Page #1
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
Granthamglu Office, The Atmanad Prakash REGISTERED No. B. 431
श्रीमजियानन्दस्मिगल्यानमः GREECEEEEEEEEEEECccceedecease
आत्मानन्द प्रकाश
SERESSE层层层签经经
सेव्यः सदा सदरु कल्पवृक्षः
नैर्मल्यं मानसं च स्वपरहितकृते जयते सत्पतिः शुद्धं सम्यक्त्वरत्नं गुणगगकिरणभासितं प्राप्यते यत । शुद्ध ज्ञानानुरागो गुरुचरणरतिर्लभ्यते चापि पूर्णा
आत्मानंद प्रकाशे प्रसरति हृदये दुर्लभंजिनानाम् ॥१॥ -
-- पु.१५, वीर सं.२४४४ आश्विन-कार्तिक आत्म सं.२२. अक३-४ थो.
959555599.20.5909 प्रकाशक-श्री जैन आत्मानन्द समा-मा-नगर.
विषयानुभव નંબર, વિષય પૃષ્ઠ. નગર વિષેવ પૃષ્ઠ. १अमुस्तुति. समाज. (पद्यापा-५४-७७ . श्रीहाननियनु भाषण....७० ૨ પ્રશ્નોત્તર રતનમાલિક! .. .... ...५५ टेन निवासि साहित्य....७८ 3 शास्त्र साध.
...१७मासहित हित म. ..८९ ४ाय भनेभ.
७
.मा म२०, पु. ५.14 ૫ જેનામાં ઉન્નતિ અર્થે ઐકય [ી જ રૂ છે ? ૯ ૨ ૧ મહા પુરૂ પે ને તયા ના સ
લા - સભા સદની વગ વાસ. 9 - હi વાષિી કે સૂપ રૂા. ૧) ટેપ લ ખર્ચઆ ડા ૪. | આનદ મીટીંગ પ્રેસમાં શાહ ગુલાબચંદ લધુબાઈ એ છાપું –ભાવનગર.
mane)
For Private And Personal Use Only
Page #2
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
અમIPL PT Dાહકોને નમ્ર વિનંત. ભાવનગરમાં ચાર માસ થયા લેગ ચાલતો હોવાથી, પ્રેસની અને કારકુનની અગવડ અને ગેરહાજરીને લઈને ગયા ભાદરવા માસને અ ક બહાર પડતાં વિલ ખ થયા હતા, જેથી આશા માસ માટે તેમ થાય તેવું હોવાથી ફરીથી નિયમિત કરવા આરો, કારતક બંને માસના અ કે સાથે પ્રસિદ્ધ કરવામાં આવેલ છે જેથી ક્ષમા ચાહીયે છીયે.
પ્રકરણ ગ્રંથો તૈયાર કરવા માટે ઈનામા.
જૈન એજયુકેશન એડે કરેલા ઠરાવ. જુદા જુદા વિદ્વાન પાસે નિચેનાં પુસ્તકે. તેની સામે મૂકેલા પીઆનું’ એનરેરિયમ આપી હાલની શિક્ષણ પદ્ધતિએ તૈયાર કરાવવાં. - જીવવિચાર રૂા. ૧૦૦, નવતત્વ રૂા. ૨૦૦, કર્મ ગ્રંથ રૂા. ૩૦૦, દંડક રા. ૭૫, બૃહદુ સં'અહિણી રૂા. ૧૫૦, ક્ષેત્રે અર્થ સાર રૂા. ૨ ૦૦.
આ માટે નિચેનાં નિયમે ધડવામાં આવ્યા છેઃ૧ જે જે હરીફાઈમાં ઉતરવા માગતા હોય તેમણે ઉપરના ગ્રંથ પૈકી એક યા વધારે પ્રથે પોતે
ચુંટી તે માટે આઠ ઝુલેસકેપ કાગળ જેટલું મેટર નમુના રૂપે લખી તા. ૧૫ મી નવેમ્બર ૧૯૧૭ સુધીમાં સેક્રેટરી પર મોકલાવી આપવું આવશ્યક છે. તેની સાથે પોતે કેવી રીતે કાર્ય
કરવા માગે છે તેનું માર્ગ સૂચન અષ્ટાક્રારે કરવું. ૨ તે મેટર દરેકનું આવ્યું બર્ડ સમક્ષ યા બેડ જે કમિટિ નીમે તે સમક્ષ મૂકી તેમાંથી જે જે - ચાય જણાશે તેમને આ ખા ગ્રંથનું કાર્ય સાંપવામાં આવશે. ૩ તે પ્રમાણે જે ગ્રંથ તૈયાર થશે તે ઓર્ડ પોતાના કાકા યા બીજી સંસ્થા યા વ્યક્તિ દાદા છ
પાવશે, તેની લગભગ પડતર કીમત રાખવા માં આવશે, તેના કાપીઈટ એડને સ્વાધીન છે,
એમ સમજવાનું છે. ૪ નમુનાનું મેટર મોકલનારે પોતાનું નામ પોતાના મુદ્રાલેખ સહિત જાદા કાગળમાં જગાવવું. જ્યારે તેમના માત્ર મુદ્રાલેખ મેટરનો લેખ પર મૂકવા
- માતચ% ગીરધુ લાલ કાપડીઆ
મેહનલાલ દલીચંદ દશાઇ.. ઓનરરી સેક્રેટરી ઓફ થી જૈન શ્વેતાંબર એજ્યુકેશન એS ,
જદઇએ છીએ. શ્રી યશોવિજયજી જૈન ગુરૂ કુળ પાલીતાણા માટે એક અનુભવી સુપરીન્ટેનડેન્ટની જરૂર છે, ગ્રેજ્યુએટ અને ફ્રેનને પહેલી પસંદ ૧ મળશે. પણા ર લાયકાત મુજબૂ આપવામાં આ છે નીચેના શીરનામે લખેપાયાની નાં. ૫૬ ૬
ફકીરચંદ કેરીચ ઢ. શ્રી યુ. વિ. જૈન ગુરૂ કુળ હેડ ઓફીસ |
For Private And Personal Use Only
Page #3
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
હજઝાકઝકહs eદts: :, ૯ દાયકલાના ૯ કલમકાર
કાકા
- શ્રી
:
થકી જ ફોર્મ .. - De)-( )ો€મોનિથ
इह हि रागषमोहाद्यजिजूतेन संसारिजन्तुना
शारीरमानसानेकातिकटुकडःखोपनिपात. पीमितेन तदपनयनाय हेयोपादेय-- पदार्थपरिज्ञाने यत्नो विधेयः॥
पुस्तक १५ ] वीर पंवत् २१४३, आश्विन, आत्म संवत् २२. [ अंक ३ जो. -છમિeDr. -Sાવ.. -- -- -
૭ પ્રભુ સ્તુતિ.”
૭િ)-છા-પિછી
( શિખરણીવૃત. ) મરૂદેવા માતા તન ગદ્ હિતેષી છન આ. વિભૂ આદી સ્વામી ધનુષ પંચે નિજતન ! શોભે લાંછન વૃષભે પુરવલખચોરાશી છનનું. અહો આયુર્વના ચરણ લખ પૂર્વેક ધનતું !
