; સુખ દુઃખમાં ન સમાન વતે જે ન રાખી એમને, ધિક્કાર છે ધિકાર છે ધિક્કાર એવા મિત્રને. છળ કપટથી બહુ ગુપ્ત વાતે મિત્રની જાણી લઈ, જાહેર જગમાં જે કરે વિશ્વાસને ઘાતી થઈ; દુષ્કૃત્યથી ન નિવારતે સન્માર્ગ જે ન બતાવીને, ધિક્કાર છે ધિક્કાર છે શિકાર એવા મિત્રને. નિજ મિત્રના ઉત્તમ ગુણેને પ્રગટ જે ન કદી કરે, શથી ઘણા દૂષણ સદા જન નિકટમાં હલકે કરે; તજી જાય દેખી દુઃખી દુઃખ જે પડી પડને નવ ભાંગીને, ધિક્કાર છે ધિક્કાર છે ધિક્કાર એવા મિત્રને. બહુ મિત્રને ભેગા કરી જે મશ્કરી હલકી કરે, ગાળે પરસ્પર આપીને કર તાળી લઈ ગમ્મત કરે, કાતે રમે જે સંગઠે પાને કે પાસે ઘતને, ધિક્કાર છે ધિક્કાર છે ધિક્કાર એવા મિત્રને.. સચવાય વચને સર્વ ક્યાં લગી પ્રીત પણ ત્યાં લગી ટકે, પડતાં ખરેખર ચૂક જરિએ પ્રેમને જે પાટકે,
૩

Page #6

શ્રી આત્માનંદ પ્રકાશ,
૭
ભેગા મળી અપશબ્દ બેલે મા જે ઠીક ઠાંસીને, ધિક્કાર છે ધિક્કાર છે ધિક્કાર એવા મિત્રને. નિજ મિત્ર પાસે યાચના પ્રતિદિન કરે જે ધન તણી, સંકેચ રાખી ચિત્તમાં નવ વાત ખેલે નિજ તણી, દુ:ખ દેખીને જે મિત્રનું આપે દિલાસે ન હામને, ધિકાર છે ધિક્કાર છે ચિક્કાર એવા મિત્રને. નિ:સત્ય ભાષણ કે ધ ને ચળ ચિત્તને નિષ્ફરપણું, એ ચાર દૂષણયુક્ત મિત્રનું જીવવું પશુવત ગણું; જે મિત્રપત્નીને જુવે કુડી નજરથી નિહાળીને, ધિક્કાર છે ધિક્કાર છે ધિક્કાર એવા મિત્રને.
૮
૯
જેવી ભાવના એવી સિદ્ધિ. જેવી દષ્ટિ એવીજ સૃષ્ટિ.
આ ગંભીર પ્રશ્નનો ઉત્તર-સમાધાન મારી મતિ મુજબ આ રીતે સૂઝે છે.
કઈ પણ કામ કરતાં જેવી ભાવના વતતી હોય, જેવી દષ્ટિ રહેતી હોય, તેવું જ તેનું ફળ-પરિશ્રમ આવે છે. નબળી બને મલીન ભાવના કે દષ્ટિનું ફળ-પરિણામ પણ નબળું અને મલીન જ આવે અને સબળ તથા નિર્મળ ભાવના દષ્ટનું ફળ-પરણુમ પણ તેવુંજ સબળ અને પવિત્ર જ આવે છે.
ટા ભાગે મિથ્યાત્વ-અજ્ઞાન-ક્રોધાદિક કષાય-વિચાર-વાણ અને આચામાં શલિતા અથવા સ્વછંદતા તથા વિષયાદિક તુચ્છ-અસાર સુખમાં લાલુ લુપતાને લીધે જયાં વિષમય તુ૨૭ સ્વાર્થિલી ભાવનાજ પ્રબળ વર્તતી હોય, જ્યાં અહંતા અને મમતા જ છાઈ રહી હોય, જ્યાં દષ્ટિ સદાકાળ બહિર્મુખ જ રહ્યા કરતી હે, જ્યાં યશ-કીર્તિ નિમિત્ત લકરંજનની જ બુદ્ધિ મુખ્યપણે રહેતી હોય ત્યાં ગમે તેવી રૂડી અમૃત જેવી કરણી કરવામાં આવતી હોય તે પણ તેનું ફળપરિણામ રૂડું શી રીતે આવે? તેની અસર પોતાના જીવન ઉપર અમૃત જેવી ઉમદા શી રીતે થઈ શકે? જન્મમરણનાં દુઃખફેરા શી રીતે ટળે? અને આત્મામાં ખરી શાન્તિ–શીતળતા શી રીતે પ્રગટે? . જે વર્તમાન સ્થિતિનું ખરું કારણ શોધી તેને જ સુધારવા ભાઈઓ અને કને ( સાધુઓ તેમજ ગૃહસ્થ ) દઢ પ્રયત્ન કરે, જે જે કારણથી પોતાની આવનતિ થવા પામી છે તે તે કારણને યથાર્થ સમજી લઈ, હિંમતથી તેને ત્યાગ કરે અને જે જે કારણથી પિતાની સ્થિતિ સુધરી શકે તે તે કારણને સારા નિસ્પૃહી.

Page #7

જેવી ભાવના એવી સિદ્ધિ જેવી દષ્ટિ એવી જ સુષ્ટિ. ૩૯ કરૂણાળુ જ્ઞાની મહાત્માઓ પાસે સારી રીતે સમજી દઢ શ્રદ્ધા અને હિંમતથી તેને પશ્ચિય કરી જે તેને યથાર્થ રીતે વર્તનમાં ઉતારવામાં આવે તે પછી પવિત્ર ભાવના-ષ્ટિ સહિત કરવામાં આવતી કરણનું ફળ-પરિણામ પણ તેવું જ રૂડું આ વવા પામેજ એ સ્પષ્ટ છે.
પ્રથમ તો પિતાની ભાવના દ્રષ્ટિ જ સુધારવા માટે ક્ષુદ્રતા-તુચ્છતા-પરાયાં છિદ્ર-દોષ જેવા તાકવાની ટુબુદ્ધિ-કુબુદ્ધિ જ તજવી જોઈએ અને રૂડી ગંભીરતા રાખી રાજહંસની જેમ વિવેક વડે દોષ માત્રની ઉપેક્ષા કરી ગુણ માત્રને જ જોવાઆદરવા-સેવવાની રૂડી બુદ્ધિ કરવી જોઈએ.
અમૂલ્ય ધર્મરત્નની પ્રાપ્તિ માટે આપણને ગ્ય-લાયક બનાવે એવા ૨૧ ગુણેને વારંવાર અભ્યાસ કરવો જોઈએ.
દયા, લજજા, વિનય, દાક્ષિણ્યતા, સરલતા, કૃતજ્ઞતા, સત્યપ્રિયતા, નિષ્પક્ષતા, ગુણાનુરાગિતા, દીર્ધદર્શિતા, પરોપકાર રસિકતા અને કાર્યદક્ષતાદિક ઉત્તમ ગુણેને નિરંતર અભ્યાસ (પરિચય) રાખવાથી આપણા વિચાર, વાણી અને આચારની મલીનતા દૂર થવા પામશે, હૃદય સ્વચ્છ થશે, વાણું અમૃત જેવી મીઠી, હિતરૂપ અને સત્ય જ વદાશે અને અન્ય જીને દુઃખ-ત્રાસ થાય એવા દુષ્ટ આચરણથી દૂર રહેવા સહેજે લક્ષ બંધાશે એટલે મન, ઈન્દ્રિય અને કાયા અપણું કબજામાં આવતા રહેશે. વળી દેવ ગુરૂ ધર્મ સંબંધી ગુણ દેષની સારી રીતે પરીક્ષા કરી શુદ્ધ દેવગુરૂ ધર્મને યથાર્થ ઓળખી દ્રઢ શ્રદ્ધાથી તેની સેવા ભક્તિ બહુમાન કરવા વડે આરાધક થઈ શકશે. એટલા માટે કલ્પસૂત્રાદિક ઉપકારી આગમ-ગ્રંથ બરાબર લક્ષપૂર્વક વિનય કરી બહુમાનથી વાંચવા, સાંભળવા, વિચારવા અને પરમાર્થ બરાબર સમજી, સ્વશક્તિ છુપાવ્યા વગર તેને યથાર્થ આદર કો.
૨ યથાશક્તિ જે કંઈ દાન શીલ તપસ્યાદિક ધર્મકરણી કરવી તે કરંજન માટે નહિ; પણ આત્મકલ્યાણ કરવાના પવિત્ર લક્ષ સાથે જ કરવી.
૩ સુખશીલતા અને સ્વચ્છતા તજવા–ભગવાન મહાવીર પ્રભુ પ્રમુખ મહાપુરૂષના પવિત્ર ચરિત્રનું યથાશક્તિ અનુકરણ કરવું.
૪ પુન્યવેગે પ્રાપ્ત થયેલી લક્ષમીને લ્હાવો લેવા ભાવ જ થાય તે સ્વામી બંધુઓનો ઉદ્ધાર, વિવાથી બંધુઓ અને બહેનોને વિવાદાન અને દુઃખી માનવેનું યથાશક્તિ હિત કરવાનું ખરૂં કામ વિસારશો નહિ.
૫ અન્ય જન પણ અનુમોદના કરે એવી સમયાનુકૂળ પ્રભાવના કરવાનું સદા લક્ષ રાખશે.
ઇતિશમ. લે મુનિ મહારાજશ્રી કરવિજ્યજી મહારાજ.

Page #8

શ્રી આત્માનંદ પ્રકાશ.
આપણે કઈ પદ્ધતિથી કામ કરવા જોઈએ ?
૧ કોઈ પણ કામ કરતાં પહેલાં કાર્ય ક્ષેત્ર અને તેની જરૂરીયાતને વિચાર કરવો જોઈએ, આપણામાં આ વિચાર નહીં હોવાથી ઘણા ઘણા ઉપયોગી કામ શરૂ થયા નથી, અનુપયેગી થવા લાગ્યા છે. અને ઉપયોગી હશે તે લુલાં અને નહિ જેવાં છે. એક માણસને પૈસા ખર્ચવાને વિચાર થયે, ને એજ માણસને જેનેતર જગતમાં ચાલતાં કે ખાતાનું અનુકરણ કરવાનું મન થયું એટલે કે કામ શરૂ થાય છે, તેથી સમાજને કે શાસનને જોઈએ તેવા ફાયદાકારક બનતું નથી. પણ ઉલટું વખતે નુક શાની પણ કરે છે. આ આપણી હાલના સામાજીક ખાતાઓ અને કાર્યોની સ્થિતિ છે.
૨ આપણે પક્ષપાત દષ્ટિને તદ્દન ત્યાગ કરીએ અને મહાવીર પ્રભુ તરફ તથા તેમના પ્રવર્તાવેલા શાસન તરફ દષ્ટિ કરીએ તે તે અગાધ કર્તવ્ય ક્ષેત્ર જણાશે, તે જગતને માટે ઘણું જ ઉપયોગી જણાશે, તેને કોઈ રીતે હાસ થજ ન જોઈએ, બલકે તેનું તેજગાણ ન્યૂન ન થવું જોઈએ.
૩ આપણે શાસ્ત્રીય સુધારે ઉંચા પ્રકારનું છે એમ માનવામાં કોઈ પણ જાતને બાધ નથી અને જે તેને યોગ્ય રૂપમાં ગોઠવનાર મળે તે તે ઉંચા પ્રકારને છે અને તેમાં પ્રત્યેક મનુષ્યનું, વધારે કર્યું તે પ્રત્યેક શરીરિનું હિત રહેલું છે, અને તે હિત નિર્દોષ, જેનું ભવિષ્યમાં પણ પરિણામે હિતમયજ હેય. આમ છે, છતાં હાલ બીજ દાર્શનિકે વેદાન્ત વિગેરે અને બીજા મત ૫થે કે અનાર્ય ધર્મો કરતાં જૈન સમાજની વ્યવહાર સ્થિતિ દિવસે દિવસે પહેલાંનું તેજ છેડતી જાય એ સૂસમદર્શિને, તેમજ જૈન સમાજના સૂક્ષ્મતાથી અભ્યાસકને જણાયા વિના રહેતું નથી. તેના અનેક કારણ છે. અને તે ખામી એજ છે કે–આપણામાં આંતર વ્યવ
સ્થા બિલકુલ ટુટતી જાય છે. જેન કુળમાં જન્મેલા બાળકને જીવન પર્યત ગમે તેવા પ્રસંગમાં પણ ફેરફાર ન થાય તેવા ધાર્મિક સંસ્કાર મળતા નથી તેને જેને ધર્મના તત્વોની વ્યવસ્થાની કે મહાવીર પ્રભુના ઉદેશની ખબરજ હેતી નથી. તેને અંગે જે કંઈ સાધને જોઈએ તે પણ સમાજના આગેવાને કે સમજુ પુરૂ તરફથી સારા રૂપમાં જોયા જ નથી. જે કંઈ છે. તે અર્થ વગરના છે. એટલે આપણે જેવાની જરૂર છે તેવા તે નથી જ. અને તેને પરિણામે નવીન કેળવણી લીધા પછી પણ તેને જૈન ધર્મપર પ્રેમ શિથિલ ઘણે ભાગે જોવામાં આવે છે. આવી સ્થિતિ તપાસી તેના કારણે દૂર કરવા જોઈએ અને સારામાં સારા સાધને યોજવા જોઈએ. આ સમાજના નેતાઓની કે તેના અંગતેની ખાસ ફરજ છે, જયાં સુધી સાધને
ગ્ય ન હોય ત્યાં સુધી આમ જોઈએ ને તેમ જોઈએ અને આમ થવું જોઈએ એવી વાત કે ભાવનાઓ સંતોષ આપી શકતી નથી.

Page #9

આપણ કઇ પદ્ધતિથી કામ કરવા જોઈએ?
૪ જનસમાજને અંગે કહે કે કઈ પણ સમાજ અંગે કહે. તેને ટકાવી રાખવા આંતર વ્યવસ્થા મજબુત જોઈએ ને વધારે ફેલા કરવા બાહ્ય વ્યવસ્થા આકર્ષક જોઈએ. આ બાબત દરેકની બુદ્ધિ ગ્રહણ કરતી જ હશે. તે હવે કઈ બાહ્ય વ્યવસ્થાની અને કંઈ આંતર વ્યવસ્થાની આપણને જરૂર છે, અને ભાવી જૈન સમાજનું કેવું સ્વરૂપ ઘડવું છે એ ઉદ્દેશ ધ્યાનમાં રાખી કઈ પણ કામ કરવું જોઈએ,
૫ આ સંકલનાથી આપણને શેની જરૂર છે તે સંપાદન કરવાના સાધનો કયા કયા છે અને માગ કયા ક્યા છે, તે પરિણામદશી બુદ્ધિથી વિચારી શકાય છે અને તેજ બુદ્ધિથી જ પશ્ચિમના કાર્યકર્તાઓ કામ કર્યું જાય છે અને ફળ જોઈએ તેવુંજ મેળવે છે. આ પરિણામદશીવ ન બની શકે તેવું નથી જ. તે સમાજના વિચારક હિતેચ્છુઓ તરફથી એક પરમ ધયેય નક્કી થવું જોઈએ. જોકે તે ધ્યેય સિદ્ધ કરવા એકજ હાથે તાળી પડતી નથી, તેમ તેમાં એકલાનું કામ નથી, તેમજ એકાદ સંસ્થા તરફથી એ હિત સિદ્ધ થાય તે પણ આશા ન રાખવી, પણ દરેક અંગો ખીલવવા દરેક જાતની જુદી જુદી જાતની સંસ્થાઓ જોઈએ, પણ તેનું ધ્યેય એકજ રહેવું જોઈએ. તે ધ્યેય સિદ્ધ કરવાની પદ્ધતિ પણ એકજ રીતે ઠરાવેલી હેવી જોઈએ. આવી રીતે કાર્યપદ્ધતિ અને અંગેના નિયમ થયા પછી તેના સાધનેને વિચાર થવે જોઈએ અને કોઈ પણ નવી સંસ્થા ક ખાતું નીકળે તે આ . યને સિદ્ધ કરનારૂં હોય તેજ તેને ચાલવા દેવું અને તેને સહાય કરવી, બીજી રીતે હોય તે નહિં,તે તરત બંધ કરવી જોઈએ. અને ઉપરના ધ્યેયને સિદ્ધ કરનાર કોઈ પણ વ્યકિત કંઈ પણ કામ કરે તે પ્રશસ્ય અને ઉત્તેજનપાત્ર છે. તેમાં જરાએ અણુ ગમો બતાવવાની જરૂર નથી કે તેને ઉતારી પાડવાની કોશીશ કરવાની નથી. (આપણમાં આથી પણ ઉલટું બને છે) આ વસ્તુસ્થિતિ છે. તે આ ઉપરથી એટલું સમજાય છે કે આપણે આંતર વ્યવસ્થાને અંગે કેટલા ખાતાની જરૂર છે? તેના મૂળ વિભાગ કેટલા છે અને તેના ઉત્તર વિભાગ કેટલા છે? બાહ્ય વ્યવસ્થાને અંગે કેટલા ખાતાની જરૂર છે અને તેના મૂળોત્તર કેટલા વિભાગ કરવાથી તે કામ બરાબર ચાલી શકે, એ વિભાગ કરવો જોઈએ, પછી તેમાં કેટલા સાધને જોઈએ? કેટલી કેપીટલ ( નાણાની સિલક ) જોઈએ? તેને નિર્ણય કર્યો જોઈએ. પછી હાલ તેમાંના કેટલા સાધન છે, કેટલી આર્થિક મદદ છે. તેનો વિચાર કરી તેના પ્રમાણમાં કામ શરૂ કરવું જોઈએ; પણ ઉત્તરોત્તર કુલ સાધન મેળવવાના પ્રયતાની શરૂઆત પણ સાથે જ થવી જોઈએ કે જેથી કામ ભવિષ્યમાં પડી ભાગવાને સંભવ ન રહે. આંતર વ્યવસ્થાના અંગમાં ઘણા ખાતાઓ આવી જાય છે, જુની શોધખેળ, પ્રાચીન સાહિત્ય પ્રકાશ, જેન મીક્ત અને હક્કનું સરંક્ષણ વગેરે વગેરે સાધુ, સાધ્વી, શ્રાવક અને શ્રાવકા ચારે વર્ગને યથાયોગ્ય જૈન ધર્મની અને ચાલુ જમા