શ- વિD--
EDa-૩-૭
૧
વિભો વાંછી ટાળી વરસી તપથી દેહ ત પવી ! હતાતિથેશે તો પણ અતિ રહયાં કષ્ટ નથી કીધેલા લાભો તેં સ્મરણવિણ નાથાયજ અણું વિભો નામી નામ સ્મરણ કરતો ચારીતતણું
શ-
For Private And Personal Use Only
Page #4
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
શ્રી આત્માનંદ પ્રકાશ.
શe
-e
-) 8.હિ
- ) 9 ...શૈ અહહ ! ગુણોના અતિશય સહી વિભુ દરિયા. ખરી ચારૂતાતો દિસતી અતિ તુમાંજજિન નિરાગી વિહારી ભૂતલ પર જૈને વિચરતાં,
અનેકાને તાય શરણ દઈને નાથ ! ડુબતાં. ગિરી શત્રુ ને ચરણ તળથી પાવન ક! નવાણું પૂ શ્રી સમવસરી ટારીજ મળને નિરાવણે અષ્ટાપદ ગીરી પરે એક ક્ષણમાં ! યુગાદી સ્વામીશ્રી વિવરી નિ ચારિનમતે,
નાનાસ , શા. [૧ # t <+ - ** **ી
भवबाजी
QERARBER
-
આ છે.
N
...મૂલ્યો
( શું કહું કથનીમારી જ... એ રાગ. ) મૂલ્યો ભમરા બાજી રાજ, ભૂ ભમરા ભાજી. મુંડા વ્યર્થ કરે પતરાજી રાજ, ભૂ.... કમળકાષગત ભ્રમર વિચારે, કરશું પ્રયાણ પ્રભાતે, કાળમતંગજ કરે કેળીયે, હા ! હા એકાંતે રાજ. - ૧ બાજીગર ભવબાજી ખેલે, ચાર ગતી એપાટે, સોળ સંગઠડાં સૈદિશ માંડયા, સોળ કષાયનાં ઠાકૅરાજ. મૂલ્ય. ૨ રાગદ્વેષ રંગીત હોય ખાસા, ઉલટસુલટ પડે "ાસા, સુખદુ:ખ દાવ પડે પ્રાર્થના, એ સિ કર્મ તમાસા રાજ. બ . ૩
ગતિરૂપ ચપટને જીતી, આત્મા નિજપૂર પેસે, પરમાનંદ અખંડ જ્યોતમાં, અજર અમર થઈ બેસે રાજ. મૂલ્ય. ૪ ભકિત સ્તુતિ વૈરાગ વાસના, સદાચાર શુભ પાળે. દાન દયાને ઈદ્રદમનતા, સ્વર્ગને અપવર્ગ શાળે રાજા ખૂ . ૫ ભવબાજી જીતે કોઈ કાછ, જે હોય પ્રભુને પ્રારા? શાંકળચંદ સમય ફરી ન મળે, પડ પાસા પોબારા રાજ. મૂલ્ય છે.
For Private And Personal Use Only
Page #5
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
પ્રશ્નોત્તર રત્નમાલિકા
પ્રશ્નોત્તર રનમાલિક.
(શ્વેતામ્બર ગુરૂશ્રી વિમલેન ચિતા.)
૧ પ્રવ–આદરવા યોગ્ય શું? ઉ૦-ગુરૂની હિત શિખામણ (શિક્ષા) ૨ તજવા ચોગ્ય શું ? ન કરવાના કામ (અકાય) ૩ ગુરુ કોણ? , તત્વજ્ઞ તેમજ પરહિત કરવા ઉજમાળ. ૪ વિદ્વાન બે શીધ્ર શું કરવું?,, ભવ પર પરાને ઉછેદ (જન્મ મરણનો
અંત. ) ૫ મેક્ષનો ઉપાય છે ?, સંપ (યથાર્થ) જ્ઞાન અને સદ્વર્તન. ૬ પરમવા જતાં ભાતુ શું ? , ભાવ સહિતદાન, શીલ અને ત૫ (ધર્મ) છે આ લેકમાં પવિત્ર કોણ?, જેનું મન પવિત્ર નિર્મળ હોય તે. ૮ પંડિત કોણ? , વિવેકવાન ૯ વિષ (હાલાહલ ઝેર) ક્યું? ગુરૂનું અપમાન (આસાતન) ૧૦ મનુષ્યપણાનો સાર શું ? ,, સ્વપર હિત કરવા સદા સાવધાનતા. ૧૧ મદિરાના પેરે મૃતિ કરનાર કોણ? ,, રાગ. ૧૨ આત્મ ધન લૂટનારા ચાર કેણ, શબ્દ, રૂપ, રસાદિ વિ. ૧૩ ભવને વધારનાર કોણ? , તૃષ્ણા. ૧૪ અહિતકારી દુમન કાણું ? ,, પ્રમાદ આવી જ. ૧૫ જગતના જીવે શાબી બી છે (કપે છે ?, મરણથી. ૧૬ જાતિ અંધથી આકરો કેણુ? ,, રાગાધે. ૧૭ ખરે શૂરવીર કેશુ? સ્ત્રીના કટાક્ષાણુથી જે અવ્યથિત(અપરાજિત) છે. ૧૮ કર્ણ પુટવડે જવા ગ્ય અમૃત શું ? સદ્ ઉપદેશ. ૧૯ પ્રભુતાનું મૂળ શું ? કોઈની પાસે પ્રાર્થના દીનતા ન કરવી તે. ૨૦ અતિ ગહનગઢ શું ? સી ચરિત્ર. ૨૧ ચતુર કેણું ? જે સ્ત્રી ચરિત્રથી ન છેતરાય-ઠગાય-ખંડાય તે. ૨૨ દાલિદ્ર કયું? અસંતોષજ. ૨૬ લધુતા કઈ ? યાચના. ૨૪ ખરૂં જીવિત (જીવ૨) ચું? નિર્દોષ–(પાપ-કલંક ઉહિત) ૨૫ જડતા કઈ ? છતી શકિત-બુદ્ધિએ આળસ કરવી (અભ્યાસ ન કરવો) તે. ૨૬ જાગતો કોણ? વિવેકી (જેને હિતાહિતનું યથાર્થ ભાન થયું છે તે)
For Private And Personal Use Only
Page #6
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
શ્રી આત્માનંદ પ્રકાશ.
૨૭ નિદ્રા કઈ ? જીવની મૃઢતા (અજ્ઞાન દશા) ૨૮ અતિ ચપલ શું ? જોબન (જુવાની) લક્ષ્મી અને આયુષ્ય. ૨૮ ચંદ્રના કિરણ જેવા શીતળ કોણ? સજન–સપુરૂજ. ૩૦ ખરી નરક કઈ ? પરવશતા-પરતંત્રતા-પરાધીનતા. ૩૧ ખરું સુખ કયું ? સર્વ સંગત્યાગવૈરાગ્ય. ૩ર સત્ય કયું ? પ્રાણીને હિતરૂપ થાય તે. ૩૩ પ્રાણી માત્રને પ્રિય શું? નિજ પ્રાણુ. ૩૪ ખરૂં દાન કયું? ફળની ઈચ્છા રહિત દેવાય તે. ૩પ ખરો મિત્ર કો? પાપથી પાછા નિવર્તાવે અને ધર્મમાં જે તે. ૩૬ ખરૂં આભૂષણ કયું? શીલ–સદાચરણ. ૩૭ વાણીનું ભૂષણ શું ? પ્રિય અને પથ્ય (હિતરૂપ) સત્ય. ૩૮ અનર્થ કારી શું ? અસ્ત વ્યસ્ત (અવ્યવસ્થિત) મન. ૨૯ સુખ-શાંતિકારી શું ? સર્વ હિત ચિન્તવન રૂપ મૈત્રી. ૪. સર્વ દુ:ખનાશક શું ? સવે વિરતિ ચારિત્ર (આત્મ નિગ્રહ). ૪૧ અંધ કોણ? અકાર્યમાં રકત રહે તે. ૪ર બધિર (બે) કેશુ? હિત વચન ન સાંભળે તે. ૪૩ મૂગો કેણુ? અવસરે પ્રિય બોલી ન જાણે તે. ૪૪ મરણ કયું? મૂર્ણપણું-મૂઢતા. ૪પ અમૂલ્ય શું ? જે ખરી તકે દેવાય તે. ૪૬ મરણ પર્યત સાલે શું ? છાનું કરેલું અકાર્ય (પાપ). ૪૭ કયાં ઉદ્યમ કરવો ? વિદ્યાભ્યાસ સદ્ ઔષધ અને દાન માર્ગમાં. ૪૮ ઉપેક્ષા કયાં કરવી ? દુર્જન, પરસ્ત્રી અને પરધન વિષે. ૪૯ સદા શું ચિન્તવવું ? સંસારની અસારતા ચિત્તવવી પણ પ્રમદા નહિં. ૫૦ હાલી કોને કરવી ? કરૂણા દાક્ષિણ્યતા અને મૈત્રી. ૫૧ કઠગત પ્રાણે પણ કોને વશ ન થવું? મૂર્ખ, ખેદ, ગર્વ અને કૃતઘને. પર પૂજ્ય કોણ ? સદાચરણ વંત-સુચારિત્ર (અખંડ ચારિત્રવત). પર કમનશીબ કેણુ? કુશીલ-દુ:શીલ અથવા ચારિત્ર-આચાર ભ્રષ્ટ. ૫૪ ગતને કોણ જીતી શકે ? સત્ય અને ક્ષમાવત પુરૂષ. પપ દે પણ કોને અત્યન્ત ભાવે નમે છે ? દયા પ્રધાન–અત્યંત દયાળને. પ૬ સુજ્ઞજનોએ શાથી વિરકત રહેવું ? સંસાર અટવી થકી. પ૭ પ્રાણીઓ કોને વશ થઈ રહે? સત્ય અને પ્રિયભાષી વિનીત જનને. ૫૮ પ્રત્યક્ષ અને પરોક્ષ લાભ માટે ક્યાં સ્થિતિ કરવી? ન્યાયના માર્ગમાં.
For Private And Personal Use Only
Page #7
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
ભાગ્ય અને કમ.
૫૭
૫૯ વિજળી જેવાં ચપળ કોણ? દુર્જનની સંગતિ ગોઠ અને સ્ત્રી જાતિ. ૬૦ કલિકાળમાં પણ મેરૂ પર્વત જેવા નિચળ કોણ? સત પુરૂષે (સન) ૬૧ છતે પૈસે શોચવા ગ્ય શું? કૃપણુતા-કંજૂસવેડા–અખીલાઈ. ૬૨ ઘણું ઓછું ધન છતે પ્રશંસવા ગ્ય શું? ઉદારતા. ૬૩ પ્રભુતા-અધિકાર છતે પ્રશંસવા ચોગ્ય શું ? સહનશીલતા-ક્ષમાં. ૬૪ ચિન્તામણિ રત્ન જેવી દુર્લભ કઈ ચાર શુભ વસ્તુ જ્ઞાની પુરૂષ
વિશેષ વખાણે છે ? (૧) પ્રિય-મિષ્ટ વચન સહિત દાન, (૨) ગર્વ–મદ રહિત જ્ઞાન, (૩) ક્ષમા સહિત શર્ય, અને (૪) ત્યાગવૃત્તિ–ઉદારતા સહિત લક્ષ્મી એ ચાર શુભ વસ્તુનો સંગ પ્રાપ્ત થ દુર્લભ છે.
છતિશમઉપરોકત નિર્દોષ પ્રનત્તર માલાને જે ભવ્યાત્માઓ કંઠગત કરશે તેઓ અન્ય આભરણ વગર પણ વિદ્વાનોની સભા માં બા પામશે. નીર્મળ રત્નમાળાની જેવી આ પ્રશ્નોત્તરમાળા વિમલ નામના ધરામર ગુરૂ શ્રીએ વિરચી છે તે કંઠગત કરી છતી કેને વિભૂષિત ન કરે? અપિતુ કઠગત કરનાર (હૃદયે ધારનાર) સહુ કે ભવ્યાત્માઓને તે વિભૂષત કડજ, ઘણી સુગમતાથી ગંભીર પ્રનોના ઉત્તર આ લધુ ગ્રંથમાં આપેલા છે તેના ઉપર સારી રીતે મનન કરી હંસવ સારગ્રાહી બની સહુ કોઈ સ્વશ્રેય: સાધે !
સેજક, મુનિ મહારાજશ્રી કપૂરવિજયજી મહારાજ
ઇતિશામ.
ભાગ્ય અને ક.
લેખક– જગજીવન માવજીભાઈ કપાસ.. મનુષ્યને પોતાના કાર્ય માં અથાગ પરિશ્રમ કર્યા છતાં પણ જ્યારે નિષ્ફળતા મળે છે ત્યારે મનુષ્યને ભાગ્યના દોષ કાઢતાં વારંવાર આપણે સાંભળીએ છીએ, તે કેટલીક વખતે એમ બને છે પણ ખરું કે મનુષ્ય પોતાની ઈષ્ટ વસ્તુની પ્રાપ્તિ માટે અનેકવિધ પ્રયત્ન કરે છે તે પણ તેમાં સફળતા પ્રાપ્ત કરવા તે નિષ્ફળ નીવડે છે, આવા પ્રસંગે મનુષ્યને કોઈ ઈતર સત્તા ઉપર વિશ્વાસ રાખવો પડે છે અને તે કેટલીક વખત તે સત્તાને કંટાળી ગયેલ મનુષ્ય દેષ આપે છે. સર્વ કેઈ ઉપર્યુક્ત સત્તાને ભાગ્ય નામથી સંબોધે છે. ભાગ્ય અથવા ભાવી અથવા નસીબ ઉપર માનવ સમાજ જ્યારે આધાર રાખે છે ત્યારે તે વિશે આપણે વિવેચન કરવું જોઈએ.
For Private And Personal Use Only
Page #8
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
૫૮
શ્રી આત્માનંદ પ્રકાશ. પ્રસ્તુત વિવેચનમાં ઉતરતાં પહેલાં વિશ્વની રચના કેવી રીતે થયેલી છે તે જાણવાની પ્રથમ આવશ્યક્તા છે અને એક વખતે આપણું ધ્યાનમાં વિશ્વનું યંત્ર કેવી રીતે ચાલે છે એ ઉતરી ગયું એટલે ભાગ્ય વિષે વિવેચન કરવાની પણ બહુજ સરળતા થઈ પડશે.