Page #10

શ્રી આત્માનંદ પ્રકાશ. નાની–પોતાના જીવનમાં ઉપયોગી, પરભવમાં ઉપયોગી કેળવણીની અવશ્ય જરૂર છે. અને તેને અંગે સાર્વજનિક સંસ્થાઓનો સારો લાભ લેવા ઉપરાંત જૈન ધર્મનું સારૂં જ્ઞાન મેળવી શકે તેવી સંસ્થાઓ, તેવા પુસ્તકે, તેવા બીજા પણું સાધન અવશ્ય જવા જોઈએ. તેમજ જૈન દર્શન બીજા દર્શને કે વિચારે કરતાં આગળ છે, અથવા તેમાં સારું શું છે? તે જગતની દષ્ટિએ મૂકવું. જેને નાગરિક તરીકે શોભવા જોઈએ, જેને રાજકીય, સામાજિક, વિગેરે સ્થિતિમાં ભાગ લેતાં થાય, તેઓની આર્થિક સ્થિતિ સુધરે તેવા પ્રકારના ઉપાયે જવા. જૈન ધર્મના મંત તરફ અશ્રદ્ધા દ્રષ્ટિથી જોવાનો પ્રસંગ ન આવે એવી શાસ્ત્રસંમત પદ્ધતિથી જેનવર્તનને કમ બેઠવ અને તે લોકમાં ફેલાવે. એ વગેરે અનેક બાહ્ય વ્યવસ્થાઓ છે.
૬ આ આંતર વ્યવસ્થા અને બાહ્ય વ્યવસ્થાઓમાં અનેક ખાતાઓ અનેક સંસ્થાઓ અને અનેક કામને સમાવેશ થાય છે. તેનું લીસ્ટ જીજ્ઞાસા પુરતી માટે આની પાછળ જેડયું છે. તેમાંથી ગમે તે કામ તમે પસંદ કરી લે. દરેક કામ જૈન શાસનની ઉન્નતિમાં સીધી રીતે કે આડક્તરી રીતે લાભજ કરે તેમ છે. અને તે તમે તમારી મેળે સમજી શકશે. જે જે કામ પસંદ કરે તેની સ્વતંત્ર રોજના પછી આદિથી તે અંત સુધીની ઘડી શકાય.
૭ પૈસા ખર્ચનારની મરજી પ્રમાણે કામ કરવાથી યદ્યપિ તે કામ થાય છે, પણું સમાજને તેને સારો લાભ મળી શકતા નથી અને વખતે ઉલટું નુકસાન થાય છે. દાખલા તરીકે એક માણસે જે રીતે થવી જોઇએ તે રીતે નહિ કરતાં થોડા ઘણુ પૈસાથી અને સામાન્ય વ્યવસ્થાપક બુદ્ધિથી કામ શરૂ કરી દીધું. શરૂઆ તમાં અનેક જાતની ધમાલો કરી મૂકી. પાછળથી તે કામ રગસિયા જેવું રહે છે તેથી તેનો લાભ સમાજ લઈ શકતી નથી અને એક ખાતું હોવાથી બીજું ખાતું થઈ શકતું નથી એટલે ઉભય ભ્રષ્ટતા થાય છે. આવું ખાતું ન થાય તે સારૂં. (અને આદિથી તે અંત સુધીની કાયદેસર યોજના પ્રમાણે ગમે તેટલા નવા નવા ઉપયોગી ખાતાઓ ખોલવામાં કઈ પણ જાતની અડચણ નથી.) માટે સેને ગમે કે ન ગમે તેને વિચાર સહુદય કાર્યકર્તાઓએ કરવાનો નથી. જે કે થોડા વખત પછી પણ તે રૂમ્યા વિના તો ન જ રહે, કેમકે સત્ય તે તે સત્યજ.
જેન કે જેન શાસનની આંતર બાહ્ય વ્યવસ્થાઓને અંગે આટલાં ખાતાની જરૂર છે એમ સિદ્ધ થઈ ચુક્યું એમ એક વખત માની લે. અને તેમાંનું એક સારું કામ તમે પસંદ કરી લીધું. કામ ઘણે વખત સારી રીતે ચાલી શકે તેને માટે આ જમાનામાં પૈસાની પૂર્ણ આવશ્યક્તા છે, કેમકે આ જમાનામાં સાધન

Page #11

આપણે કઈ પદ્ધતિથી કામ કરવા જોઈએ?
આપણે કઈ પતિ! કન
૪૩
કઈ પણ કામ માટે જોઈએ તેટલા મળી શકે છે, પણ સાધન ઘણું જોઈએ માટે તેમાં પૈસાની જરૂર. આગળના જમાનામાં સંસ્થા દ્વારા કાર્ય કરવાની પદ્ધતિ નહિં હેવાથી થોડા ખર્ચથી એકાદ બે કાર્ય કરનારાઓથી કામ ગમે તેવી સ્થિતિમાં પણ ચાલતા હતા. આજકાલ કામ કરનાર વિદ્વાન વર્ગ એટલે જે તે કામને માટે લાયક હોય, તેને માટે પણ ખર્ચની જરૂર પડે છે. તે સિવાય કલાર્ક નેકરે વગેરે મેટા ખર્ચે મળે છે, પુસ્તકો, ફરનીચર વગેરે સાધનોમાં પણ પૈસાની સારી જરૂર પડે છે. તે તમારાથી અજ્ઞાત નથી જ. એકાદ શેઠ ગૃહસ્થ બીન અનુભવી અને અજાણ હોય તેમજ બીજા અનેક કાર્યોમાં તે ગુંથાઈ રહે તે હેય તેવા ઑનરરી કામ કરે, પણ તે કામ શું કરી શકે? આનરરી આવા માત્ર શ્રીમંત કામ કરનારા પાસે કામ કરાવવું તે સંસ્થા કે ખાતાને પહેલેથી જ તોડી પાડવું અથવા તેના મૂળમાં સડો ઉમેરો એજ છે. જો કે તે વ્યક્તિ તે કામને નાશ કરે એમ માનવાનું જ નથી; પણ તે વર્ગ બીન અનુભવી અને અજ્ઞાન હોવાથી કામની ઝીણવટનું અને ક્ષણે ક્ષણના પ્રસંગેનું તેમને જ્ઞાન નથી હતું અને તેને પિતાના બીજા અનેક કાર્યો અને વ્યવસાયમાં ગુંથાઈ રહેવું પડે છે. તેથી જેમ તેમ કરીને ચલાવે છે. કાંઈ ખામી કે ભૂલ થાય તે પણ સમાજ તેને કંઈ કહી શકતી નથી. ઉલટું કહેવું પડે છે કે અમુક ભાઈ સારું કામ કરે છે. જાતિભેગ આપીને તપાસ રાખે છે અને વિઝિટ બુકમાં તેના વખાણ કરવા પડે છે, છેવટે એવા પણ ઉદગારે નીકળે છે કે નહીં કરતાં સારું છે. આ બધી બાબત તમને નવાઈ જેવી લાગશે, પણું જૈન સંસ્થાઓનાં સૂક્ષમ અવલોકનથી ઘણી વખત આ પ્રમાણે જણાઈ આવે છે. ગૃહસ્થાનું કે એવા સમજુ શ્રાવક વર્ગનું કામ જે કે સંસ્થામાં નથી એમ નથી, પણ તેમાં તેમને મેગ્ય જે કામ હોય તેજ કરવું જોઈએ. બેડીયા અક્ષર લખી જાણનાર શ્રીમંત ગૃહસ્થ કેળવણીને લગતી સંસ્થાના સેક્રેટરી થાય, પણ તે શિક્ષણ શાસ્ત્રના સંબંધમાં શું સમજે? ઓનરરી કામ કરવું એ ખરાબ નહિ કહેવાય. પણ તે કામની એજના અગ્ય છે. આ બધું પ્રાસંગિક જ ણાવ્યું છે, પણ હુંકામાં ખર્ચની પુષ્કળ જરૂર છે. કોઈ પણ કામમાં ચગ્ય શક્તિ સંપન્ન અને અંગેના દરેક ખાતાની ઝીણવટ જાણનાર ચારે તરફ દષ્ટિ રાખી કામ કરનાર, દરેક ખીલવણમાં પિતાનું મગજ ભલે પછી થોડે ઘણે અંશે પણ સરલ તાથી પરોવી શકે એવા નિસ્વાથી પુરૂષ પ્રથમ નંબરે એગ્ય કહેવાય. બીજે નંબરે જીવન અર્પણ કરી પોતાની જરૂરીયાત પુરતું જ ખર્ચ લેનાર ઉપરના ગુણવાળો ગૃહસ્થ અને ત્રીજે નંબરે ઉપરની શકિતવાળો પુરતા પૈસા લઈને પણ કામ કરનાર જે શકિત સંપન્ન પુરૂષ ગમે તેટલા પગારે મળે તે તેને માટે જરા પણ પાછી પાની ન કરવી જોઈએ એ સંસ્થાની મુખ્ય ફરજ છે. તદન મફત કે ઘરના પૈસા આપી

Page #12

શ્રી આત્માનંદ પ્રકાશ
ને પણ બકુલ શકિત અને બુદ્ધિ વિનાના પુરૂષદ્વારા કામ લેવું એ મહા મૂર્ખતા છે, તેમજ સંસ્થાને સગે દરેક માણસનું આ આપણે સમજવું. આ બાબત ઉપર આપણા દેશમાં ને આપણે સમાજ માં ઓછું લક્ષ અપાય છે. આવી રીતે અનેક રોને ખર્ચ આવશ્યકતા છે. આમ જ્યારે સારા ખર્ચની આવશ્યકતા છે, તે તે એક માણસ પુરૂં કરી શકે એ ઓછું સંભવિત છે, માટે તેમાં બીજા ભાગ લઈ શકે હવા ખાસ અવકાશ હવે જોઈએ અને લોકોને તેમાં પૈસા આપવાનું મન થાય તેવા તે પ્રયત્નો કે યોજનાઓ સંસ્થા તરફથી હેવી જ જોઈએ. અને તે ખાતાને આગળ ચલાવવા દિક્ષા લીધા પછી ને શાંતિ કાર્યો પહેલાં સમાજમાં વ્યવસ્થા કે સુધારા કરવા ઈચ્છનાર એગ્ય મુનિ, કે સંચાલક સમર્થ વ્યાપક બુદ્ધિને ગૃહસ્થ પ્રયત્ન જ શકે, તેજ તે કામનો નિભાવ થાય. કામનો નિભાવ થાય કે ન થાય પણ શરૂ કરીને, એવા વિચારના આપણે ઘણા જોઈએ છીએ. વળી જે કામ કરવું હેયં તેમાં જેઈના સાઘનો જે પહેલેથી જ વ્યવસ્થા સર હેય કામ સારી રીતે થઈ શકે અને તેમાં કઈ જાતી અડચ = વે નહિ જે ઉપરના તમામ ખર્ચ માટે
એક જ ધણીની રકમ પૂતી હોય અને તેના અને તેના બે માંથી કામ ચાલી શકે તેમ તે માંથી કાર્ય કરવું અને આથી મિકતની પણ એજ બાબત છે. રખેવું જ કોઈ મહાન કામ હોય અને બીજાના પૈસા આગળ ચલાવવા માટે એકઠા કરી શકાની હિંમત હોય તો ખરામાંજ ખવા. એના જેવો સારે અને કામને આબાદ કરનાર બીજે કંઈ રસ્તો નથી. પશુ આ સવાલના ચોક્કસ જવાબ તે ત્યારે આપી શકાય કે તમે કેટલું કરી શકે તેમ છે? તે જાણ્યા પછી સાત ક્ષેત્રમાં પેટા ભાગ તરીકે બતાવવામાં આવતાં દરેક ખાતાઓનો સમાવેશ થઈ શકે છે. સાત ક્ષેત્રની સંજ્ઞા પણ શાસ્ત્રકારોએ રાખી છે. તેને ઉદ્દેશ પણ સમજાશે કે શાસન અને સમાજ વ્યવસ્થાસર ચાલે તેવા ખાતાઓના મૂળવર્ગ આ સાત ક્ષેત્ર છે. તેમાં બીજા અનેક કામને સમાવેશ થાય છે અને તેમાં સમાવેશ પામતાં કઈ પણ કામ કરવા તે શાસ્ત્રસમ્મત દે એમ સમજવામાં કઈ પણ જાતની અડચણ નથી, સાત કહ્યા એટલે સાતજ છે એમ ન હોય પણ પેટા ભાગ ઘણા થઈ શકે એવા બીજા અનેક દાખલાઓ શાસ્ત્રમાં છે. જે સમયે જેની જરૂર હોય તે કામ મુખ્ય પણે કરવું અને બીજા શૈ ણ રાખવા. એ બાબત જીનેશ્વરના સિદ્ધાંતને અનુસરતી છે, તેમાં કેઈ ના કહી શકે તેમ છે જ નહિ, ખરી વાત તે એ છે કે તમારે પૈસા ખર્ચવા છે માટે કામ કરવું એમ તે હોવું જ જોઈએ. પણ કયા કામની વર્તમાન શાસનને ખાસ જરૂર છે અને કરવા જેવું કર્યું છે, માટે ખાસ શાસન પ્રેમ તરીકે અને તેના હિત ખાતર પૈસા ખર્ચે એવું જ હોવું જોઈએ. અને તેથીજ શાસનને લાભ છે, પણ આ વાત થોડા સહૃદયે જ સમજે છે. એટલી સમજણ શકિતની હજુ આપણને