વિશ્વની રચના વિષે જૂદી જૂદી માન્યતા પ્રતિત્વ ધરાવે છે. હવે જે માન્ય તા અરિતવમાં છે, તેનાથી કઈ ભિન્ન માન્યતા અત્રે અમે દર્શાવતા નથી, પરંતુ એ સર્વ માન્યતાની સાથે એક માન્યો કે જે યુકિતપુર : છે, તે અગ દર્શાવવામાં આવે છે. પ્રથમ એક માન્યતા એવી છે કે “ જગતની શરૂઆત પહેલાં એક તત્ત્વ હતું. તે તને ઈશ્વર એવી સજ્ઞાથી ઓળખવામાં આવે છે. એ તત્વ એટલે ઈશ્વરે કોઇ દુઘામ, એવી ઈચ્છા કરીને આ જાત ઉપસ્થિત થયું.”ઈશ્વરે શા માટે આવી ઇચ્છા કરી એમ પૂછતાં ઉપવું. માતાવાળાં કે તેનો યથાર્થ ઊત્તર આપી શકતાં નથી તેનું કહેવું એવું છે કે ઈશ્વરની ક્રિયા મનુષ્યની સમજણ શકિતની બહારની વસ્તુ હેવાથી એમાંશ કા ધરવી એ ઉચિત નથી.
આ માન્યતા હિંદુ ધર્માનુયાયીની છે, છતાં એટલું તો પૂછ્યાં સિવાય ચાલતું નથી કે આ માન્યતા યુકિ પુરસ: છે કે ને? અને ગમે તેવા તટસ્થ મનુષ્યના ગળે ઉતરી શકે તેવી પણ છે કે નહિ? શ્રદ્ધાવાન મનુષ્ય તે ગમે તેવી માન્યતાને સાચી માને, એ સંભવિત છે. પરંતુ તે મનુષ્યની જે માન્યતા હોય છે તે હંમેશા સત્યજ હોય છે, એ કાંઈ નિયમ નથી. આ માન્યતાને સાચી કે બેટી ઠરાવવા કરતાં અન્ય મતાવલંબીની શું માન્યતા છે, તે વિચારીએ. જૈન ધમનુયાયીની જગતની રચના સધી એવી માન્યતા છે કે જગતનો આદિ કે અંત નથી. તે સ્વાભાવિક છે એટલે તેને કોઈ તા ની અમુક જ ઈશ્વર અથવા પરમાત્મા છે, એવું પણ નથી. મનુષ્યમાત્ર પ્રયત્ન કરે તે પરમાત્મપદને પત કરી શકે છે. મનુબ્ધને સારા અથવા ખરાબ ફળ મળે છે, તેનું કારણ તેઓના કૃતક છે. આ માન્યતા સાચી છે, એમ માનવાનો અમારે દુરાગ્ર, , રંતુ વસ્તુ સ્વરૂપથી તે તરતજ સમજાશે. જે વિવેકી ચા ટકે વૃત્તાવાળાં મનુષ્ય બા ઉભય માન્યતાની તુલના કરશે તો તેમને જાનને પાયું પાત્ર છે, એ, સહજમાં જણાઈ આવશે. જગત કોણે રચ્યું અથવા તેના રપનાર છે કે જેહ, તે વિષે વધુ વિવેચનમાં ઉતરવાને પ્રસ્તુત સમય નહિ હોવાથી માત્ર વાદાવાદમાં ઉતારવાનું ઉચિત લાગતું નથી. આટલાં સંક્ષિપ્ત વિવેચન ઉપથ કહાના આશય એવો છે કે જગતમાં એક સત્તા પ્રવતી રહેલી છે અને તેનાથી જગતનું તંત્ર ચાલે છે. તે સત્તા એ કર્મફળપ્રદાતી સત્તા છે. મનુષ્ય જેવાં પ્રકારનાં કામ કરે છે, તેવાં પ્રકારનાં ફળ તેને આગામી જીવ
For Private And Personal Use Only
Page #9
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
ભાગ્ય અને કર્મ
પટ
નમાં અથવા આગામી જન્મમાં અવશ્ય મળે છે. બાવળનું બીજ વાવવાથી જેમ બાવળનું વૃક્ષ જ થાય છે, તેમ ખરાબ કમેનું ખરાબ અને સારાં કર્મનું સારું ફળ મળે છે પ્રાણીમાત્ર સત્તાને વશવની ચાલવું પડે છે. આ કર્મફલપ્રદાતી સત્તાનું સામર્થ્ય જગતમાં સામ્રાજક ભોગવે છે. કર્મફલપ્રદાતી સત્તા ગમે તેટલી સામાવાન હોય પણ મળે તેનાથી કરવાનું નથી. કારણ કે કર્મને કર્તા મનુષ્યને આત્મા જ છે. આપણે કહી ગયા કે મનુષ્ય જેવા પ્રકારનું કામ કરે છે, તેવાં પ્રકારનું ફળ તેને મળે છે, એટલે કર્મ કર્તા મનુષ્ય કરે છે. કેવા પ્રકારનું કર્મ કરવું એ મનુષ્યના અધિકારની વાત કહેવાથી મનુષ્ય સારા કર્મો કરે તે તેમને સારાં ફળ મળે એ નિસંશય છે. કમની સત્તા ગમે તેટલી બલવાન હોય તે પણ મનુષ્યમાં રહેલાં ચેન્યની શક્તિ તેના પણ અગાધ છે. ચૈતન્યની અથવા આત્માની આટલી અગાધ શકિત શા માટે કયાંયે પ્રગટ દેખાતી નથી, એ પ્રન થવો સ્વાભાવિક છે. ખરા કર્મોના ભારી ખ્યા જ્યાં સુધી દબાયેલો રહે છે, ત્યાં સુધી તેનું અનંતવીર્ય પ્રગટતું નથી. આકાશમાં જ વાદળાં છવાઈ જાય છે, ત્યારે જેમ સૂર્યનાં દર્શન દૂર્લભ થઈ પડે છે, તેમ કર્મોથી આત્મા જ્યાં સુધી આચ્છાદિત રહે છે, ત્યાં સુધી આત્માનું અને તીર્ય પ્રગટતું નથી. વાદળનો નાશ થતાં સૂર્ય જેમ પૂર્ણ પ્રકાશમાન થાય છે, તેમ જયારે આત્મા જડ કર્મોથી મુક્ત થાય છે ત્યારે તેને અનંત સુખ અને શાંતિનું ભાન થાય છે અને પરમાત્મા સ્વરૂપ બને છે. પ્રાણીઓ માત્રમાં વિરાજી રહેલા આ તમામ ટજ શકિ છે. પરંતુ તે શકિતનો વિરાજી થયો નથી, ત્યાં સુધી મનુ દુઃખી, 'ગાલ અને આશાનિ જણાય છે.
જેવા કર્મો કર્યા હશે તેવાં કુલ ભેગવશે અને ભાગ્યમાં લખ્યું હશે તેમ થશે, એ એ ઉકિતઓનો ભાવાર્થ કજ છે; કારણકે ભાગ્ય અને કમ વસ્તુત: જૂદી જૂદી વસ્તુઓ નથી. કરેલાં કપ ના ભેગનો ઉદય એટલે કરેલાં કર્મનું ફળ એ ભાગ્ય છે. ભાગ્ય અને કર્મનો શું સંબંધ છે, તે વિચારીએ. માનવસમાજમાં ઘણે ભાગ માથું ન સત્ર ૨ વિદ્યારે ૨ પૌરષ ! એ માન્યતાને પ્રધાન ભૂત ગણતો જવામાં આવે છે. ન્હાની હામ બાબતે માં પણ ભાગ્યમાં હશે તેમ થશે. એમ વારંવાર મનુષ્યના મુખમાંથી નીકળતા આપણે સાંભળીએ છીએ. આ માન્યતા કેટલે અંશે સત્ય છે, તેનો પ્રથમ કા ' રીએ, ઘણાં મનુષ્યની એવી માન્યતા છે કે મનુષ્યને સંસારમાં જે સુખ દુઃખ મળે છે અથવા તેના દ્વારા જે સારા અથવા ખરાબ કા થાય છે, એ સર્વ ઉપર મનુષ્યને કાંઈ અધિકાર નથી આ સર્વની ચેજના પ્રથમથી થયેલી હોય છે. મનુષ્યના સુખ દુ:ખ આદિ તેના પૂર્વજન્મના સારા અથવા ખરાબ કૃત્યે ઉપર અવલંબીને રહે છે. જગત અનંત
For Private And Personal Use Only
Page #10
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
શ્રી આત્માનંદ પ્રકાશ.