Page #13

આપણે કઈ પદ્ધતિથી કામ કરવા જોઇએ? જરૂર છે. હાલ બે જાતની કાર્ય પદ્ધતિ ચાલે છે. એક હિંદુસ્થાનની પ્રાચીન કાર્ય પદ્ધતિ અને બીજી યુરોપીયનની આધુનિક કાર્ય પદ્ધતિ. બનેના ઉદ્દેશ એક હોય છતાં પણ તેની રીતભાત જુદી જુદી હોય છે, તે બેમાંથી તમને કઈ પસંદ છે? આમાં વધારે સારી કઈ ગણે છે ? તેનો જવાબ મળ્યા પછી તેને અનુમાન પસંદ કરેલ કામની સ્કીમ તૈયાર થઈ શકે. જુદી રીતે થાય છે તેમ તેના ફળમાં પણ ભેદ છે. જેને કેમને પોતાના ખર્ચથી અને પિતાની દેખરેખ નીચે કરવાના કાર્યોને મુખ્ય વિભાગ પડવા જતાં તેના બે વિભાગ થઈ શકે છે.
૧ પાલૈકિક ફળ આપનાર અને ઈહ કિક ફળ પણ આપનાર (તે પણ જૈન દ્રષ્ટિએ પરંપરાએ પારલેકિક ફળ આપનાર છે.)
૨ ઈહ લૈકિકના મુખ્ય ત્રણ પ્રકાર છે. સ્વરક્ષણ આંતર વ્યવસ્થા અને બાહા પ્રવૃત્તિ અને તે પ્રત્યેકના બબ્બે ભેદ થઈ શકે છે. એક તકાળ અને બીજા ઉત્તરોત્તર લાએ કાળે ફળે તે દરેકના યથાયોગ્ય બબ્બે પ્રકાર થઈ શકે છે, પરીન પદ્ધ નથી કર વાના અને નવીન પદ્ધતિથી કરવાના, સમાજના માણસેની રૂચ ભીન્ન ભીન્ન પ્રકારની હોય તેથી આ બે ભેદ પડી શકે તેમ છે.
૩ પારલૌકિક ફળના કાર્યો ઘણે ભાગે જાતેજ કરવાના હોય છે. અને તે પૂજા ભકિત, યાત્રા, ઉપધાન, સામાયક, પ્રતિક્રમણ, તપશ્ચર્યા વિગેરે વિગેરે જેના ફળને સંબંધ જૈન શાસ્ત્રની દષ્ટિએ ઘણે ભાગે પરલેક સાથે છે.
૪ ઈલેકિકમાં નીચેની બાબતને સમાવેશ થાય છે.
૧ પ્રાચીનતાના સંરક્ષણ ૨ સમાજની ચાલુ સગવડ ૩ ભાવિ તૈયારી ૫ પ્રાચીનતાનાં સંરક્ષણમાં જૈન પ્રાચીન સાહિત્ય પ્રકાશ, શોધ, સંરક્ષણ, તેની વ્યવસ્થા, જ્ઞાન ભંડાર, મંદીશ, ઉપાશ્રયે વગેરે જેને સ્થાવર મિલ્કત સંરક્ષણ વગેરે શોધખોળ, શીલાલેખ, તામ્રપત્ર, દાનપત્ર, પ્રાચીન હસ્ત લિડ વે પુસ્તક વિગેરેની છે અને તે ખાતું અવશ્ય જૈન ઇતિહાસમાં મહદ બાર ઈ , પ્રાચીન શાસ્ત્રોના અભ્યાસી તૈયાર કરવા વિગેરે અનેક કામોને સમાવેશ થ છે. તીર્થરક્ષા, તેમાં સગવડે, અગવડે દૂર કરવી અને પદ્ધતિ પર (બે ન પડે અને બરાબર તેવી રીતે ચાલે) મુકવા. - ૬ ચાલુ સગવડમાં-૧ કેળવણ, ૨ ન આચાર વિચાર પ્રચાર, ૩ જેને
ગ્ય ધંધે લગાડવા, ૪ પાંજરાપોળ (જીવદયા ), પજેને પ્રજાના ઇડિયન તરીકેના હક્કોનું સંરક્ષણ, ૬ જૈનેતર સાથે જૈન દષ્ટિએ ઓળખ જોઇતો સંબંધ ૭ કુરી. વાજ વિગેરે જેમ બને તેમ ઓછા થાય અને પ્રાચીન રીવાજોના આશયનું સત્ય જ્ઞાન મળે. નવી સારી રીતભાત દાખલ થાય તેવા ઉપાયની યોજના

Page #14

શ્રી આત્માનંદ પ્રકાશ.
૭ કેળવણીમાં ઘણી બાબતેને સમાવેશ થાય છે. ૧ જૈનશાળાઓ, ૨ સ્થાનિક સભાએ, ૩ જૈન વિદ્વાને દ્વારા લેવાને લાભ. ૪ જેન મુનિ વિગેરેને આપવાના ખાસ ઉંચા પ્રકારના સાધનની યોજના, ૫ ખેંડીગે, ૬ જેન તત્વજ્ઞાનના અભ્યાસીઓ ભૂગોળ, ખગોળ, સાયન્સ પ્રાણ શાસ, વ્યાપારી કેળવણું સંસ્કૃત પ્રાકૃત અભ્યાસ કરનાર વિગેરે ભિન્ન ભિન્ન શાસ્ત્રને અભ્યાસ ન કોલેજીયન વિદ્યાથીઓને મદદ, ૭ જેન તત્ત્વને શાસ્ત્રીય દષ્ટિથી ઉંડે અભ્યાસ કરી શકાય તેવું સાધન, ૮ જૈન તત્ત્વજ્ઞાનના બીજા દર્શને સાથે તુલનાત્મક ગ્રંથ લખવાની જરૂર. ટેસ્ટ બુક, કન્યાશાળાઓ, વિધવાશ્રમે, સ્ત્રી કેળવણીને અંગે સાર્વજનિક પ્રમાણે વર્તવું તેમાં જૈન દષ્ટિથી કરે જેતે ઉમે. પ્રાકૃત ભાષા પ્રચાર, એકજ ખાતા તરફથી જેન કેળવણીના સવાલ ચર્ચાય તેવી સગવડ, સાખીઓ માટે ઉચ્ચ કેટિના અભ્યાસની ખાસ સગવડ. ઉંચા કુટુંબની વિધવા સારી રીતે રહી શકે અને સારી રીતે જ્ઞાન સંપાદાન કરી શકે તેવી સંપૂર્ણ સામગ્રી વાળી સંસ્થા. જેને પ્રામાણીક ઉપદેશક, કુલ જૈન પુસ્તકે એક સ્થળેથી મળી શકે તેવી મોટામાં મોટી લાઈબ્રેરીએ. જૈન સમાજમાં એગ્ય રીતે કેળવણથી કામ કરી શકે તેવો વર્ગ ઉત્પન્ન કરે તેમની આજીવિકાનું જીવન સુધીનું સાધન, સારામાં સારા જૈન ગ્રહસ્થ, જૈન મુનિએ, જેને વિદ્વાન, જૈન ગ્રેજયુએટ વિગેરે ઉત્તમ પુરૂષ એકત્ર રહી શાંતિથી વખત ગાળી શકે તથા જૈન શાસનની સેવા અંત:કરણથી કરી શકે તેવાઓ માટે એકત્ર મળવાનું સામગ્રી સહિત સાધન, સ્થાનિક સંસ્થાઓની દેખરેખ રાખનાર. જરૂરીઆતે પુરી પાડનાર સંસ્થા. જૈન સિવાય બીજાઓને જેને બનાવવાના કેળવણીના પરેપકાર તળે દબાવવાના સાધનની યોજના કરી સારા જૈન બનાવવા. દૂર દેશમાં મુનિ મહારાજાઓ (પિતાના ચારિત્રને બાધ ન આવે તે સ્થળે) ઉપદેશ આપવા જઈ શકે ત્યાં પિતાનું નિર્મળ ચારિત્ર પાળી શકે તેવા સગવડતા ભર્યા સાધને પૂરા પાડનારી સંસ્થા. જૈનગ્રહ વ્યવસ્થા, કુટુમ્બ વ્યવસ્થામાં સુધારા, જેન આચાર વિચારની હદયમાં દઢ છાપ પડાવવી. જેન ક્રિયાઓ જેન શાસ્ત્રીય બંધારણને જૈન સંઘ સારી રીતે પાળતા થાય તેમાં નવે ન સુધારે વધારે શાસ્ત્રષ્ટિથી તેજ રહે તેવું કરનાર એક સંસ્થા. કે-જે ઉપદેશકે, નાની નાની બુકે કે ભાષણ દ્વારા જેન નેતરમાં પ્રચાર કરાવી શકે. જેમકે હાલ જેમ જમાને આગળ વધતું જાય છે, તેમ તેમ દરેક ગામમાં જોઈશું તે ઉકાળેલ પાણું પીનારા બહુજ થોડા મળશે. ઘરડાઓ (કાશીઓ-કેટલીક વિધવાઓ) પીનારા મળશે. સાધુ સાધ્વીને કેટલી અડચણ પડે છે? એ સૂમ દષ્ટિથી તપાસવું જોઈએ. નવીન યુવક સ્ત્રી પુરૂષે આ બાબતથી તદન અજ્ઞાત જ રહે છે. જો કે સ્કુલમાં કેળવણી મળે છે, પણ તે અમુક અમુક વિલાના પુસ્કેની, પણ તેમના ઘરની જે જે રૂઢીયે શ્રાવક તરીકેની હોય છે,

Page #15

આપણે કઈ પદ્ધતિથી કામ કરવા જોઈએ? તે ઘસાતી જાય છે. પણ તે વર્ગમાં વાંચન રૂચિ ભાષણ સાંભળવું વિગેરે હોય છે. તે હાલની શોધ પ્રમાણે શાસ્ત્રના પુરાવા પ્રમાણે નવીન ઢબથી સમજાવવામાં આવે તેમાં શારીરિક લાભ પણ બતાવવામાં આવે તે અવશ્ય તેઓમાં પણ કેટલીક જૈન ક્રિયા સ્વતઃ પ્રચાર પામે. જેની ક્રિયાનું મહત્વ સમજાવવાની નવીન ઢબથી અને શાસ્ત્રીય ઢબથી પ્રયત્ન થાય છે તેવા આચારે પુનઃ પ્રવેશ પામે. જો કે આ સંબં ધમાં સાધુ મહારાજાએ ઘણું કરે છે અને કરી શકે તેમ છે, પણ ભુલવું ન જોઈએ કે સાધુ મહારાજાઓને માર્ગ મુખ્યતાયે નિવૃત્તિપ્રધાન છે, હાલના વખતમાં જેકે કલેશ અને કુસંપ વિગેરેથી પ્રવૃત્તિપ્રધાન ચાલે છે, પણ તેમાં તેમની પૂર્ણ પ્રતિષ્ઠા નથી, માટે આ કામ સમજુ શ્રાવક વર્ગનું છે પણ એવા શ્રાવક નથી કે જેઓ વેપાર ધંધો છોડી આ કામ કરે પણ સંસ્થા દ્વારા સંસ્થામાં ઉપર લખ્યા પ્રમાણે કેળવીને તૈયાર કરેલા જેન કાર્ય કરનારાઓ દ્વારા તે વિષયની શોધખોળ તપાસ કરી માહિતી મેળવે અને તેને શાસ્ત્રીય હોય તો સારી ઠરાવી ચાલુ સંગેનો એપ ચડાવી પ્રજામાં જેમ પ્રવેશ પામે તેવી રીતે સરળ રૂપમાં ગોઠવી આપે. વિગેરે અનેક કામે કરવાના છે. જૈન શાસન એક મત કે પંથ નથી કે તેમાં એકજ કામ કરવાનું હોય, પણ તે એક દર્શન સર્વ દર્શન શિરોમણિ છે. કે જે આખી દુનીયાનો ધર્મ થવાની લાયકાત ધરાવે છે તેવા તેના આચાર વિચાર અને પ્રીન્સીપલે છે. અને પ્રાચીન કાળમાં ઘણે ભાગે તેમ હતું તેથી તેને અંગે અનેક દિશાઓમાં અનેક કર્ત કરવાના છે. લપિ હાલ તેણે ઘણુંજ નાનું (સંકુચિત) રૂપ પકડયું છે. માટે શાસનરાગીઓએ એવા કામની શરૂઆત કરવી જોઈએ. કે જે દરેક કામ ભવિષ્યમાં જેન ધર્મની મહાન ભાવનાઓના પ્રકાશ રૂપ ઉદ્દેશની રેખાઓ સારી રીતે સિદ્ધ કરે એવા સાધને ઉત્પન્ન થતાંજ જાય અને કામ વધતું જ જાય. પછી તે કામ ગમે તેવું હોય, પણ તે સત્ય અને પરિણામે લાભકારી જ છે. સાધુ સાધ્વી વર્ગને પુસ્તકને સંગ્રહ રાખવું પડે છે, પુસ્તકે મંગાવવા માટે મેહનત પડે છે, તેને જુદે જુદો ઉપદેશ આપવો પડે છે અને કેટલાકને તે પુસ્તકો મંગાવવા અમુક ઠેકાણે રકમો રાખવી પણ પડે છે. કારણ કે જ્યારે પુસ્તક જોઈએ ત્યારે પૈસા આપનાર મળી શકે કે કેમ એ સંશયથી આમ કરવું પડે છે. પુસ્તકો માટે કબાટ મેળવવા, કબાટ મુકવા, મકાન મેળવવા અને પુસ્તકે મોકલનાર ભક્ત મેળવવા ખાસ મહેનત અને વખતને ભેગ આપે પડે છે. સંઘ તરફથી એક સારૂં સાધન નહિ તેથીજ એમ બને છે, નહિતર મોટા મોટા શહેરમાં સારી સ્થિતિવાળી લાઈબ્રેિરીઓ હોય, ને બીજા નાના ગામડાના વિહારપ્રસંગે અમુક સંસ્થા તરફથી જોઈતા પુસ્તકે મળી જતાં હોય તે દરેકને અંગત પાર્સલ ખર્ચો પણ બચે અને ઘણી માથાકુટ બચવા સાથે ઘણી સારામાં સારી સગવડ થાય. તેવીજ રીતે

Page #16

શ્રી આત્માનંદ પ્રકાશ
સામાન્ય સાધુ સાધ્વીને કપડાં વિગેરે ઉપકરણની અને અભ્યાસ કરાવનાર પંડિત અને તેના પગારની મોટી મુશ્કેલી છે. તેમનામાં સંઘાડા અને ગન પ્રતિબંધથી તેઓની સંકુચિત ભાવનાથી એક બીજાની સામગ્રીને લાભ આપવા જેટલી ઉદારતાનથી હતી. આવી અનેક અડચણે છે. આપણા લોકે ધંધામાં એટલા મશગુલ બની ગયા છે કે તેનું પરિણામ શું આવશે તે તેઓ સમજી શકતા નથી. તેઓ શરીરની ઘણી પાયમાલી કરે છે, કુટુંબની દેખરેખ કે સારી સંભાળ લઈ શકતા નથી ને ધંધે કર્યો જ જાય છે. હું તેમ કરવામાં અનેક હાનિઓ જેઉછું. પછી પિતાની સાથે સંબંધ નહિ રાખતા કે પિતાની દેખરેખ કદી નહિ પામેલા ને નબળા શરીરથી જન્મેલા માયકાંગલા છોકરાઓ ઉદ્ધત અને માબાપથી વિરૂદ્ધ વર્તનવાળા થાય તેમાં શી નવાઈ? આમાનું ઘણું ખરું પ્રાસંગિક જાણવા ખાતર લખ્યું છે. કેળવણી, જૈન આચારવિચારનો પ્રકાશ વિગેરે સમાજમાં કેમ વધારે પડે, સમાજમાં રહેલ કોઈપણ વ્યક્તિ પછી તે ત્યાગી છે કે ગૃહસ્થી હેય તેપતાના ધર્મોનું યથાર્થ પાલન કેમ વધારે પ્રમાણમાં કરી શકે, જૈનધર્મ સર્વમાન્ય દર્શન કેમ થઈ પડે તેવા અનેક પ્રસંગે જેને સમાજને જેવા હોય, જેના દર્શન ટકાવી રાખવું હોય, તેની ઘટતી સંખ્યા અટકાવવી હોય, ધમીઓની વૃદ્ધિ કરવી હેય વિગેરે વિગેરે જેવાની ઈચ્છાવાળા માટેજ આટલું લખવાનો પ્રયાસ કરવામાં આવે છે. આટલું જણાવી હાલ વિરમું છું.
એક જૈન
દિવ્ય ભાવનાબળ
જન્મ પછી પ્રત્યેક વ્યક્તિને એક એવી આંતર પ્રેરણાનું બળ પ્રાન કરે છે કે માનવ વ્યક્તિ ! આ જગતમાં તારે જન્મ શાને માટે છે?” આને ઉત્તર તે વ્યક્તિના આખા જીવન પર્વતના કાર્યકાર્યના નિર્ણય ઉપર અવલંબે છે. જન્મતાં વેંત માતા પિતા આદિ વજનવગ હર્ષ પામે છે, પરંતુ એક નીતિકારે કહ્યું છે કે, હિ બાળકી તારા જન્મ વખતે તું રૂએ અને લેકે હસે, અને મૃત્યુ વખતે તું હસે અને લેકે રૂવે. આવી પરિસ્થિતિ જીવન પર્યત તૈયાર કરજે” આ શબ્દનું રહસ્ય જે મનુષ્ય પોતાના હૃદયમાં પ્રકટાવે અને કાર્યકાર્યને નિર્ણય મનની વિશુધિદ્વારા કરતો રહે તે એ નીતિકારના અણમુલ વચન સત્ય કરી બતાવવાને પ્રસંગ ઉપસ્થિત થયા વગર રહે નહિ.
જીવનમાં સારા સંસ્કારે ઉપસ્થિત કર્યા પછી ભૂતમાત્રમાં આત્મવત બુધ થાય, તેનું સુખદુઃખ એ મારું સુખ દુઃખ છે એવી વિશ્વવ્યાપી વિશાળ

Page #17

દિવ્ય ભાવનાબળ.
ભાવના ઉદયમાન થાય ત્યારે મનુષ્યમાં અપૂર્વ દિવ્યતા પ્રકટ થાય છે, જે દિવ્યતા વડે બીજા અનેક આત્માઓને અંધકારના માર્ગમાંથી પ્રકાશના માર્ગમાં તે મનુષ્ય મુકી શકે છે. હૃદયનું સાંકડાપણું અને મિથ્યાભિમાન આદિ મનુષ્યના દર્શને આ સંસારના અગ્નિથી ભસ્મીભૂત કરવા અને એજ તાપની ધગધગતી ભઠ્ઠીમાં આત્માના તુચ્છ અહંને મૈત્રીભાવનાની દિવ્યતામાં ઓગાળી નાંખવું, એ આ જન્મના મનુષ્ય જીવન તરીકેની વાસ્તવિક સાર્થકતા છે. જે વડે દેહતત્વને વિલય થાય તેના ધર્મોને પિતાના ધર્મો ન લખતાં પુદગળના ધર્મો તરીકે લેખાય એવી આચરણ તે ભાવના બળનું ફળિત પરિણામ છે.
અન્યના હિત અર્થે આપણા નાના મોટા સ્વાર્થોની અવગણના કરવી, તેમના સુખ અને તૃપ્તિમાં આપણું સુખ અને તૃપ્તિ ઉપજાવી લેવી, વિશ્વના જીવો સાથે આપણું એકાકારતા થવા સુધીની બુદ્ધિ અનુભવવી, એ જૈન દર્શન અનુસાર ભાવ નાબળનો રાજમાર્ગ છે. વિશ્વસેવાની વેદિમાં પોતાના સુખ અને સાધનોની આહુતિ આપનાર વીરપરમાત્માનું જીવન આપણને પરોક્ષ રીતે અપૂર્વ આત્મબળ પ્રેરી રહ્યું છે.
નાની નાની સગવડને લેગ આપતાં ક્રમે ક્રમે આંતરામપણું પ્રકટે છે અને મૈત્રીભાવના વૃદ્ધિ (Progress) પામે છે. “મા” પણું અને “હું” પણું ભુલાવવા માટેજ શાસકારની પ્રવૃત્તિ હમેશાં સૂચના આપતી રહી છે. પ્રત્યેક વ્યક્તિ જ્યારે પિતાનું સુખ સાચવવા તૈયાર હોય છે ત્યારે તે એક નાના દ્રષ્ટિબિંદુ ( Point of view ) માં સંકેચાઈ જાય છે. અને તેની મયદા બહુ ટુંકી હદમાં આવી જાય છે, પરંતુ જ્યારે વિશ્વનાં સુખ ભણી દષ્ટિ કરે છે અને તેમનું સુખ સાચવવા પ્રયત્નશીલ બને છે ત્યારે તે તેની ભાવનાના પ્રમાણમાં વિકસિત થાય છે. કે મતલબ જે પ્રમાણમાં મનુષ્ય સુખને લેગ આપી શકે તે પ્રમાણમાં તેની મહત્વતા છે.
માજના પવનરાજી” એ શબ્દો આવી ઉચ્ચ ભાવના માટે જાયેલા છે. દાન, શીલ, તપ અને ભાવનારૂપ ધર્મના મુખ્ય અંગેમાં ભાવનાની મુખ્યતા
શાં ગવાઈ રહી છે. તેમજ “જા માવના ચરણ સિવિતિ તાદશી એ મહાન વાક્યને,વિજયેષરૂચ સ્વરે પ્રત્યેક દર્શનકાર કરી રહેલાં છે. જેમ ઉચ્ચ આચાર ઉચ્ચ ભાવનાને પ્રકટાવે છે તેમ ઉચ્ચ ભાવના ઉચ્ચ આચારને ટકાવી રાખે છે. પરસ્પર સંબંધ અવિચ્છિન્ન છે, હું કુદરતનું એકહથીયાર છું, કાર્યસંકલનાએ મારા મારફત ફલવતી થાય છે–એવી ભાવના આત્મબળની પિષક છે અને એ

Page #18

૫૦
શ્રી આત્માનંદ પ્રકાશ.
ભાવના પ્રકાશિત કરવા માટે જ અથવા બીજા શબ્દોમાં “અંતરાત્મપણું” પ્રકટ કરવા માટે જ સત્સંગ અને સદ્દગુરૂના ઉપદેશ છે.
આત્માનું સાચું સ્વાતંત્ર્ય સ્વચ્છેદ પ્રવૃત્તિમાં નથી. એમર્સન વિગેરે પાશ્ચાત્ય તત્વો કહે છે કે-અંત:કરણ જે પ્રમાણે વર્તવાનું કહે તે પ્રમાણે દરેક મનુષ્ય વર્તવું' પરંતુ જેન દષ્ટિએ આ એક અપેક્ષાએ સત્ય છે, કેમકે અંત:કરણ પ્રમાણે વર્તવા જતાં તે અંત:કરણનું વિચારસામર્થ જ્યાં સુધી બળવત્તર અને હમેશાં શુભ પરિણામ ઉત્પન્ન કરવા લાયક થયું હોતું નથી ત્યાં સુધીમાં અમુક ભૂમિકા પ્રાપ્ત કર્યા વગરના અંત:કરણના અવાજ અનુસાર ચાલવું તે સાહય છે. માટેજ શ્રદ્ધા, શાસ્ત્રમર્યાદા અને સત્સંગ તેમજ જીવનકાળના આજુબાજુના પ્રસંગે તરફ દષ્ટિપાત કરવાની જરૂર હોય છે અને એ પ્રસંગે ઉપરથી થયેલી કાર્યાકાર્યની પદ્ધતિને અંતઃકરણ નિર્ણય કરે અને તદનુસાર વર્તવું એ પ્રત્યેક મનુષ્યનું કર્તવ્ય છે.
ગમે તેવા હર્ષ, શેક, સુખ દુઃખ અને આવા અસારતાના પ્રસંગોમાં પિતાને નિર્બળતા ન સ્પર્શ થવા દેવામાં ખરેખરૂં આત્મબળ પ્રકટ કરવાની શરૂઆત થાય છે. “હું મારા સ્વરૂપનો માલીક છું, કમજન્ય નિમિત્તોને વશ થઈ તેની પ્રકૃતિ અનુસાર મારે તેના પ્રવાહમાં તણાવું કે નહિ તે મારી ઈચ્છાને વિષય છે–એમ દઢતાથી વિચારવામાં જ આત્માનું સાચું સ્વાતંત્ર્ય છે.
ભાવનાબળનું મૂળ તત્વ શ્રદ્ધા છે. આ શ્રદ્ધા જ્ઞાનપૂર્વક હેવી એ અનેક જન્મના સર્વજ્ઞ શાસનસેવાના પરિણામે પ્રકટ થાય છે. સર્વજ્ઞ શાસનનું ખરું હસ્ય સમજનાર આત્મા કર્મના પ્રકારેને સારી રીતે તેના મર્મસ્પશી” પ્રહારોના પરિણામ પૂર્વક જાણે છે. કર્મની બાહ્યા સામગ્રીથી નિર્બળ આત્માઓ જલદી રંગાઈ જાય છે, પરંતુ વીર્યવાન અને મુક્તિપદની તીવ્ર જિજ્ઞાસાવાળા મનુષ્યને સુખ દુઃખાદિ બાહ્ય સામગ્રીનું સાધન ખાસ કરીને અસર કરી શકતું નથી. વેદનીય કર્મના ઉદયકાળે ઉન્નત આત્માઓ શુદ્ધ દુઃખ સુખના અનુભવે માટે બેદરકાર રહે છે, જ્યારે નિર્બળ આત્માઓ અલ્પ સુખ દુઃખને પણ તીવ્રપણે વેદે છે. ભાવનાના પ્રદેશમાં સંસ્કાર અનુસાર આ રીતે બનેનું તારતમ્ય હોય છે.
બળવાન આત્માઓ આ ભાવનાબળ હમેશાં દષ્ટિ સમક્ષ રાખતા હોવાથી લેશમય વાતાવરણ કદી પણ તેને અસર કરી શકતું નથી, પરંતુ જ્યારે આ ભાવનાની ભવ્યતા ભૂલી જવામાં આવે છે, ત્યારે નજીવા કલેશમાં શક્તિને વ્યય કરવામાં આવે છે અને પિતાના તેમજ પરના આત્મામાં જે ઉન્નત ભાવના પ્રકટ થવી જોઈએ તે નહિ થતાં પરસ્પર લેશનું નિમિત્ત કારણ બને છે, કેમકે “ગામ ને મંત્ર ત્યાં ભૂલી જવામાં આવતું નથી.

Page #19

રહેવાનાં મકાનાની તંગી.
પર
જૈન દર્શનનું સમગ્ર રહસ્ય પ્રાણીસેવા-મૈત્રીભાવના અર્થે જે આમ એનુ સતત પ્રયાણ હોય છે–તેમને માટે પ્રાપ્ત થયેલુ` હાય છે. તેઓ પોતાની આસપાસ એવુ' સુંદર વાતાવરણ ઉત્પન્ન કરે છે કે જેથી આખું વિશ્વ તેની સ્તુતિ કરવા લાગી પડે છે. મૈત્રીભાવનાના પ્રયાગ (action) માંજ ઉગ્ર ચમત્કાર છે. વિશ્વકલ્યાણુની પ્રબળ ભાવના અને એ અજ જેમનુ જીવન ગતિમાન થઈ રહેલુ છે તે મનુષ્ય જીવનમાં મહાન વ્યક્તિ તરીકે પૂજાય છે.
સ્નેહચંદ ઝવેરભાઇ,
રહેવાનાં મકાનાની તંગી.
(લે. રા. રા. નરોતમદાસ બી. શાહ-સુ’બઇ )
મુંબઈમાં મકાનાની અત્યંત તંગી છે અને જરૂરી વસ્તુઓ તથા મજુરીના ભાવામાં હદ ઉપરાંત વધારા થવાથી જરૂર પુરતાં મકાના પુરા પાડી શકાતા નથી તે ભાગ્યેજ જણાવવાની જરૂર છે. મુખમાં રહેવાનાં મકાનાની પુરેપુરી જરૂર છે એમ દીધ` સમયથી જણાયુ છે, પરંતુ ગરીબ તેમજ તવંગર સૈાને સહન કરવું પડે છે. જો કે આપણામાંના ઘણા ખરા લેાકેાને આથી સહન કરવું પડે છે, તેા પણ કેટલેક વર્ગ એવા છે કે જેએ આ સંબંધમાં સૌથી વધારે મુશ્કેલીભરી સ્થિતિ ભાગવે છે. મીલના કામદારાને તથા બીજા મજુરીને આવી દુ:ખદ્ર સ્થિતિમાંથી મુક્ત કરવા માટે સરકાર તરફથી ઘણું જ કરવામાં આવે છે. આ સ્થળે મારે કહેવુ જોઈએ કે મધ્યમ વર્ગના તેમજ તનૂન ગરીબ જૈના પણ એવીજ દુ:ખદ હાલતમાં છે, તેઓના સોગા, સામાજીક રીતરીવાજો, ધાર્મિક નિયમા, તેઓની રહેણી કરણી વિગેરે મીલેાના કામદારા તથા બીજા ગરીખ લેાકેાથી એટલે બધે દરજ્જે જુદાજ છે કે અજાણ્યા પાડાશમાં વસવુ તે તેને માટે અશક્ય છે. ગરીમ લેકની સ્ત્રીએ પશુ મજુરી કરીને પુરૂષ વર્ગની કમાણીમાં ઉમેરો કરે છે, પરંતુ મધ્યમ અને ઉંચા વર્ગના કુટુંબમાં આ પ્રકારના સહકારના દ્રષ્ટાંતા જવલ્લેજ જોવામાં આવેછે. તેવા કુટુંબ અવિભક્ત હોય છે, જ્યાં એક અથવા એ માણસા રળેછે અને બીજા તેના ઉપર આધાર રાખે છે. આ વર્ગના લેાકા ઉપર ખાસ કરીને મહાન જગદ્વ્યાપી યુદ્ધ ૫છીની સ્થિતિથી ભારે અસર થઈ છે. તેના ઉપર ખર્ચીના ખાજો અત્યંત વધી ગયેલ છે અને હમણાં તા લગભગ અસહ્ય થઇ પડેલ છે. ગરીબ લેાકેા ખરેખરી સહાનુભૂતિને પાત્ર છે એમાં લેશ પણ સદેતુ નથી, પરંતુ તે સાથે સરખાવતાં મધ્યમ વના ટાકાની રહેવાની સગવડ તે છ્તાં પણ વધારે ખામ છે, એમ હું માનું છું.

Page #20

શ્રી આત્માનંદ પ્રકાશ.
તેઓની દુ:ખદાયક સ્થિતિ ઉપર ખાસ ધ્યાન આપવાની જરૂર છે અને હું આશા રાખુછું કે આપણે કેમના ધનવાને આ વર્ગના લોકોને મદદ આપવા પિતાને ઉ દાર હાથ જરૂર લંબાવશે.
જેમ બને તેમ સસ્તાં ભાડાંની હવા પ્રકાશવાળી ચાલીઓની ખાસ આવશ્યતા છે. અને મને આશા છે કે કેમના શ્રીમાને પિતાના ગરીબ ધર્મબંધુઓ તરફ સહાનુભુતિ દર્શાવશે અને તેમને માટે સસ્તા ભાડાની ચાલીઓ તૈયાર કરવા માટે પોતાથી બનતું કરશે. સંભવ છે કે તેની અંદર રોકાયેલ રકમને ભાડાના રૂપમાં ગ્ય બદલો નહિ મળે, છતાં ગરીબ અને મધ્યમવર્ગના પિતાના ધર્મબંધુઓ ને મદદ કરવી તે સર્વથા ઉચિત છે અને સ્વધર્મીઓ તરીકે તેઓની કારના શ્રીમાનેની સહાનુભૂતિ ઉપર તેઓને કેટલોક હક્ક છે. ગયે વર્ષે અહિંઆ સ્થપાયલી જેન સેનિટરી એસોસીએશન નામની સંસ્થાએ દાદરમાં ૪૦ ઓરડીનું ત્રણ મજલાનું એક મકાન ભાડે રાખેલ છે. તેની સઘળી ઓરડીયે રેકાઈ ગયેલ છે અને વધારે ઓરડી માટે સંખ્યાબંધ અરજીઓ આવેલી છે, પરંતુ દિલગીરીની વાત છે કે ઘણા ખરા શ્રીમાનેએ આ ફંડમાં પિતાને ફાળો હજુ સુધી આ નથી. એવા પ્રકારની ટૂંક મુદત માટેની મદદથી પિતાનો ઈછિત હેત કેટલે દરજજે સિદ્ધ થશે તે ઉક્ત રોજના ઘડનારાઓને માટે વિચારણય વિષય છે.
જૈનોમાં કેળવણી સંબંધી મારા અંગત વિચારે.
(લે-. . નતમદાસ બી. શાહ-મુંબઇ. ) આપણા લેકે કેળવણીની પ્રગતિનું માપ તે સંબંધના આંકડાઓ ઉપરથી કાઢવાને સ્વાભાવિક રીતે ટેવાયેલ છે. ગવર્મેન્ટ તરફથી જે વાર્ષિક રિપાટ બહાર પાડવામાં આવે છે તેનાથી આપણે આંકડાઓ જાણી શકીએ છીએ અને તે ઉપરથી સંખ્યામાં કેટલું વધારે થાય છે તેને નિર્ણય કરી શકાય છે. કેળવણીના વાર્ષિક રિપોર્ટમાં જણાવ્યા પ્રમાણે પ્રાથમિક, માધ્યમિક તથા વિશિષ્ટ શાળાઓમાં અને કોલેજમાં અભ્યાસ કરતા વિદ્યાથીઓની કુલ સંખ્યા કેળવણીની પ્રગતિ સંબંધી નિર્ણય બાંધવામાં એક સાધન માત્ર છે, પરંતુ જે વિદ્યાથીઓની રીતભાતમાં અને આચાર વિચારમાં કેટલો સુધારો થયે છે તેને આ રિપોર્ટો ઉપરથી ઘણે થે vયાલ આવી શકે છે. પ્રાથમિક શાળાઓમાં ભણતા વિદ્યાથીઓમાંથી માત્ર તેર ટકા જેટલા વિદ્યાથીઓ માધ્યમિક શાળામાં અભ્યાસ ચાલુ રાખે છે, અને માત્ર એકજ