કાલથી અસ્તિત્વમાં છે અને અત્યાર સુધીમાં પ્રત્યેક પ્રાણીના અસંખ્ય જન્મ થઈ ચૂક્યા હશે. એક જન્મમાં મનુષ્ય જે કાંઈ કરે છે, તેનું ફળ તે એક અથવા અધિક જન્મમાં ભગવે છે. માનવસમાજની આ માન્યતા સાચી છે અને પ્રાણીમાત્રને પોતાનાં કૃતકર્મો ઉપર આધાર રાખવો પડે છે, એ પણ સત્યજ છે. પરંતુ એ માન્યતા વિષે યથેષ્ટ વિચાર કરવાને મનુષ્યને સ્વભાવ હોવાથી આપણે પણ કાંઈક ઉહાપોહ કરીએ તો અનુચિત નહિ ગણાય.
શું મનુષ્યના કર્વ કાર્ય સંપૂર્ણપણે ભાગ્ય ઉપર અવલંબિત છે કે? ઉતરભાગ્ય તેની સાથે બીજા કારણોની પણ અપેક્ષા છે? આ પ્રશ્નનોમાં વધારે નહીં ઉતરતા તેના પ્રકાર સૈભાગ્ય અને દુર્ભાગ્ય ઉપર પણ વિચાર કરવાની આવશ્યક્તા છે. સંપત્તિ, અધિકાર, રૂપ, બલ અને બુદ્ધિ મનુષ્યને માટે સુખપ્રદ છે અને તેને લોકો સભાગ્યનુ ચિન્હ ગણે છે. તેની વિરૂદ્ધ દરિદ્રતા, પરાધિનતા, કુરૂપતા, નિર્બલતા અને મૂર્ખતા આદિને દુર્ભાગ્ય સૂચક માનવામાં આવે છે, ભાગ્ય સંબંધી પ્રશ્નનનું એક બીજું પણ અંગ છે. પોતપોતાની પરિસ્થિતિની અનુસાર સૌભાગ્ય અથવા દુર્ભાગ્યની ગણના કરવામાં આવે છે. જે એક એક પાઈ માગવાવાળા ભિખારીને એક રૂપીઓ મળી જાય તે તે પોતાને માટે ભાગ્યશાળી સમજે છે; પરંતુ એકજ રૂપીઓ કઈ રાજા મહારાજાને ભેટ કરવામાં આવે તે રાજાસાહેબને એવા એક રૂપીઆની દરકાર હોતી નથી, સંસાર પ્રતિ આપણે દ્રષ્ટિ કરીએ છીએ ત્યારે કેટલાક મનુષ્ય સુખી હોય છે અને કેટલાક દુ:ખી હોય છે, એમ જણાય છે. કહેવાનું તા. ત્યર્થ એ છે કે અનુકૂળ એવી સ્થિતિને જનસમાજ સિભાગ્ય કહે છે અને પ્રતિકૂળ સ્થિતિને દુર્ભાગ્ય કહે છે. ભાગ્ય એ બીજું કશું જ નથી પણ મનુષ્યએ કરેલાં કર્મોનું ફળ એજ ભાગ્ય છે. ભાગ્ય અથવા કર્મ ઉપર મનુષ્ય પોતાનું સ્વામિત્ત્વ સ્થાપી શકે અને તેને પોતાની સ્થિતિને અનુકુળ કરીલે એટલી શક્તિ મનુષ્યમાં છે. તમે જે સુકૃત્ય કરતાં રહેશે અને દુષ્કૃત્યને સ્વપ્નમાં પણ સંભારશે નહિ તે તમને સારાં ફળ પ્રાપ્ત થશે અને ભાગ્યશાલી કહેવાશે. દુષ્કૃત્યેનું જે સેવન કરશે તો તમે દુ:ખી થશે, એ પણ નિશ્ચયથી માની લેજે. આ ઉપરથી સફલતા અને નિષ્ફળતાને આધાર મનુષ્યના કર્મો ઉપર રહેલો છે, એ સ્પષ્ટ સમજાય છે, તમે કેઈપણ મનુષ્યને દુ:ખી કરવા છે અને તે માટે તમે તમારી સર્વોત્તમ શક્તિને ઉપગ કરશે તે પણ તમે તમારા તે કાર્યમાં ભાગ્યેજ સફળતા પ્રાપ્ત કરી શકશે. કદાચ તમે તમારા તે દુષ્ટકાર્યમાં સફલ થાઓ તેપણ અંતે તો તમે તે મનુષ્યનું જે અહિત કર્યું હોય છે તેનાથી પણ વિશેષ અહિત તો
For Private And Personal Use Only
Page #11
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
ભાગ્ય અને કર્મ
તમારું પોતાનું જ થાય છે. અન્યનું અહિત કરી એટલે કે અમુક પ્રકારનું ખરાબ કર્મ કરી તમારું કલ્યાણ સાધવા તમે જે ઈચછા ધરાવતાં હશે તે એ ઈચ્છામાં તમે નિરાશજ થશે. સફળતા પ્રાપ્ત કરવામાં સત્કર્મની પ્રથમ આવશ્યકતા છે. સારા કર્મ કરશે તે સારું ભાગ્ય રચી શકશે અને સારા ભાગ્યના ફળ પણ સારાજ મળશે.