Page #21

જેમાં કેળવણી સંબંધી મારા વિચારો.
કે કોલેજમાં અભ્યાસ કરે છે. જેના કામમાં કેળવણીની પ્રગતિનું આ શુભ ચિહ્ન ગણી શકાય નહિ. તેથી જેન કેમને માટે એટલી જરૂર છે કે કેળવણીને લગતા જે - આંકડા ગવર્મેન્ટ તરફથી દરવર્ષે પ્રસિદ્ધ થાય તેની સાથે શિક્ષકેએ અને કેળવણી ખાતાના અનુભવી અધિકારીઓએ લખેલ ને પણ બહાર પાડવી જોઈએ, જેના વગર ઉક્ત રિપાટે તદ્દન નિરૂપયેગી છે આ પ્રકારની નેધને અભાવે આપણે એ આંકડાઓથી સંતોષ માનવો પડે છે, અને “ભણેલા” તથા “અભણ”ના આંકડાઓ જેવાથી આપણને લાગે છે કે આપણે સારી પ્રગતિ કરીએ છીએ. જેને કોમના સંબંધમાં આ આંકડાઓ તરફ જોતાં એટલું કબુલ કરવું જોઈએ કે જેમાં કેળવણ સંગીન પ્રકારની અને બુદ્ધિ ખીલવનારી હેતી નથી. ઘણા ખરા અને અર્ધ શિક્ષિત અને સાચી કેળવણીથી રહિત હોય છે, અને તેઓ પોતાની નિમૉલ્ય અધુરી કેળવણીને આધારે રળી ખાતા હોય છે. ખરેખર માનસિક વિકાસ અને કેળવણીને માટે અત્યંત માન–જે ખરેખરી કેળવણનાં ચિહ્નો ગણાય છે તેને પણ તેટલો જ અભાવ જોવામાં આવે છે. જેમાં આવા પ્રકારની હલકી અને નિર્માલ્ય કેળવણી છે તેનું એક મુખ્ય કારણ એ છે કે કેળવણીના ઉત્કર્ષ માટે અસંખ્ય જુદી જુદી સંસ્થાઓ સ્થાપવાની ચાલુ પદ્ધતિને બદલે માનસિક વિકાસ કરનારી એક પણ સારા બંધારણ વાળી સંસ્થા નથી. કેળવણીને લગતી હીલચાલેમાં કોઈ પણ ધેરણને વળગી રહેવાનો યત્ન કરવામાં આવતા નથી, પરંતુ ઘણુ ખરા. જેને તે જેમ બને તેમ વહેલા પૈસા મેળવવા પુરતી શાળાની કે કોલેજની સસ્તી કેળવણી ઉતા વળથી પ્રાપ્ત કરવા ચિંતાતુર હોય છે. ઘણા ખરા માબાપે પિતાના પુત્ર પ્રતિભા સંપન્ન થાય તે કરતાં પૈસા રળતા થાય તે વધારે પસંદ કરે છે. આનું પરિણામ એ આવ્યું છે કે આપણને ભાગ્યેજ પ્રતિભાસંપન્ન મનુ જડી આવે છે, જે કે બજારની અંદર ઘણું એક ફહમંદ દલાલો અને વેપારીઓ આપણું જોવામાં આવે છે. પણ આપણે સમજવું જોઈએ કે કઈ પણ પ્રજા આ ક્ષણિક જીવનના લાભો માટે જીવી શકે નહિ. ભૈતિક સંપત્તિ ઈચ્છવા જોગ છે. તેમજ મનુષ્ય ધાર્મિક અને માનસિક કેળવણ પ્રાપ્ત કરવા યત્ન કરવો જોઈએ. જે જડવાદ આપણું કેમને અધોગત દશાએ પહોંચાડવા ધમકી આપી રહેલ છે, તેના વધતા જતા વેગને રોકવાની મહાન અગત્ય છે. જેમાં કેળવણું ખાસ કરીને સાંસારિક હેતુઓ માટે થઈ પડેલ છે તે અટકાવવા માટે કેળવણીના હેતુઓ ઉંચા પ્રકારના અને વિશાળ બનાવવાની મુખ્ય જરૂર છે. આવા સંજોગોમાં જેન કામમાં એક સારા બંધારણવાળી કેળવણીની સંસ્થાની જરૂર છે કે જેમાંથી ખરેખરૂં માન િક. કેમીય, અને પ્રજાકીય વાતાવરણ રચી શકાય. આ હેતુની સિદ્ધિ અથે ખાણે છે : મહાન સંસ્થા સ્થાપીએ તે પહેલાં કેળવણુના ઉત્કર્ષ માટે હમણાં અડવી : સંસ્થા સ્થાપવાની જરૂર છે.

Page #22

૫૪
શ્રી આત્માન પ્રારા ૩ "મ છતાં સંતોષની વાત છે કે મુંબઈ ઈલાકાની જાહેર કેળવણી ખાતાના ડાયર કર સાહેબને જૈન કોમમાં કેળવણી એ વિષય ઉપર સલાહ આપવાની વિનંતી કર નથી તે સાહેબે તે સંબંધી કેટલીક સરકારી સ્કુલેના હેડમાસ્તર તથા કેળવણી ખાતાના અનુભવી ઈન્સ્પેકટરેએ લખેલ છે જેન કેમને પુરી પાડવા મહેરબાની બતાવેલ છે જે માટે જેન કામતે અધિકારી સાહેબની સદાને માટે જાણી છે.
૩ મુંબઈ ઇલાકાના મધ્યવિભાગના કેળવણી ખાતાના ઈન્સ્પેકર મી. લૈરીએ કરેલી નીચેના નેંધ બાબુ પનાલાલ પુનમચંદ જેન હાઇસ્કુલના વ્યવસ્થાપકાએ ધ્યાનમાં લેવા લાયક છે “જેને વેપારકુશળ છે અને તેમને મુખ્યત્વે કરીને વેપારના હેતુ માટે માધ્યમિક કેળવણીની જરૂર છે. આ વાત ધ્યાનમાં રાખીને બાબુ પી. પી. જેન હાઇસ્કુલમાં કેટલાક અઘરા અને બીનજરૂરી વિષયે તેમજ બીજી ભાષા કાઢી નાંખીને ફેરફાર કરેલ અભ્યાસક્રમ શીખવવામાં આવે છે. બીજી ભાષા, બીજ ગણિત. અને ભૂમિતિ સહિતને આ અભ્યાક્રમ જૈન બાળકોના મોટા ભાગને માટે તદ્દન અગ્ય છે. અને તેઓ સાહેબ સૂચના કરે છે કે જે અભ્યાસક્રમ મુંબઈ ઈલાકાની બીજી હાઈસ્કુલમાં ચલાવવામાં આવે છે તે આ હાઈસ્કુલમાં પણ ચલાવવા જોઈએ. જેથી કરીને તે બીજી હાઈસ્કુલની સાથે સ્પર્ધામાં ઉતરી શકે, તેમજ ઉકત હાઈસ્કુલ નીભાવવાના મૂળ વિચારમાં ક્ષતિ થવા ન પામે.
૪ કેળવણી ખાતાના ડેપ્યુટી ઈન્સ્પેકટર રા. રા. બી. એન. દેશાઈ એ જેને માં કેળવણીની સ્થિતિ સંબંધી પિતાના વિચારો દર્શાવીને ને કેમની મહાન સેવા બજાવી છે. તેમની નેધ ઉપર કામના હિતેચ્છુઓએ સંભાળ પૂર્વક વિચાર કર ઘટે . તેઓ સાહેબ કહે છે કે પિતાના લાંબા વખતના અનુ ભવથી અને જેને સાથેના પિતાના સીધા સહવાસથી તેઓના મન ઉપર એટલી ઉઠી અસર થઈ છે કે તેઓશ્રી જેમાં કેળવણીની ખામીઓના કેટલાક કારણે નીચે મુજબ ગણાવે છે. “ અનિવાર્ય જરૂર કરતાં વધારે પૈસા ખર્ચાય છે અને અજ્ઞાન,નિ અનુભવ, સહકારની ખામી તેમજ સંસ્થાઓના બાહુલ્યને લઈને પૈસાને દુરૂપયોગ થાય છે. જેનેની વસ્તીના પ્રમાણમાં તેઓમાં કેળવણીની જોઈએ તેટલી પ્રગતિ થઈ નથી, તે જોતાં રા. શ. દેશાઈની નેંધ તદ્દન વ્યાજબી છે એમ મારું ખાતરી પૂર્વક માનવું છે. અને જે જૈન એજ્યુકેશન બોર્ડ, કૅન્ફરન્સ, જેન એસોસીએશન ઑફ ઈહિમા તથા કેળવણીની સુધારણાને માટે પ્રયાસ કરતી બીજી કેટલીક સંસ્થાઓ તેમજ કેળવણીની પ્રગતિને માટે સ્કોલરશિપનાં રૂપમાં કે કોઈ બીજી રીતે પૈસા આપનાર ગૃહસ્થ રા. રા. દેશાઈની સૂચના મુજબ કેળવણીની ખામીઓ સુધારવાને ચોગ્ય લક્ષપૂર્વક યત્ન કરશે તે તેમની નેધ ઘણી ઉપગી થઈ પડે તેમ છે.

Page #23

જનામાં કેળવી સધી મારા વિચારે.
૫ “એ એક પણ દાખલે મારા જેવામાં આવે નથી કે જ્યાં પિતા, વાલી, મિત્રો કે મંડળો તરફથી જરૂરી આર્થિક મદદને અભાવે કોઈપણ ખરેખરી રીતે લાયક જૈન વિવાથી આગળ કેળવણ ન લઈ શક હાય” . રા. દેશાઇના ઉપરોક્ત કથનના સંબંધમાં મારે એ અભિપ્રાય છે કે તેમાં વધારે સ્પષ્ટીકરણ કરવાની જરૂર છે, કેમકે તેમણે પિતાના વિચારે એક ઈન્સ્પેકટર તરીકેના અનુભવ ઉપર બાંધેલા છે અને તેમણે તે અનુભવ મુખ્યત્વે કરીને મુંબઈ અને અમદાવાદમાંથી મેળવેલ છે. મારી માન્યતા એવી છે કે જેને બાળકની કેળવણી સંબંધી પરિસ્થિતિ ગામડાંઓમાં તદ્દન જુદી જ છે. પ્રાથમિક શિક્ષણ પૂર્ણ કર્યા પછી કયો માર્ગ રહણ કરે તે ગામડાંઓમાં જૈન વિદ્યાથી ભાગ્યે જ જાણી શકે છે. આ ઉપરથી મને ખાત્રીથી માનવાનું કારણ મળે છે કે ખાસ કરીને ગામડાંઓના વિલાથીઓને પિતાને અભ્યાસ આગળ ચલાવવામાં મુંબઈ અને અમદાવાદ જેવા શહેરાના વિવાથીઓ કરતાં વધારે મુશ્કેલી વેઠવી પડે છે.
૬ “કરકસર, સહકાર અને બીજા ઉપયોગી હેતુઓને માટે કામના જુદા જુદા ફિરકાઓ તરફથી હસ્તીમાં આવેલ સઘળી કેળવણીની સંસ્થાઓને એક સર્વમાન્ય બૉર્ડ અથવા કોર્પોરેશનની દેખરેખ નીચે મુકવા માટે એક મંડળ સ્થાપવાની” શ. . દેશાઈએ જે સલાહ કેળવણીની ખામીઓ સુધારવાના આશયથી આપી છે તે અતિ મહત્વની અને અતિ ઉત્તમ છે, જે માટે જેને કેમ રા.રા. દેશાઈને અંતઃકરણથી આભાર માને છે. મને હૃઢ આશા છે કે આપણી કામના હિતેચ્છુઓ આના ઉપર વિચાર કરશે અને રા. રા. દેશાઈની સૂચનાનુસાર કેળવ
ની પ્રગતિને માટે એક સારા બંધારણવાળી સંસ્થા સ્થાપવામાં આવે તે તે ચ્છિત હેતુ સાધવામાં ઘણી ઉપયોગી થઈ પડશે.
૭ અમદાવાદની ગવર્મેન્ટ મિડલ સ્કુલના હેડમાતર , શ. એચ. એમ. મહેતા સૂચવે છે કે અમદાવાદની શેઠ ચીમનલાલ નગીનદાસ હીંગ જેવી આઠી છે ઈલાકાના મુખ્ય શહેરમાં ઉઘાડવી જોઈએ, જેમાં નવથી બાર વર્ષની ઉમરના અવિવાહિત વિવાથી એને ફી બેંડ તરીકે દાખલ કરવામાં આવે તે તેઓના રારિભ્ય અને રીતભાત સારી રીતે ઘડી શકાય. આ વિચાર ઘણે સુંદર લાગે છે, જેના ઉપર શ્રીમાન જેનેએ ચોગ્ય વિચાર કર ઘટે છે. ઉપર સૂચવેલી યોજના શક્ય ન જણાય તે રા. શ. માતાના વિચાર પ્રમાણે એક સારું ભંડોળ ઉત્પન્ન કરવું અને તેને સદુપયોગ સ્કોલરશિપ આપવામાં કરે, જેથી કરીને પ્રાથમિક, માધ્યમિક કે કોલેજની કેળવણી માટે જુદી જુદી સંસ્થાઓ તેમજ વહ તરફથી આપવામાં આવતી હરશિપ કોઈ પણ રીતે બેવડાય નહિ, કેમકે આવી

Page #24

૫
શ્રી માનદ પ્રકાશ.
કાલરશિપેાના લાભ લેવા ઇચ્છતા ખરેખરી રીતે લાયક જૈન વિદ્યાથી ઓની યથાથ સ્થિતિ કાઇના જાણવામાં હાતી નથી.
૮ છેવટે હું દૃઢતાપૂર્વક આશા રાખું છું કે કેળવણીખાતાના અધિકારીઆની નોંધ સહિત જૈન કામમાં કેળવણીના પ્રશ્નનું જેનિરાકરણ જૈન સમાજ સમક્ષ રજી કરવામાં આવ્યું છે, તેના ઉપર કેળવણીની પ્રતિમાં રસ લેનાર સજ્જના પુરતુ લક્ષ આપી વિચાર કરશે અને હાલમાં અપાતી કેળવણીની અસહ્ય ખામીએ દૂર કરવાને શ. શ. દેશાઇની સૂચના મુજબ કાઇ ચેાજના ઘડશે તે મુ`અઇ ઇલાકાની કેળવણી ખાતાના ડાયરેકટર સાહેબે કરેલી સેવા સફળ થઇ છે એમ લેખાશે.
પ્રતિકૂળ અવસ્થાઓમાંથી છૂટવાના અમેાઘ ઉપાય.
( ગતાંક પૃષ્ટ ૨૯ થી શરૂ. )
વિઠ્ઠલદાસ મૂળચંદ શાહ, બી. એ.
નિર્ધનતા અથવા અન્ય કાઈ પણ પ્રતિકૂળ અવસ્થાને સદાને માટે દૂર કરવાને સાથી સીધા અને સરલ માર્ગ એ છે કે આપણે આપણી અંદરથી સ્વાર્થ યુક્ત વાસનાઓના અહિષ્કાર કરવા, કારણ કે બાહ્ય અવસ્થાએ અતરંગ વાસનાઆની પ્રતિરૂપ છે અને તેથી જ્યાં સુધી અંતરંગ વાસનાઓ રહેશે ત્યાં સુધી માહ્ય અવસ્થાઓમાં પરિવર્તન થઇ શકશે નહિ. સાચી સપત્તિ પ્રાપ્ત કરવાના એ મા છે કે આપણી પોતાની અંદર નીતિ અને સાજન્યના વિચારો ઉત્પન્ન કરવા જોઇએ. જો આપણાં મનની અ ંદર ખરેખરા સાજન્યના વિચારા ઉત્પન્ન નથી થતા તા પછી આપણે સુખી થઇ શકતા નથી અને શક્તિ પ્રાપ્ત કરી શકતા નથી. આપણે જાણીએ છીએ કે જેઓમાં સૌજન્યના અંશ પણ નથી હોતા તેમજ જેઓને સજ્જન બનવાની ઈચ્છા પણ નથી હાતી એવા મનુષ્યા ઘણી સારી ભાતિકકમાણી કરે છે, પરંતુ સ્મરણમાં શખા કે તે કમાણી સાચી કમાણી નથી. તે ફક્ત ચેાડા દિવસને માટે જ હાય છે. એક મહાત્માનું કથન છે કે “ ભૂખ અને દુષ્ટ લાકોની ચઢતી દશા જોઈને મને અત્યંત આશ્ચર્ય થયું. મને મહાન પશ્ચાત્તાપ થયા કે હું વ્રત, ઉપવાસ અને પૂજાલતિ વ્યર્થ કરૂ છું, પરંતુ જ્યારે હું પ્રભુના દરબારમાં ગયા ત્યારે ત્યાં મને તેના સતાષકારક ઉત્તર મળી ગયા અને તેના મૂળ ભેદ મારા સમજવામાં આવી ગયા. ” દૃષ્ટાની બુદ્ધિએ જ ઉક્ત મહાત્માને પ્રભુના દરબારમાં માકલ્યા હતા. ત્યાં તેને સર્વ સ્થિતિની માહિતી મળી. તેવી જ રીતે તમે પણ એ પવિત્ર મંદિરમાં પ્રવેશ કરી. એ મંદિર તમારી દર માજીદ છે. એ આત્માની સર્વોચ્ચ અવસ્થા

Page #25

પ્રતિકુળ અવસ્થામાંથી છુટવાના માઘ ઉપાય.
૧૭
છે, એ અવસ્થામાં સઘળા પ્રકારના માનસિક વિકારા અને ક્ષણિક વિચારાના નાશ થઈ જાય છે અને પરમાત્માનું સ્વરૂપ પ્રત્યક્ષ ગાચર થવા લાગે છે. એ અવસ્થાને જ પરમાત્માવસ્થા કહેવામાં આવે છે. એ જ ઇશ્વરનું પવિત્ર મંદિર છે. જ્યારે તમે કાઈ કાર્ય કરી રહ્યા પછી તમારી ઈચ્છાઓના નિરોધ કરીને અને કષાયાના ક્ષય કરીને એ પવિત્ર મંદિરના દ્વાર પાસે આવÀા ત્યારે તમને મનુષ્યોના વિચાર અને કાના સારા વા ખરાબ પરિણામનું સ્વરૂપ સ્પષ્ટત: બુદ્ધિગત થશે. વળી જ્યારે તમે કોઈ દુષ્ટ મનુષ્યને બહારથી દ્રવ્યસ ંચય કરતા જોશા ત્યારે પશુ તમારી શ્રદ્ધામાં જરા પણ ન્યૂનતા આવશે નહિ, કારણુ કે તમે જાણી જશે કે એ મનુષ્ય એક દિવસ જરૂર ગરીબ બની જશે અને દુ:ખી થશે. તેની ચઢતી થાડા દિવસ માટે જ છે. જે ધનવાન મનુષ્યમાં સાજન્ય નથી તે વસ્તુત: નિન, દરિદ્ર છે. જેવી રીતે નદીનું પાણી સમુદ્રમાં જઈને ભળે છે તેવી જ રીતે જો કે તે મનુષ્ય ધનવાન છે, તેા પણ વસ્તુત: તે નિનતા અને વિપત્તિની દિશામાં ઘસડાય છે અને તે મૃત્યુ સુધી ધનવાન જ રહે તે પણ તેને પેાતાનાં દુષ્કર્મોનુ પ્રતિકૂળ ભાગવવા માટે અવસ્યમેવ પાછે જન્મ લેવા પડશે અને જ્યાં સુધી તે ચાઢા ઘણાં દુ:ખના અનુભવ કર્યાં પછી પેાતાની આંતરિક નિર્ધનતા ઉપર વિજય નહિ મેળવે ત્યાં સુધી તે જેટલીવાર ધનવાન મનશે તેટલીવાર તેને નિન બનવુ પડશે. આથી ઉર્દુ, જે મનુષ્ય બહારથી નિધન છે, પરંતુ અંતરંગમાં ધનવાન છે. અર્થાત જેના વિચારા ઉત્તમ છે, જેનુ મન શુદ્ધ છે, તે જ યથાર્થ રીતે ધનવાન છે. દરિદ્રતામાં પણ તે સુખ અને ઐશ્વર્યની દિશામાં ગમન કરે છે અને હમેશાં અપરિમિત હર્ષ અને સતાષ તેની રાહ જોઇ રહે છે.
જો તમારે ખરેખરી રીતે સ્થાયી સુખ મેળવવાની ઇચ્છા હાય તે પહેલાં તમારે એક નિષ્ઠ ધર્માત્મા બનવું જોઈએ. એ વિના સુખની ઇચ્છા કરવી, રાત્રિ દિવસ તેની ચિંતા કર્યા કરવી અને તે માટે નિરંતર ઉત્સુક રહેવું તે મૂર્ખતા છે. તમે એ પ્રમાણે કરશો તે તમારા આત્મા પતિત થશે. તમને કઢિ પશુ સફલતા પ્રાપ્ત થઇ શકશે નહિ. તમારી પેાતાની જાતને ઉન્નત અવસ્થાએ પહોંચાડવાના ઉદ્યોગ કરો. પરાપકાર અને નિ:સ્વાર્થ સેવાને તમારા જીવનનુ ઉદ્દેશ્ય મનાવા, અને હમેશાં ઉત્તમ અને સ્થાયી સાજન્યના સ્વીકાર કરવાના પ્રયત્ન સેવા,
તમે કહેા છે કે “અમારે પેાતાને માટે દ્રવ્યની આવશ્યક્તા નથી, પરંતુ તે દ્રવ્ય દ્વાશ ત્રીજાઓનુ હિત કરવાના અમારા વિચાર છે.” જો વાસ્તવિક રીતે તમારા એવા વિચાર હાય તા તમને દ્રવ્ય અવશ્ય મળશે જ, પરંતુ તમારે યાદ રાખવું જોઇએ કે દ્રવ્ય પ્રાપ્ત કરીને તમારે ઢઢ અને નિ:સ્વાર્થ અનવું જોઈએ. તમારી જા

Page #26

શ્રી આત્માન પ્રકાશ
તને તે દ્વવ્યના સ્વામી માનવાને બદલે તમે તેના રક્ષક યાને ગુમાસ્તા માત્ર છે એમ સમજવું જોઈએ. તમારા ઉશને સારી રીતે સમજી લે. કારણ કે પ્રાયે કરીને આપણે જોઈએ છીએ કે મનુષ્ય એમ કહે છે કે જે અમારી પાસે દ્રવ્ય હાય તે અમે તે સઘળું પરોપકારનાં કાર્યોમાં વાપરીએ, પરંતુ તેઓની આંતરિક ઈચ્છા હમેશાં એવી રહે છે કે લેકે અમારાથી હમેશાં પ્રસન્ન રહે, અમારી પ્રશંસા કરે અને અમારી ગણના સુધારકે અથવા પરોપકારીઓમાં થાય. તમારી પાસે જે અલ્પ દ્રવ્ય છે તે વડે તમે બીજાઓનું હિત કરી શક્તા નથી, તે પછી જ્યારે તમને અધિક દ્વવ્યની પ્રાપ્તિ થશે ત્યારે તમે તેથી પણ વિશેષ સ્વાર્થી બની જશે અથવા તમાાં હવ્યથી બીજાઓનું હિત કરવા પ્રયત્ન કરશે તે તે કેવળ પ્રતિષ્ઠા અને કીતિની ખાતર કરે છે એમ પણ માનવાનું કારણ મળશે. તેથી જે બીજાઓનું હિત કરવાની તમારી ખરેખરી ઈચ્છા હોય તે તેની ખાતર તમારે દ્રવ્યની રાહ જેવી જોઈએ નહિ. તમે અત્યારે જે સ્થિતિમાં મુકાયેલા છે તેમાં જ બીજાઓનું હિત સાધી શકે તેમ છે.
તમે તમારી જાતને જેવા નિવાથી અને પરોપકારી સમજે છે તેવા તમે નિશ્ચયપૂર્વક બનશે તે તમે અગવડે વેઠીને પણ બીજાઓનું ભલું કરી શકશે. તમે ગમે તેટલા નિર્ધન હશે તે પણ તમારામાં સ્વાર્થની આહુતિ આપવાની શક્તિ રહેલી છે. તમે બીજાઓની ખાતર કાંઈને કાંઈ અર્પણ કરી શકે એમ છે. જે મનુષ્યનાં હૃદયમાં પરોપકારના અંકુરે વિદ્યમાન છે, જે ખરેખરા અંતઃકરણ પૂર્વક બીજાઓનું ભલું ચાહે છે તે દ્રવ્યની અપેક્ષા રાખતા નથી. એ મનુષ્ય તે હવ્યને બદલે પિતાનું જીવન અર્પણ કરી દે છે. તે પોતાનાં મનમાંથી સ્વાર્થ, દ્વેષ, કષાય અને કુવાસનાઓને બહિષ્કાર કરી, સવારને ભેદભાવ ભૂલી જઈ મિત્ર અને શત્રુ સોની સાથે સમાન વ્યવહાર કરે છે, સૌનું ભલું ચાહે છે અને તેને
કામ કરે છે.
જેવી રીતે કાર્યકારણને સંબંધ છે તેવી જ રીતે સુખ અને ઐશ્વર્યને આંતરિક સજન્ય સાથે તથા નિર્ધનતા અને નિર્બળતાને આંતરિક દૌર્જન્ય સાથે નિકટને સંબંધ રહેલો છે. અર્થાત્ જેવી રીતે કારણ અનુસાર કાર્ય બને છે તેવી રીતે જે તમારા આંતરિક વિચારે.સારા હશે તે તમને જરૂર સુખ અને એશ્વર્ય મળશે અને જે આંતરિક વિચારે ખરાબ અને મલિન હશે તે તમને દુઃખ અને સંતાપની જ પ્રાપ્તિ થશે.
સ્થલ દ્રવ્ય અને ઉચ્ચ પદવી વા પ્રતિષ્ઠા ખરેખરી સંપત્તિ નથી. આપણી નિષ્ઠા અને નીતિ આપણી ખરેખરી સંપત્તિ છે, અને તેને ઉચિત રીતે કામે લગાઠવી એ જ આપણું ખરેખરૂં બળ છે. અર્થાત આપણે બીજાની સાથેના વ્યવહારમાં જેટલું નીતિમય વર્તન રાખશે તેટલું વધારે આપનું બળ છે એમ સમજાશે.

Page #27

પ્રતિકુળ અવસ્થામાંથી છુટવાના અમેધ ઉપાય.
૫૯
આપણે આપણાં હૃદયને શુદ્ધ બનાવશું, આપણાં મનને કાચ જેવુ` સ્વચ્છ રાખશુ તે આપણુ જીવન સ્વત: સુધરી જશે, વિષયવાસના, રાગ, દ્વેષ, કામ, ક્રોધ, લેાભ, માહ, મદ, માયા, અહંકાર, સ્વાર્થ અને દુરાગ્રહ એ સઘળાં નિર્મળતા અને નિધ - નતાના ચિન્હ છે. એથી ઉલ્ટું, પ્રેમ, પવિત્રતા, નમ્રતા, સભ્યતા, શીલ, સતેષ, દયા, અનુકમ્પા, ઉદારતા, નિ:સ્વાર્થતા, ઇંદ્રિય નિગ્રહ અને આત્મ-સયમ એ સ સપત્તિ અને બળના સૂચક છે.
જ્યારે મનુષ્ય નિર્ધનતા અને નિળતાનાં કારણેાને દૂર કરી દે છે ત્યારે તેની અંદર સ્વયમેવ એક અક્ષય અને જય્ય શક્તિના પ્રાદુર્ભાવ થાય છે અને જે મનુષ્ય ઉચ્ચ કેાટિના ધર્માત્મા બની જાય છે તે સમસ્ત સ'સારને પેાતાને આધીન કરી લે છે.
પરંતુ તવંગર અને ગરીબ સને પ્રતિકૂળ અવસ્થાઓમાંથી છૂટવું પડે છે. ગરીબેાની અપેક્ષાએ તવંગર લેાકેાને વધારે કષ્ટ ઉઠાવવુ પડે છે. આથી એટલુ સ્પષ્ટ થાય છે કે સુખના આધાર સાંસારિક વસ્તુએ ઉપર નથી. સુખના આધાર મનુષ્યનાં અંતરંગ જીવન ઉપર રહેલા છે. ધારો કે તમે એક શ્રીમાન શેઠ છે અને સાશ નાકરા ન મળી શકવાથી તમારે માટી તકલીફ ઉઠાવવી પડે છે. કોઇ વખત સારા નિમકહલાલ નાકરા મળી જાય છે તે તેઓ જલ્દી નાકરી છેાડીને ચાલ્યા જાય છે. આનુ પરિણામ એ આવે છે કે ધીમે ધીમે લેાકેા ઉપરથી તમારો વિશ્વાસ ઘટી જાય છે અથવા તન ઉઠી જાય છે. તમા તમાશ નાકરીને પગાર વધારે આપતા હા અને તેઓને પહેલાં કરતાં વધારે છૂટ આપતા હતાપણું નાકરાની એજ સ્થિતિ રહે છે. આવી સ્થિતિમાં તમને એટલી સલાહ આપવી યેાગ્ય છે કે તમારી મુશીબતાનાં કારણેા તમારા નાકરામાં નથી, પરંતુ તમારા પોતાનામાં જ છે. જો તમે તમારા પોતાનાં હૃદયની અંદર પ્રવેશ કરીને જોશે અને શુદ્ધ અંત:કરણથી તમારા પેાતાના દેશને શેાધી કાઢવાના અને તેને દૂર કરવાના પ્રયત્ન કરશેા તા કાઈને કાઇ વખતે તમારા દુ:ખ અને કષ્ટનાં કારણેા તમારા જાણવામાં આવી જશે. સવિત છે કે તમારામાં કાઇ એવા પ્રકારની સ્વાર્થયુક્ત ઇચ્છા હોય અથવા તમારા મનમાં એવા પ્રકારના અવિશ્વાસ યાને અપ્રિય ભાવ હાય કે જેને વિષમય પ્રભાવ માત્ર બીજાઓ ઉપર નહિ, પરંતુ તમારા પોતાના ઉપર પડતા હાય, ભલે તમે તેને તમારા લાવા અને શબ્દાદ્વારા પ્રદર્શિત પણ ન કરતા હૈ. તમારા નાકરાની સાથે હંમેશાં દયાળુપણું વ્યવહાર કરી, તેના સુખદુઃખ નિરંતર લક્ષમાં રાખે, કાઈ પણ દિવસ તેઓની પાસેથી હદથી વધારે કામ ન ચે અને એમ વિચારી કે તમે જો તેની સ્થિતિમાં હાત તે તમે પોતે પણ તેટલું કામ કરવું પસંદ ન કરત. એટલુ તે નિ:સ હેતુ છે કે નાકરામાં એટલી નમ્રતા હોવી જોઇએ કે તેનું પેાતાના

Page #28

શ્રી આત્માનંદ પ્રકાશ.
માલેકની ભલાઈને ગેરૂપયોગ ન કરે, એ ઘણુંજ સુંદર અને ઉત્તમ છે; પરંતુ એથી અધિક ઉત્તમ અને સુંદર એ નમ્રતા તથા ઉદારતા છે કે જેને લઈને માલેક પિતાનું સુખ ભૂલી જઈને પિતાના આધીનસ્થ કરે અને આશ્રિતના સુખને જ
ખ્યાલ રાખે. આવા મનુષ્યની પ્રસન્નતા દશ ગણું વધે છે અને તેને કઈ વખત પણ પોતાના નેકરેની ફરિયાદ કરવાની જરૂરીયાત રહેતી નથી. એક સુખસિદ્ધ મનુષ્ય કે જેને ત્યાં અનેક નોકર હતા અને જેને કદાપિ એકપણ નેકરને રદ કરવાની જરૂર પડી નહોતી તેનું કથન છે કે “ મારા
કરે હમેશાં મારાથી પ્રસન્ન અને સંતુષ્ટ રહે છે. તમે એનું કારણ પૂછશો તે હું એટલું જ કહી શકું કે મારી પ્રથમથી જ એવી ઈચ્છા હતી કે હું તેઓની સાથે એ વ્યવહાર કરે કે જેવા વ્યવહારની બીજા લોકો તરફથી હુ ઈચ્છા રાખું.” બસ, આજ સફલતાનું રહસ્ય છે. આ પ્રમાણે કરવાથી જ મનુષ્ય સર્વ પ્રકારનાં સુખ પ્રાપ્ત કરી શકે છે અને પ્રતિકૂળ અવસ્થાઓમાંથી છૂટી શકે છે. જો તમે એમ કહેતા હો કે “હું એકલે છું. મારી સાથે કે પ્રેમપૂર્વક વ્યવહાર કરતું નથી અને આ સંસારમાં મારો કેઈપણમિત્ર યાને સહાયક નથી.”તે તમારા હિતની ખાતર તમને એટલું જ કહેવું બસ છે કે એ વિષયમાં તમે તમારા પિતાના સિવાય બીજા કોઈ ઉપર દોષ ન મૂકે. એમાં સર્વથા તમારા પિતાને જ દેવ છે. બીજાઓની સાથે મિત્રતાનો વ્યવહાર આદરે અને તમે જોશે કે સેંકડે મનુષ્ય તમારા પ્રતિ આકષઈ આવશે. તમે તમારી જાતને શુધ, સદાચારી, અને પ્રેમપાત્ર બનાવે અને તમને અનુભવ થશે કે સર્વ લોકો તમારી સાથે મૈત્રી અને નેહ કરવા લલચાશે. એક સુવિખ્યાત વિદ્વાનનું કથન છે કે જ્યાં જ્યાં પાણી મીઠું હોય છે ત્યાં ત્યાં સઘળા પશુપક્ષીઓ અને મનુષ્ય પીવા માટે દેડે છે.
જો તમે તમારા હૃદયને શુદ્ધ બનાવશે અને તમારા મનને તમારે વશ કરી લેશો તે જે જે વસ્તુઓ તમારા જીવનને દુઃખમય બનાવી રહેલ છે તે સને તમે એક ક્ષણમાં દૂર કરી શકશો. તમને નિર્ધનતા સતાવતી હોય, તમને ધનસંપત્તિ ઉપાધિ રૂપ લાગતી હોય અને દુઃખ, તથા શેક અપ્રિય જણાતા હોય તે પણ તમે તમારા અંતરંગમાંથી સ્વાર્થને નિર્મળ કરવાથી આ સર્વને દૂર કરી શકશે. (અહિં આ સ્મરણમાં રાખવાનું છે કે જે નિર્ધનતા દુઃખ અને વિપત્તિનાં કારણરૂપ છે તે અર્થમાં નિર્ધનતા શબ્દ વાપરવામાં આવ્યું છે ) સ્વાર્થને લઈને જ એ સર્વ દુઃખનાં કારણરૂપ બની રહેલ છે.
કર્મનો સિદ્ધાંત અટલ છે. જેવાં કે આપણે પુર્વ જન્મમાં કર્યા હોય છે અને થવા આ જન્મમાં કર્યા હોય છે તેનું ફળ આપણે ભેગવી રહ્યા છીએ. અત્યારે આ પણે જેવા કર્મો કરશું તેનું ફળ આપણે ભવિષ્યમાં ભગવશું. આપ પ્રતિક્ષા