કેટલાંક મનુષ્યો સર્વ કાર્યોને ઇશ્વરીય પ્રેરણાનું ફળ સમજે છે અને પોતાનાં સુખ દુઃખને આધાર ઈશ્વર ઉપર અવલંબિત છે, એમ માને છે. જે ઈશ્વરને પરમ ન્યાયશીલ, સત્યતા અને સાત્વિકતાની પૂર્ણ મૂર્તિ, દયાના સાગર અને શાંતિના દાતા માનવામાં આવે છે, તે ઈશ્વરને પોતાના ગમે તેવા અધમ કાર્યના પ્રેરક અને વિધાતક ઠરાવવા, એ કેટલુ મૂર્ખતા ભરેલું છે? એક મનુષ્યને સુખી અને બીજા મનુબને દુઃખી કરવામાં ઈશ્વરને શું શુભ હેતુ સમાયેલું છે, તે સમજી શકાતું નથી. ઈશ્વરને મનુષ્યના સુખ દુઃખની સાથે કાંઈ સંબંધ નથી. કર્મ એજ મનુષ્યના સુખ દુખનો હેતુ છે. સારા કર્મો કરશે તે સુખી થશે અને નઠારા કર્મો કરશે તે દુ:ખી થશે, એમ વારંવાર કહેવાની હવે જરૂર જણાતી નથી. ભાગ્ય અથવા કમ ઉપર સુખ દુઃખને આધાર છે, એ સાચી વાત છે, પણ માત્ર તે માન્યતા ઉપર આધાર રાખી બેસી રહેવાથી તમે તમારું હિત કરી શકશે નહિ. પુરૂષાર્થ અને ઉદ્યોગ એજ તમારૂં કર્તવ્ય હોવું જોઈએ. તમારે ઉદ્યોગ સુકૃત્યમાં થવા જોઈએ એ ધ્યાનમાં રાખશો તો તમે તમારું હિત સહજમાં કરી શકશે. ઉપર ઈશ્વરને મનુષ્યનાં સુખ દુઃખની સાથે કાંઈ સંબંધ નથી એમ લખવામાં આવ્યું છે, એ ઉપરથી ઇશ્વરની અથવા પરમાત્માની પૂજા શક્તિ ન કરવી, મ લેખકનું કહેવું નથી. ઈશ્વરની પૂજા, તેની ભક્તિ, તેનું સ્મરણ કરવું અને તેણે દર્શાવેલા માર્ગે ચાલવું, એ આપણું પરમ કર્તવ્ય છે. આપણે જીવનમાં, વ્યવહારમાં અને અધ્યામમાં સફળતા મેળવવા ઈચ્છતુર છીએ; તે જે મહાન પુરૂએ સર્વ પ્રકારની સફળતા પ્રાપ્ત કરી હોય, તે મહાત્માઓની સેવા-ભક્તિ કરીએ, બહુમાન કરીએ અને તેમનાં અનેક ગુણેનું અનુકરણ કરતાં શીખીએ તે આપણે પણ સર્વોત્તમ સફળતા પ્રાપ્ત કરી શકીએ, એ સંભવનીય છે. એક મહાન જૈનાચાર્ય શ્રીમાન્ હરિભદ્રસૂરિના શબ્દોમાં કહીએ તો
__पक्षपातो नमे वीरे न द्वेषो कपीलादिषु ।
युक्तिमद् वचनं यस्य तस्थ कार्यः परिग्रहाः ॥ એટલે મહાવીરમાં મારે પક્ષપાત નથી અને કપિલ આદિ અન્ય દર્શનના પ્રણેતામાં મારે દ્વેષ નથી, પરંતુ જેનું વચન યુક્તિવાળું છે તે ગ્રહણ કરવા લાયક છે.
For Private And Personal Use Only
Page #12
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
શ્રી આત્માનંદwાશ.
ભાગ્ય અને કર્મ વિષે ઉપર જે વિવેચન કરવામાં આવ્યું છે, તે ઉપરથી વાંચકે સહજમાં સમજી શકશે કે મનુષ્ય જે કેવળ ભાગ્ય અને કર્મ ઉપર આધાર રાખી બેસી રહે છે, તેઓ પોતાની ઉન્નતિ સાધી શકતાં નથી ભાગ્ય અને કર્મને રચનાર મનુષ્ય પોતેજ હોવાથી તે ઈચ્છાનુકુળ ભાગ્યન ૨ચી શકે છે. માટે દરેક સુખી થવા ઈચ્છનારા મનુષ્યોએ ભાગ્ય અને કર્મને પોતાના અંધકારમાં રાખી સુકર્તવ્ય કરવાં કે જેથી સર્વોત્તમ સફળતા પ્રાપ્ત કરી શકાય.
જેમાં પોતાની ઉન્નતિ અર્થે શું ઐક્યતાની
જરૂર છે?
- :(૦):સમાજ કહે, સંઘ કહ, જ્ઞાતિ કહે, કેમ કહો, તે એ જ હોઈ તે એક મહાન શક્તિ છે. તે ધાર્મિક અને સાંસારિક ઉન્નતિનું ઉંચામાં ઉચુ સાધન છે. મનુષ્યસ્વરૂપનો ઈતિહાસ સમાજથી જ બંધાય છે. વિશ્વનિયમનું યથાર્થ પ્રતિબિંબ સમાજથી જ પડી શકે છે. ધાર્મિક અને સંસારિક સુધારાના બળને જનાર સમાજજ છે. દુર ચારી અને દુરાગ્રહી લોકેનું નિયમન સમાજથીજ થઈ શકે છે. જે કાર્ય કઈ કરી શકતું નથી, તે કાર્ય સમાજ કરી શકે છે. મનુષ્યજાતિની સહજ પ્રકૃતિમાં પણ એવો નિયમ જણાઈ આવે છે, જેથી કરી સ્વચ્છેદે ચાલી શકાય એ આચાર કેઈપણ તુરત પકડી લે છે, જેમાં કાંઈ સંકેચ વેઠવું પડે તે સદાચાર તેટલીજ સરળતાથી ગ્રહણ થતા નથી. તેથી તેનું નિયમન કરવાને માટે સમાજની આવશ્યકતા છે. એવા સમાજનું સ્થાપન કરી તેનું એક સંપાદન કરવું એ પ્રત્યેક કામને માટે અત્યંત ઉપયોગી છે. સામાજિક ઐકયતાની અદ્દભૂત શક્તિથી મોટા મોટા અસાધ્ય કાર્યો સાધી શકાય છે. જયાં સામાજિક ઐકયતા નથી ત્યાં સર્વ પ્રકારની શિથિલતા જોવામાં આવે છે. સાંપ્રતકાળે જૈન વગ માં એકયતા થવા માટે સંપની પૂરેપૂરી ન્યૂનતા જોવામાં આવે છે. જેને કેન્ફરન્સનો ઉત્સાહ કાંઈક મંદ થયા પછી જેનેન સામાજિક એક્યતા મેળવવાનું બીજું યોગ્ય સાધન ઉપલબ્ધ થયું નથી અને તેથી જોન કેમની જોઈએ તેટલી સ્થિાિપકતા રહી નથી.
એકયતાથી કેવા કેવા મહત્વના કાર્યો થઈ શકે છે, તે મનનપૂર્વક વિચારવાનું છે. સમાજની સ્થિતિ શિવાય કેમના નરરત્નો, ગુણીજનો, ધર્મવીરે, અને દાનવીરે આગળ પડી શક્તા નથી. તેમજ જેઓ સામાજિક સેવા કરવાની ઈચ્છા ધરા
For Private And Personal Use Only
Page #13
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
જેમાં પોતાની ઉન્નતિ અર્થ શું ઐકયતાની જરૂર છે?
વનારા હોય છે, તેઓને પણ સારી તક મળતી નથી. સામાજિક સેવા જનસમૂડના અધિકારનું ઘણું અગત્યનું કાર્ય છે. દરેક પ્રજા ઉપર સમાજનો હાથ અંતિ થયેલો હોય છે અને સમાજની સત્તા તે દરેક કોમ ઉપર નિયમ–સત્તા ચલાવનાર યંત્ર છે. સમાજની ઐકયતાને લઈને ભવિષ્યની પ્રજાના ચારિત્રનો પાયે ખોટ વિનાને મજબૂત બંધાય છે. સમાજના ધોરણ સાથે ઉછ તી પ્રજા કેાઈ ઉત્તમ ચા રેત્રથી અંકિત થયા વિના ૨ તી નથી. જૈન પ્રજામાં આજકાલ એકયતા સંપ જે વામાં આવતો નથી. તે તેની ઉન્નતિના અટકાવનું મોટું કારણ છે. ઉન્નતિના બીજા અનેક ઉપાયે યે જવામાં આવે પણ જયાં સુધી જૈન વર્ગને સામાજિક ઐકય ! ળ નહિ, ત્યાં સુધી તે ઉપાયે તદન નકામા છે. મનુષ્ય પ્રજાના જીવનસુખના સામાન્ય સાધનો પણ સામાજિક બળ શિવાય મેળવી શકાતા નથી. સામાજિક અળથી દરેક જાની સર્વ પ્રકારની સગવડ પૂરી પાડે છે. જેને પ્રજા તેની વ્યાપારિક શક્તિને માટે વખણાય છે, એ શક્તિ ખીલવવા માટે જે શિક્ષણની અને સાધનની જરૂર છે, તે જરૂગાત સામાજિકઐકયતા શિવાય પૂરી થઈ શકે તેમ નથી. દક્ષિ હિંદુસ્તા નો એક સંસ્કૃત દ્વાન સમાજના લાભન માટે લખે છે –
" सामानिकबलयुताः ऐक्यच्छाय समाश्रिताः __ जना ये तत्सहायार्थ देवा अपि कृतादगः । ॥'
જે પુરૂષે સામાજિ વાળા છે અને જેઓ એ ય-સં છે છાયા આશ્રય કરી રહેલા છે, તેવા પુરૂને દેવતાએ પણ આદરથી સહાય કરવા તૈયાર થાય છે.”
આવા સામાજિકકયને માટે કોને ઈચ્છા ન ઉત્પન્ન થાય ? જેન તે અનુપમ બળ મેળવવા પ્રયત્ન કરે જોઈએ. સામાજિક બળના પ્રકાવથી અંદર અંદર સં ની વૃદ્ધિ થશે, સ્વતંત્ર વિચારો માર્ગ ખુલો થશે, કેમ ઉત્પન્ન થયેલા શોધક, બોક, વિવેચક વિચારક, વિદ્વાન અને ધાર્મિક નરી આગળ પડી શકશે. જે નરી આખી કોમને તેજોમય કરનારા હશે, તેઓ જાહેર રીતે પ્રકાશમાં આવી શકશે ટુંકામાં સામાજિકઐકયના વેગથી ભાવિ અસ્પૃદયના આરં ભનો સમય પૂર્ણ રીતે દર્શન આપશે.
વર્તમાનકાલે જૈનસમાજની સ્થિતિ શિથિલ થવાથી, અંદર અંદર સં૫ અને અવિશ્વાસના બીજ રોપાવાથી જેનકમને ઘણી હાનિ થઈ છે અને થાય છે. ઊછંખલતા ઉભરી ગઈ છે, ધર્મભાવના મંદ પડી ગઈ છે, નિરૂવમી વર્ગ બહુ
For Private And Personal Use Only
Page #14
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
શ્રી આત્માન પ્રકારે.
હોવાથી દારિદ્રને પ્રભાવ.વ છે, ઉપગી શોધ આદિ કાંઈ થતું નથી. ઉદર નિર્વાહની પણ ઘણે ભાગે વિડંબના પડવાથી. કેવળ સ્વાર્થવૃત્તિ ઉત્તેજિત થતી જાય છે. સ્વાર્થપરાયણતાથી ધર્મ, નીતિ અને આચારનું સ્વરૂપ ભ્રષ્ટ થવા લાગ્યું છે, તેના મૂળ કારણની જે ખરી શોધ કરવામાં આવે તે અવશ્ય જણાશે કે, જૈન પ્રજામાં સામાજિક ઐક્યતાનાં અભાવને લઈને જ આ બધું બન્યું છે.
સામાજિઐકયના પ્રભાવથી ભારતવર્ષમાં બલવતી ગણતી જેનપ્રજા કેવા કેવા મહાન કાર્યો કરી શકે એ વાતનો નિર્ણય કલ્પનાજ આપી શકશે. સામાજિક ઐક્યથી બલિષ્ટ બનેલી જેના પિતાનું જૈનત્વ શુદ્ધરૂપે વિકસિત કરી શકશે અને આખી કેમની મર્યાદા બાંધવાની યુક્તિઓ રચી શકશે. સામાજિક બળ અને જૈનત્વ—ઉભયનું એકાકાર મિશ્રણ થયા વિના જૈનત્વ પુનઃ પૂર્વ સ્થિતિએ પ્રકાશનાર નથી, એ નિશ્ચયથી જાણું લેવું. ધર્મ, વ્યવહાર આદિ સમાજના અંગે જે નિરાબાધ રાખવા હોય, તેમની વચ્ચે આવી પડતા અંતરાયે દૂર કરવા હોય અને આખી કામમાં સર્વત્ર સમાનતા-પ્રેમભાવ અને મર્યાદા–શાંતિ પ્રસરી રહે તેવી ઘટના કરવી હોય તો જેનોએ સામાજિક એક્યતા અવશ્ય મેળવવી જોઈએ.
પ્રાચીન પદ્ધતી પ્રમાણે સંઘ એ સામાજિક બળનું સ્વરૂપ છે, તથાપિ વર્તમાનકાલે નવીન કેળવણુ પામેલા લેકે તે સ્વરૂપને નવીન સ્વરૂપ આપવાની ઈચ્છા રાખે છે એટલે તેમાં જમાનાને અનુસારે કેટલીએક સુધારણા કરવાની ઈચ્છા રાખે છે, કેટલુંક તેમાં શુદ્ધિનું સ્થાન છે. એ સંબંધી જેનએ પૂર્ણ દીર્ઘ દ્રષ્ટિથી વિચાર કરવાનો છે. અનેક કાળનો કાટ લાગી જવાથી, સમગ્ર રૂપે ઝાંખી થઈ ગયેલી, કહીં વધારે મેલ ચઢવાથી બેડાલ બની ગયેલી, કહીં બહુ ઘસારો લાગવાથી ખંડિત થયેલી, પ્રાચીનકાળની સામાજિક સ્થિતિને પુનઃ સાફ કરી જમાનાને નવરંગ ચડાવી પાછી સતેજ કરવી જોઈએ. સમયસ્થિતિનો વિચાર જૈનપ્રજાના અરોએ કર જોઈએ. કેટલીએક પ્રજાના અગ્રેસર તે વિચાર કરવા લાગ્યા છે, ત્યારે જૈનપ્રજાના અગ્રેસરે તેમાં તદન પછાત પડતા જાય છે, એ ઘણું શોચનીય છે.
જૈનપ્રજા વ્યાપારકળાની પરમ ઉપાસક. છે. તેના જીવનનું કેંદ્રસ્થાન વ્યાપાર છે. તે વ્યાપારનું બળ પણ સામાજિક બળને આશ્રિને રહેલું છે. નીતિ અથવા સાખ અને નાણું-એ બે વ્યાપારના તત્વો છે. એ બે તત્ત્વોના આધારે જ વ્યાપાર રહેલું છે. એ બે તત્વે સામાજિક બળની પૂર્ણ અપેક્ષા રાખે છે. જેમ જેમ સામાજિક બળની વૃદ્ધિ થતી જાય છે, તેમ તેમ વ્યાપારમાં વિશેષ સાધનસંપન્નતા પ્રાપ્ત થાય છે. વ્યવહારમાર્ગમાં પ્રવીણ એવા વિદ્વાનેએ સાખને માટે ઘણું વિવેચન કરેલું છે. પ્રમાણિક બુદ્ધિથી લેણદારને આપવાની નિષ્ઠા એ સાખ કહેવાય
For Private And Personal Use Only
Page #15
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
જેનામાં પિતાની ઉન્નતિ અર્થ શું પતાના સમૂહની એકયની જરૂર છે? ૬૫
છે. એ સાખ જનસમાજમાં સારી પ્રતિષ્ઠા પામેલો વેપારી મેળવે છે, એટલે તેમાં સામાજિકઐકયની અપેક્ષા સ્વતઃ પ્રાપ્ત થાય છે. જે એ ઉપાય ગ્રહણ કરવામાં નહીં આવે તે જૈનપ્રજાની વ્યાપારસ્થિતિ તદન નિર્બલ થઈ જશે અને તેથી દેશની આબાદિમાં પણ મોટી હાનિ પહોંચશે.