Page #29

પ્રતિકુળ અવસ્થામાંથી છુટવાને અમેધ ઉપય. પાછલા કર્મોને ઉદયમાં લાવીએ છીએ અને ભવિષ્યને માટે નવીન કર્મો બાંધીએ છીએ. ધારો કે કઈ મનુષ્યનું સર્વસ્ત્ર ધન ચેરાઈ ગયું, અથવા કેઈ હાલામાં વ્હાલું સ્વજન મરી ગયું, અથવા કોઈનું પિતાના ઉચ્ચ પદેથી અધ:પતન થયું, તે તે વખતે સમજવું જોઈએ કે તેણે પૂર્વ જન્મમાં કઈ એવા બુરાં કર્મો કર્યો હશે કે જેનું બુરૂં ફળ તેને મળ્યું. પરંતુ તેથી તેણે નિરાશ યાને હત્સાહ થવું જોઈએ નહિ કારણ કે તેનામાં નવિન કર્મો કરવાની શક્તિ રહેલ છે. તેણે વિચારવું જોઈએ કે “મેં પહેલાં કોઈ એવા બુરા કર્મો કર્યા હશે કે તેનું આ ફળ મને મળ્યું. હું આ ફળ ઉદાસીનતા પૂર્વક ભોગવી લઉં અને ભવિષ્યને માટે શુભ કર્મોને બંધ કરૂં, જેથી કરીને ભવિષ્યમાં મને તેનું સારૂં ફળ મળી શકે. જે આ વખતે એ દુ:ખે ભેગવતાં મારા મનમાં દુઃખી થઈશ તે તેનાથી મને ડાનિ ઉપજશે, કારણ કે આ સમયે દુઃખ માનવાથી અથવા કષાયવશાત્ બીજા લેકેને દેષ દેવાથી હું પુનઃ અશુભ કર્મોને બંધ બાંધીશ અને તેનાં અનિષ્ટ ફળ મારે આગામી જન્મમાં ફરી વખત ભેગવવા પડશે.” જે મનુ વર્તમાન દુઃખને ઉદાસીનતાપૂર્વક સહન કરી લે છે, જેઓ શુભ કાર્યો કરવા માટે સદા યત્નશીલ રહે છે તથા જેઓ સત્યતા અને એકનિષ્ઠાને મજબૂત વળગી રહે છે તેઓ હમેશાં સુખી અને પ્રસન્નચિત્ત રહે છે.
જે મનુષ્ય સ્વાર્થ માંજ મગ્ન રહે છે તેઓ સ્વયં પોતાના શત્રુ બને છે અને તેઓ ચારે બાજુ શત્રુઓથી આવૃત રહે છે, પરંતુ જેઓ સ્વાર્થને પરિત્યાગ કરે છે તેઓ સ્વયં પિતાના રક્ષક બને છે અને તેઓ ચારે બાજુ મિત્રોથી આવૃત રહે છે. વિશુધ હદય મનુષ્યના દિવ્ય પ્રકાશની પાસે સંપૂર્ણ અંધકાર નષ્ટ થઈ જાય છે, અથાત્ જયારે મનુષ્યના હદય પવિત્ર બની જાય છે ત્યારે તેમાંથી સઘળા વિકારે અને કુત્સિત ભાવે અદશ્ય થઈ જાય છે. જે મનુષ્ય પોતાની જાતને વશ કરી લીધી છે. તેણે આખા જગત ઉપર વિજય મેળવ્યો છે એમ કહેવામાં લેશ પણ અતિ નથી. તેથી તમે પણ તમારી પિતાની ઇદ્રિને તમારે વશ કરી લેશે, તમારા હૃદયને વિશુધ બનાવી લેશો, તમારી જાત ઉપર આધિપત્ય મેળવશે તે તમારી નિર્ધનતા જતી રહેશે, તમારા સઘળાં દુઃખ દૂર થઈ જશે અને તમારે કઈ પણ જાતની ફરિયાદ કરવાનું કારણ રહેશે નહિ. બસ, હવે વિલંબ ન કરે, સ્વાર્થ પરતાના જીર્ણ ચીંથરાઓને તમારા શરીર ઉપરથી ઉતારી નાખે અને તેને બદલે સાર્વપ્રેમના સુંદર વસ્ત્રો ધા૨ણ કરે. એ વખતે તમે તમારા અંતરંગમાં સ્વર્ગીય સુખ અનુભવશો અને તેનું પ્રતિબિંબ તમારા બાહા જીવન ઉપર જરૂર પડશે.
આ ઉપરથી એટલું જ તાત્પર્ય નીકળે છે કે જે મનુષ્ય અત્યંત દૃઢતાપૂર્વક આત્મત્યાગ અને ઇન્દ્રિયનિગ્રહના પંથે વિશ્વાસ રૂપી અવલંબનની સહાયથી હમેશાં વિચરે છે તેઓ સઘળાં કાર્યોમાં વિજય અને સફળતા પ્રાપ્ત કરે છે તેમજ તેઓને ચિરસ્થાયી અને અપરિમિત સુખની પ્રાપ્તિ થાય છે એ નિ:સંદેહ છે.

Page #30

શ્રી આત્માનંદ પ્રકાશ.
પ્રાસંગીક સ્યુરણ.
(ચર્ચાપત્ર.) “આત્માનંદ પ્રકાશ” ના ગત ચૈત્ર-વૈશાખ માસના અંકમાં પ્રસિદ્ધ થએલા વિરાગ્ય” શીર્ષક મારા લેખમાંથી એક ફકરે તેના પૂર્વાપર સંબંધમાંથી છુટે પાડી “જૈન ધર્મ પ્રકાશ ના શાહ કુંવરજી આણંદજી (તંત્રીએ) ભાદ્રપદ માસના અંકમાં ઉધૂત કરી તેના ઉપર કેટલીક વિપથગામી ટીકા કરી છે. ટીકા માટે તંત્રી મહાદયે પસંદ કરેલા ફકરાને ખુલાસે-જવાબ નીચે પ્રમાણે છે.
મેં રજુ કરેલી ઉપરોક્ત ભાવનાને જૈન દષ્ટિએ ઇષ્ટ ગલા વૈરાગ્યને વિરાધ કલ્પી, તેના સ્વીકાર સામે તંત્રીશ્રીએ “જેન ધર્મ પ્રકાશ”ના ઉપાસકોને ચેતવણી આપી છે અને તેમ કરવામાં પક્ષ રીતે સુચવ્યું છે કે ભય, કલેશ, કંટાળે, અણગમે, ભીરૂતા કે તે કોટીના અન્ય ગમે તેવા કલીષ્ટ ભાવમાંથી પ્રગટેલ નિર્વેદ અને તજન્ય “સંસાર ત્યાગ” એ શાસસંમત અને આદર એગ્ય છે.
વિદ્વાન તંત્રીશ્રીએ ઈષ્ટ ગણેલી તત્વસ્વરૂપની એવી એકદેશીય સમજ આપણા વર્તમાન જૈન દર્શનમાં જેવી વિકૃતિ ઉપજાવી છે, તેટલી અન્ય કશા વડે ભાગ્યે જ થએલી દેવામાં આવે છે. મનુષ્ય જીવનમાં વિરાગનું સ્થાન ક્યાં છે, કઈ દષ્ટિએ, કેવા પ્રકારે તે વિરાગ-વૃત્તિ, વ્યક્તિ, સમાજ, દેશ, રાષ્ટ્ર અને વિશ્વના વ્યવહારીક અને પારમાથી ક શ્રેયનું સાધન બને છે, તેને યથાર્થ વિવેકને લેપ થઈ, તેના સ્થાને માત્ર એક જ ભાવનાને અભિષેક થયા છે કે આ સંસાર એ કે પ્રચંડ, ભયાનક, વિશ્વવ્યાપી મહાયંત્રણ છે, જેના ભીષણ ચક્રની આંટીમાં સમસ્ત યુગ અનંતકાળથી ફસાઈ ગયે છે અને હવે હરકોઈ પ્રકારે તેમાંથી ભાગી છુટવામાંજ સલામતી રહેલી છે. આવી ભાવનાના વિવેકહીન સ્વીકારથી આપણે સમાજ આ કાળે રસહીન, કળાહીન, ઉચ્ચ ભાવશૂન્ય અને નિર્વેદમય બની ગયા છે. એકાંત દુ:ખવાદના પ્રચારે આપણને દુઃખી, દીન, હીન, દરીદ્ર અને જયાં ત્યાં દુઃખનું જ દર્શન કરવાવાળા બનાવી મુક્યા છે. એક સાપેક્ષ, ખંડ સત્યને અખીલ સત્યરૂપે સ્વીકારવાનું આ પરિણામ છે.
* શાસ્ત્રવિષયક પ્રાચીન ગ્રંથોમાં વિવિધ પ્રકારની ભાવનાઓના પ્રાધાન્યવાળા અનેક વાગ્યે મળી આવે છે, પરંતુ તેટલા જ ઉપરથી બુદ્ધિમાને તેને સર્વથા સ્વીકાર કરતા નથી. કયા દેશકાળમાં, તે વખતની કઈ પ્રચલીત પ્રબળ ભાવનાને

Page #31

ચર્ચાપત્ર. ઉદેશી તેના પ્રતિકારરૂપે તે વાગ્યે યોજાએલા હોવા જોઈએ તેને વિચાર કરી, તેના ઉપર ચઢેલા તે તે દેશકાળની ભાવનાઓના થરને વિવેકના શરવડે દૂર કરી વાસ્તવ, સનાતન, સત્યને જ તેઓ આદર કરે છે. શાસ્ત્રોના અભ્યાસની સફળતા, શાસ્ત્રીય ભાવનાઓની મૂર્તિઓને સાફ કરી તેના બને તેટલા વિશ્વ સ્વરૂપમાં સમાજના માનસ-ચક્ષુ સમક્ષ રજુ કરવામાં રહેલી છે, નહિ કે પૂર્વાપરના સંદર્ભમાંથી વિખુટા કરેલા એકાદ ફકરાને શાસ્ત્રોના કેઈ સમન્વયાહીન વાકા સાથેનો વિરોધ ક૨વામાં.
આર્યાવર્તમાં ઉત્પન્ન થએલા સર્વ દર્શને ઉપર નિવેદવાદને રંગ ન્યુનાધિકપણે લાગે છે, પરંતુ જેન અને બૌદ્ધ દર્શન ઉપર તેને રંગ અતિ સM રૂપમાં લાગે છે. જૈન અને બૌદ્ધ દર્શન સંબંધે તેમ થવામાં કેટલાંક ઐતિહાસીક કારણે છે. જે કાળે તે દર્શનનું સ્વરૂપ ૨૪૦૦ વરસ પૂર્વે રચાતું હતું, તે વખતે વૈષ્ણવ સંપ્રદાયની રાસલીલા અને તેને આનુષંગીક ભેગવિલાસનું બાહુલ્ય જનસમાજને નૈતિક ભાવના ઉપર અત્યાચાર કરી રહ્યું હતું. આ વૃત્તિ ઉપર અંકુશ રાખવાની અને તે સાથે પ્રબળ અદાલન પ્રગટાવવાની તે કાળે અત્યંત આવશ્યકતા હતી. એક ભાવના જ્યારે અંતિમ હદ (Extreme limit) ઉપર જઈ અનિષ્ટ ઉપજાવે છે ત્યારે તેને તેના યોગ્ય સ્થાન ઉપર લાવી મુકવા માટે તેનાથી વિરોધી ભાવનાને પણ તેટલી જ અંતિમ હદે રહીને કામ કરવું પડે છે. તે કાળે પણ કાંઈક આ પ્રમાણે બનેલું હતું “ભેગ-વાદની” ભાવના સામે તેટલા જ બળથી “ત્યાગ-વાદ” નું શસ્ત્ર ઉગામવું પડેલું હતું. પરંતુ એક કાળે કારણ વિશે જાએલા તે શાસ્ત્રના અક્ષરાવશે, આજે ત્યાગ–વિરાગની વર્તમાન એકદેશીય ભાવનાનું નિમિત્ત થઈ પડેલા છે. વિવેક દષ્ટિ સમજે છે કે સત્ય કઈ પ્રકારના અંતિમ ભાગ ઉપર નથી, પણ મધ્યમ માર્ગમાં રહેલું છે.
સંસાર સુખમય પણ નથી, તેમ દુઃખમય પણ નથી, ઉભયમય છે. આત્મા તેની મોહનીય પ્રકૃતિને અનુસરી સંસારનું સુખદાયકપણું કે દુઃખદાયકપણું અનુભવે છે. વસ્તુ માત્ર ત્યાગવા યોગ્ય પણ નથી. તેમજ નહિ ત્યાગવા યોગ્ય પણ નથી, પરંતુ શાકા, વિવેક, સામર્થ્ય અને સ્વાનુભવની કેટીથી તેવા ત્યાગવીકારને નિર્ણય કરવાને છે.
વળી ત્યાગ કે વિરાગમાં વસ્તુતઃ કશું જ મહત્વ નથી, પરંતુ જે આંતરિક ભાવનામાંથી તે ઉદભવે છે તેમાં જ મહત્વ અને ગૌરવ છે. ભય, કાયરતા, વિયાગ,

Page #32

શ્રી આત્માનંદ પ્રકાશ. અપ્રાપ્તિ, વ્યામહ, આદિ શુદ્ર લૈકિક નિમિત્તોથી પ્રગટેલો ત્યાગ, વિરાગ, તે તે નિમિત્તોના વિલય સાથે જ વિલીન થઈ જાય છે. જે ઉચ્ચ પ્રેરક ભાવના, ત્યાગ વિરાગની આધાર સ્વરૂપ હોવી જોઈએ, તેજ આત્માના વાસ્તવ કલ્યાણનું યથાર્થ સાધક છે.
ત્યાગ વિરાગના આધાર સ્વરૂપ હોવી જોઈતી એવી ઉચ ભાવનાઓના અભાવને લીધે જ આપણા સંપ્રદાયમાં આજે દયાનંદ, વિવેકાનંદ કે રામતીર્થ જેવા પ્રભાવશાળી મહાજનેને નિતાન અભાવ વર્તે છે. બાહ્ય આવેઝનને અંતર્ગત વસ્તુ જેટલું જ મહત્વ આપવાની હદે આપણે સંપ્રદાયનું અધ: પતન થએલું છે. આ પ્રતિપાદનમાં તંત્રીશ્રીની શાસદષ્ટિ દોષનું દર્શન કરતી હોય તે તેમ કરવા તેમને છુટું છે. હું પોતે તેમાં યથાર્થ શાસ્ત્ર દ્રષ્ટિ સાથે કશે વિરોધ જોતું નથી.
તંત્રી મહાશય જૈન શાસ્ત્રના અક્ષર દેહના અનન્ય ઉપાસક છે. એક શ્રદ્ધાવાન ઉપાસક પિતાના ઉપાસ્યથી સહેજ વિદુર જતી વૃત્તિને સહી શકતા નથી. તેવી શ્રદ્ધા પ્રકૃતિથીજ પક્ષપાતી હોય છે. તે પોતાના શ્રધેય શીવાયની અન્ય બાજુને જેઈજ શકતી નથી બીજી પ્રકારની સલાહ પણ તે શ્રદ્ધાની દ્રષ્ટિને રૂચતી નથી. આત્માના ઉત્કાન્તિાના ક્રમમાં એવી એકાતિક શ્રદ્ધા નિર્ભયતાની ભૂમિકા અમુક કાળ પર્યત ઘણા આત્માઓને આપે છે અને ભિન્નભિન્ન કારણે વડે તેવા કાળનું વૈનાધિય નિર્માય છે. તંત્રીશ્રી વર્તમાનમાં તેવી એકાદ ભૂમિકાને અલંકૃત કરી રહ્યા છે, તેથી તેઓશ્રીના પિતાના બધેયથી હેજ પણ દુર જતી લોચના તેમ રૂચિકર ન હોય તેમાં અસ્વાભાવિક કશું જ નથી. તેમ છ મા તેઓશ્રી પ્રત્યે વિજ્ઞપ્તિ એટલીજ છે કે તેઓશ્રી જેટલે કાળ તેમની હાલની ભૂમિકાને શોભાવી રહે તેટલો કાળ શૈર્ય પૂર્વક સ્વતંત્ર આલોચના સહી લે કેમકે તેમની હાલની અસહિષ્ણુતા પ્રકૃતિ–ગત નથી, પરંતુ આત્માને ઉર્વગામી પથની એક વિશિષ્ટ ભૂમિકા ગત છે અને તેમ હોઈને તે ક્ષણીક અને ક્ષમ્ય છે.
અને તેમ છતાં હું મારા લેખમાં જે કંઈ લખું છું, તે સર્વથા સત્યજ છે એમ કહેવાને કે મનાવવાને દા રાખતું નથી, એથી ઉલટું હું એમ માનું છું કે આપણા સર્વની વિચારણામાં સર્વ સ્થાને ન્યુનાધિક, વિકળતા, દેષ અને યુકત હીનતા રહેલી છે. અખીલ, અખંડ, નિર્પેક્ષ પરમ સત્ય તે પરમાત્મા શીવાય કોઈને પ્રાપ્ત હેઈ શકે નહિ. આપણું મનુષ્યની બુદ્ધિમાં તે પરમ સત્યની એકજ બાજુ પ્રતિબિંબિત થાય છે અને સત્યનું તે પ્રતિબિંબ પણ આપણા હૃદયની વિશુદ્ધિ

Page #33

પ્રકીર્ણ નેધ અને અધિકારના તારતમ્યાનમાર પ્રકૃ કે વિકૃત હોય છે. તે ઉપરાંત કેઈપણ મનુષ્ય પિતાના સ્વતંત્ર વિવેક વિના અને મત આંખ મીંચીને સ્વીકારી લે, તેને હું દુર્બળતા બાણું છું. શાસ્ત્રોનું અધ્યયન અને પરિશીલન પણ મનુષ્યની સ્વતંત્ર વિવેકશક્તિના વિકાસ અર્થે જ છે. કોઈ ખાસ પ્રકારના મંતવ્યો કે શ્રદ્ધયોમાં આપણને જકડી રાખવા માટે શાસ્ત્રોનું નિર્માણ નથી. આથી જેમની વિવેકબુદ્ધિને મારા અને ભિવાય સાથે વિરોધ હોય તેમને તે માન્ય રાખવા મારે લેશ પણ આગ્રહ નથી. હું જે કાંઈ લખું છું તે મારા પિતાના અભ્યાસ, અવલોકન અને વિચાર-વાતવ્યના પરિણામરૂપે છે અને તેને પૂર્ણ સત્યરૂપે ન માની લેતાં પાકી કોટી કર્યા પછી જ સ્વીકારવા મારી પણ સલામણ છે.
(અધ્યાયી)
પ્રકીર્ણ નોંધ.
દેવ દ્રવ્યની ચો હ ! પણ ભેર ચાલે છે, તેનું હજીસુધી છેવટ આવ્યું નથી,આવવાના રસ પણ નજીકમાં હોય તેમ બુદ્ધિશાળી મનુષ્યને જણાતું નથી. દિવસાનદિવસ નીકળતાં હેન્ડબીલ, બુકા ચર્ચાપત્રોથી આક્ષેપ, વિક્ષેપ અને અશાંતિ વધતી જ જાય છે. જે પવિત્ર પર્યુષણ પર્વેમાં જેમાં કે કેવળ નિર્જરા અને શાંતિને અવકાશ જ હોય છે, તે દિવસોમાં પણ હેબીલે, બુકે પ્રકટ કરી ભાષણે કરી, કેટલેક સ્થળે ખળભળાટ થયે હશે. આ પવિત્ર દિવસેમાં હાલમાં ખાંડ સાકરના ભાવ વધી ગયેલા હોવા પતાસાં, સાકરને બદલે અશાંતિ ઉત્પન્ન કરનાર ખળભળાટ કરી મુકનાર, દેવ દ્રવ્યની ચર્ચાને બંને પક્ષના હેન્ડી, બુક વગેરેની ધધબંધ પ્રભાવના શરૂ હતી. કલ્પસૂત્રના વંચાતી વ્યાખ્યાનમાં તે હેબ્બીલ વગેર વહેંચાતા હોવાથી ઘોંઘાટ થતાં તે બધા દિવસોમાં તે તેવા તેવા નવા નવા હેન્ડબલે વગેરેની ઉલટભેર રાહ જોવાતી હશે અને રસભર વંચાતા હશે અને અત્રે પણ તેમ બન્યું છે. દેવ દ્રવ્યની ચર્ચાના બંને પક્ષકાએ કૃપા કરી આ આઠ દિવસ તેવી પ્રભાવના ન કરી હત તે કદાચ ચાલી શકત, પરંતુ તેમને ગમ્યું તે ખરૂં !!!
અત્રે પણ તેવી પ્રભાવના ઘણી જ થઈ છે. વળી સાથે એક માસિકના ૨. તંત્રીએ જ્યારે પિતાના વાજીંત્રને ભાદરવા માસને અંક શ્રાવણ માસમાં પ્રકટ કરી વહેંચી આવે, ત્યારે અત્રે સમાજના બુદ્ધિશાળી મનુષ્ય જાણી શકયા કે, આ વખતે પડ્યું પણામાં કાંઈ નવીન પ્રભાવના, નવીન ચર્ચા અને નવીન પ્રસંગે ઉપસ્થિત થશે, કારણકે તે તેની આગાહી હતી. દેવદ્રવ્યસંબંધીની આરતે પૂજાના વગેરેની બોલીની હકીકત ઉપરાંત ઘેડીયા પારણા અને સુપનો હકકત જ ખાસ આ પર્યુષણામાં મુખ્ય ભાગ

Page #34

શ્રી આત્માન પ્રકાશા.
લીધો હતે. એક બાજુના કહે છે કે તે પણ દેવ દ્રવ્ય જ ગણાય, ત્યારે બીજી બાજુના
જ્યારે તેમાં ફેરફાર થઈ શકે, કેટલેક સ્થળે થયેલા છે વગેરે વગેરે દલીલ મૂકે છે કે ત્યારે સામી બાજુવાળા રીતસર ચર્ચા નહીં કરતાં, તેઓને પુરાવાથી, દલીલથી નહીં સમજાવતાં આવી દલીલ કરનારાઓ દેવદ્રવ્ય શ્રાવક શ્રાવિકાને ખવરાવી દેવા અને પિતે ખાઈ જવા માંગે છે, એવી હવા અણસમજુ લેકે માં ફેલાવી તેવી દલીલ કરનારાઓને ઉતારી પાડવા માંગે છે, બલકે તેવી દલીલ પણ કેમ થઈ શકે? આ શહેરમાં અમુક અશે તે પાઠ ભજવાણે છે. અમુક મનુષ્ય ખાનગીમાં કેમ બેલે છે, જાહેરમાં શું કહે છે વગેરે વગેરે અમે હવે પછી જણાવીશું, પરંતુ જાહેરમાં જેમ કહેવાયું છે તે જે બરાબર હેયતે બંને મહાત્મા તરફથી દેવ દ્રવ્ય સંબંધી ચર્ચાનું કાંતે છેવટ જલદી આવવું જોઈએ, કાંતે ચર્ચા બંધ પડી તેની હાલ શાંતિ થવી જોઇએ તેવી શું હકીકત છે તે સમાજ જાણવાને સ્વાભાવિક છેતેજાર હોયજ તેતે હવે પછી જણાવીશું.
અમારા માનવતા ગ્રાહકોને આ માસિકના સત્તરમા વર્ષની ભેટની બુક “શ્રી દેવભક્તિમાળા પ્રકરણ”નું રૂા. ૧–૮–૦ નું વી. પી. કરી દરેક ગ્રાહકોને મોકલ વાનું કાર્ય શરૂ થઈ ચુકયું છે. માસિકનું વી. પી. રૂા. ૧-૫-0 કરવાને ધારે છતાં આ સપ્ટેમ્બર માસથી પિસ્ટ ખાતા તરફથી વી. પી. રજીષ્ટરથી મોકલવું તે ધારો થયેલ હોવાથી રજીષ્ઠર ફીના રૂ. ૦–૨–૦ બે આના તથા ભેટની બુક દસ ફરમને બદલે આ વર્ષે પચીસ ફોરમની થયેલ હોવાથી વધારાના પોસ્ટ ટીકીટ રૂા. ૦-૧-૦ એક આને મળી રૂ. ૧-૮–૦ નું વી. પી. કરવામાં આવેલ છે. આવી કાગળ અને છપાવવાની સખ્ત મોંઘવારી છતાં જેન બંધુઓને વાંચનને વિશાળ લાભ આપવાની ખાતર જેમ માસિકનું લવાજમ વધાર્યું નથી તેમ ભેટની બુક પણ દર વર્ષ કરતાં વધારે માટી આપવામાં આવેલ છે જેથી તેની કદર કરી દરેક સુજ્ઞ ગ્રાહક તે વી. પી. સ્વીકારી લેશે એવી વિનંતિ છે.
પૂજ્ય સાધુ સાધ્વી મહારાજ, અમારા માનવંતા સભાસદે અને આ માસિકના વાચકવર્ગ વગેરે. દરવર્ષે અમારા તરફથી ક્ષમાપનાના પત્ર (ત્રીઓ) હાળા પ્રમાણમાં આપ સર્વેના ઉપર મોકલવામાં આવતા હતા. પરંતુ તે બાબતમાં થતે કેટલેક ટાઈમ અને પૈસાના વ્યયને બાજુએ મૂકી આ માસિકમાં ક્ષમાપના માટે એક લેખ આપી આપ સર્વે પ્રત્યે તે પ્રકારનું અમારું કર્તવ્ય બજાવ્યું છે. અને દર વર્ષે હવે તેમ કરવામાં આવશે. દરેક જૈન બંધુઓને પણ અમારી નમ્ર વિનંતિ છે કે આવી રીતે થતે પૈસાના વ્યયને ઉપયોગ આપણા સિદાતા બંધુઓની ઉન્નતિ અર્થે દર વર્ષે કરો.

Page #35

જીવન-સુધારણાના સન્માર્ગે. પ્રત્યેક કુટુંબમાં અવશ્ય રાખવા અને વાંચવાલાયક અત્યુત્તમ લેખને સંગ્રહ
રાજક–વિઠ્ઠલદાસ મૂળચંદ શાહ, બી. એ. જીવનમાં નવીન ઉત્સાહ રેડનાર, નવીન ચૈતન્ય જગાડનાર, અપૂર્વ આનંદ અને શકિત પ્રેરનાર તેમજ માનસિક શકિતઓને અજબ વિકાસ કરનાર ઉમદા સદ્દવિચારોથી ભરપૂર આ પુસ્તક પ્રત્યેક સ્ત્રી પુરૂષને સ્વપરહિત સાધનામાં અમૂલ્ય સાહાય આપનાર થઈ પડે તેમ છે. આમાં નિર્દિષ્ટ કરેલા માર્ગે જાણી જીવનયાત્રા સફળ કરવા જરૂર મંગાવે. કિં. રૂા. ૧ મળવાનાં ઠેકાણી –
(૧) શ્રી જન આત્માનંદ સભા-ભાવનગર ( ૨ ) જીવનલાલ અમરશી મહેતા
પીરમશાહ રેડ-અમદાવાદ. જૈન બંધુઓને ખાસ સૂચના આપણું મંદિરમાં ઉપયોગમાં આવે તેવી શુદ્ધ વસ્તુઓ જેવી કે-કેસર, કસ્તુરી, અખર, બરાસ, મમ્માઈ, ગેરચંદન, શીલાજીત, સોના-ચાંદીના પાના, દશાંગી ધુપ, અગરબતી વગેરે માલ કિફાયત ભાવે મળશે. ભાવને માટે પ્રાઇસલીસ્ટ મંગાવે. શા. કુલચંદ ગોપાળજી, હેરીસ રેડ–ભાવનગર
આ સભામાં નવા દાખલ થયેલાં માનવંતા સભાસદ.
પહેલા વર્ગના લાઇફ મેમ્બર. ૧ શેઠ ઝવેરભાઈ રામજી રે. ઉમરાળા હાલ મુંબઈ .
બીજા વર્ગના લાઈફ મેમ્બરશે. ૨ શાહ ન્યાલચંદ જાદવજી ઘાટકોપર - મુંબઈ. ૩ શાહ મોહનલાલ ખેડીદાસ મહુવા-હાલ મુંબઈ. ૪ દેશાઈ નરોતમદાસ ખીમચંદ બોટાદ. ૫ શાહ કેશવલાલ લક્ષમીચંદ ભાવનગર, ૬ પારેખ ચુનીલાલ દુલભદાસ ૭ શાહ હરજીવનદાસ કરસનજી. ૮ શાહ અમૃતલાલ ગીરધરલાલ -
પેટ વાર્ષિક મેમ્બરે ૯ શાહ નાગજીભાઈ કેશવજી દલાલ મુંબઈ. ૧૦ ગેસલીયા પિપટલાલ નારણજી માંગરોળ ૧૧ પારેખ વૃજલાલ ઉજમશી ભાવનગર,

Page #36
સ્વાશ્રયી મનુષ્ય. સ્વાશ્રયી મનુષ્ય મિત્રો, સબળ એળખાણ, મિલક્ત, પદવી અથવા પાઈ પણ મધ્યરની સાહાય વગર ચલાવી શકે છે. સ્વાશ્રયથી વિખે અથવા મુશ્કેલીઓ દૂર કરી શકાય છે, પરાક્રમ ભરેલાં કાર્યો બજાણી શકાય છે, મહાન શોધ ખોળાની પૂર્ણતાએ પહોંચાય છે. એવું અન્ય માનુષી ગુરુથી થવું અશક્ય છે. જે મનુષ્ય જગતમાં એકલે ઉભો રહી શકે છે, જેને મુશીબતેને ડર નથી અને જેને પોતાની અંદર રહેલાં કાર્ય કરવાના નૈસર્ગિક બળમાં સંપૂર્ણ દૃઢ શ્રદ્ધા છે. તે જ માણસ પરિણામે વિજયી નીવડે છે. એમાં જરા પણ સંદેહ નથી. - અનેક માણસનું વજન લેકામાં ઘણું ઓછું પડે છે તેનું એક કારણ એ છે કે તેઓ કાર્યો કરતાં ડરે છે, અથવા તે તેઓને આત્મબળની પૂરેપૂરી ખાતરી હોતી નથી. તેઓ સ્વત વિચાર કરવાની અને અમુક નિશ્ચય પર આવવાની હિંમત કરી શકતા નથી તેઓ પિતાના વિચારે પ્રકાશમાં મૂકવાની હિંમત કરે છે તે પહેલાં તેમને ઉક્ત વિચારે સ્વીકાર્ય છે કે નહિ એ અન્ય લોકારા જાણવા મથે છે; અને છેવટે તે વિચાર પ્રકાશમાં મૂકાયા પછી તેમને એમજ જણાય છે કે તેઓના વિચારે તમારા વિચારોનું પ્રતિબિંબ અથવા રૂપાંતર માત્ર છે. જ્યાં સુધી આપણે વિચારે તેના જાણવામાં આવતા નથી, ત્યાં સુધી બીજા લે વિરહ પડશે અને તેઓને ખોટું લાગશે એવી ભીતિથી જે મનુષ્ય પોતાના આંતરિક વિચારે પ્રદર્શિત કરવાની હિંમત કરતા નથી તે તિરસ્કારને પાત્ર બને છે; પરંતુ પિતાની આસપાસના માણસની સંકુચિત દૃષ્ટિની સીમા બહાર જે મનુષ્યનું નિશાન આવી રહેલું છે અને જેનામાં સ્વતઃ પિતાને માર્ગ કરી લેક ચર્ચાની દરકાર કર્યા વગર કર્તવ્ય પરાપણ રહેવાની હિંમત છે તે પુરૂષ સત્કારને પાત્ર બને છે, અને તેનું જીવન પણ અનુકરણીય અને દષ્ટાંત રૂપ બને છે. આવા વિચક્ષણ પુરૂષને હતાય થવાને કદિ પણ પ્રસંગ આવતો નથી; કેમકે તે સારી રીતે સમજતા હોય છે કે માત્ર દીર્વદળીય જનેને જ તેનું નિશાન દષ્ટિગમે છે; અને જે તે નિશાન વધારે દૂર રાખશે તો તે સ્થળ સુધી તેની આસપાસ રહેલા કાણાખરા લોકોની દષ્ટિ પહોંચી શકે નહિ.” વન–સુધારના સભા. For Private And Personal Use Only