આવી રીતે સામાજિકઐક્યનો અપ્રતિમ મહિમા જાણી જૈનવગે તન, મન અને ધનથી તેનો આદર કરવો જોઈએ. સામાજિક બળના પ્રભાવથી જેનપ્રજા ધર્મ, નીતિ, રીતિ, વિચાર અને વિદ્યા સર્વની ઉન્નતિ સાધી શકશે અને પોતાની પૂર્વ સ્થિતિનું પુનર્દેશન કરી શકશે; એટલું જ નહિ પણ ભારતવર્ષ ઉપર ગણાતી પિતાના ધર્મની અને કામની મહત્તામાં તે મેટે વધારે કરી શકશે.
સામાજિક બળને માટે વ્યવહારસૂત્રને એક પ્રણેતા નીચેનું કાવ્ય લખે છે – ___" सामाजिकबलनावमेव सततं पूर्णा द्रढां सुस्थिराम्
आरूढा विजयं गताहि बहवो लोकाः प्रयास्यति च ॥" પૂર્ણ અને દઢ એવી સામાજિક બળરૂપી નાકા ઉપર આરૂઢ થયેલા ઘણાં લેકે વિજયને પામ્યા છે અને પામશે.”
આ વ્યવહારસૂત્ર વિજયસૂત્રના નામથી પ્રખ્યાત છે; કારણ કે, કેમ વિજય સામાજિક ઐક્યને આશ્રીને રહેલો છે. આ પ્રસંગ ઉપર ધારાનગરીના ઈતિહાસનું એક દષ્ટાંત અપાય છે.
હવે સામાજિક ઐક્ય સંપાદન કરવાના કયા ઉપાય છે ? અને કેવા મા છે? તે વિષે વિચાર કરવાની આવશ્યકતા છે. વિશ્વના વ્યવહારશાસને જાણનારા વિદ્વાનોએ સામાજિક ઐક્ય મેળવવાના ત્રણ ઉપાયે દર્શાવ્યા છે. વિદ્યા-કેળવણી, સંપ અને નિષ્પક્ષપાત એ ત્રણ ઉપાયે સામાજિકઐકય વધારનારા છે. કેળવાએલા પુરૂષેના હૃદયમાંજ સમાજનું હિત ઉત્પન્ન થાય છે અને તે વિવાના બળથી સમાજનું હિત સાધના સદા બદ્ધ પરિકર રહે છેકારણકે તેણે સૂક્ષ્મ અવલોકન કરી સમાજનું માહાઓ જાણેલું હોય છે. વિવાથી અલંકૃત થયેલા પુરુષે સમાજના સ્વરૂપને પૂર્ણ રીતે સમજી શકે છે એટલું જ નહીં પણ સામાજિકશક્તિ આ વિશ્વની સપાટી ઉપર કેવા કેવા કાર્યો કરી શકે છે, એ પણ તેમના પ્રબુદ્ધ હૃદયમાં જાણવામાં આવી શકે છે. તેમાં અર્થને ઉત્પન્ન કરનારી કેળવણી મેળવનારાઓ સમાજની ઉન્નતિ સાધવામાં ઘણોજ ઉપયેગી થઈ પડે છે અને આખરે સમાજને સમદ્ધિ. થી સુશોભિત કરી શકે છે; તેથી વિવા એ સામાજિક બળ મેળવવાને
For Private And Personal Use Only
Page #16
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
શ્રી આત્માનંદ પ્રકાશ
પ્રથમ ઉપાય છે. બીજો ઉપાય ક્ય–સંપ છે. ઐક્યતાની શ્રૃંખલાથી ગ્રથિત થયેલો સમાજ જનસમૂહનું ગૌરવ વધારવામાં આસાધારણ સામર્થ્યને ધારણ કરે છે. સંપ જનમંડળના ઉચ ભાવના ચિત્રો ઉભા કરી શકે છે અને અસાધ્ય વસ્તુને સાધી શકે છે. એક વિદ્વાન એકતા વિષે લખે છે કે, “સામાજિક સુધારણાનું તત્ત્વ એકતામાં જેટલું છે, તેટલું બીજામાં નથી. પ્રાચીન વિદ્વાનોએ પોતાના બુદ્ધિ બળથી એજ સિદ્ધાંત કરેલ છે કે, સંપ-એકતા એક વિશ્વવિજ્યનુ પરમ તત્વ છે. ખરી વિદ્વતાનું, ખરા જ્ઞાનનું બને ખરી બધુજનની દાઝનું સુલક્ષણ એકતામાં જ રહેલું છે. જનસમાજને ઉદયનું દર્શન કરાવવાની ઈચ્છા રાખનારા વીર પુરૂષોએ સંપના સૂત્ર જ ઊપદેશ કરેલો છે. પૂર્વે ધીર, સાહસી તથા સત્યપ-યણ પુરૂષે સંપની શૃંખલાને દઢ કરવાનાજ પ્રતા કરતા હતા. જે તેમના ભવ્ય ચરિતાની નોંધ ભારત વર્ષના ઇતિહાસમાં અદ્યાપિ જેવા માં આવે છે,” આ ઉપરથી સિદ્ધ થાય છે કે, સામાજિક ઐયતા મેળવવાનો બીજો ઉપાય સંપ છે.
ત્રીજો ઉપાય નિષ્પક્ષપાત છે. માનવ જીવનના સત્તનની કીર્તિ નિષ્પક્ષપાતપણુમાં રહેલી છે. નિષ્પક્ષપાત એ ઈશ્વરપ્રસાદરૂપે ગણાતો સગુણ છે. જયાં પક્ષપાત વાસ હોય ત્યાં કોઈ કાર્યતંત્રની વ્યવસ્થા ચાલી શકતી નથી. પક્ષપાતના દુર્ગુણથી જ્ઞાતિની મર્યાદા તુટી જાય છે અને વિશ્વાસને તદન ભાગ થઈ જાય છે. બલિસ લોકમત અને સ્વાર્પ યુક્ત કર્તવ્ય પક્ષપાતથી અત્યંત દૂર રહે છે, તેથી સામાજિક ઐકય મેળવ માં નિપક્ષપાત પ્રવૃત્તિી જરૂર છે. પૂર્વકાળની જે સુવ્યવસ્થાની કીર્તિ અદ્યાપિ ગવાય છે, તે પ્રભાવ નિષ્પક્ષપાત વર્તનનો હતે એ ઉચ્ચ વર્તનથી શુદ્ધ અને કર્તવ્યભાવના ગર્વ પ્રજામાં જાગ્રત રહેતી, તેથી આર્યદેશમાં પ્રત્યેક સ્થળે સામાજિકઐકયતા પ્રસરતી હતી અને તેથી ધર્મ અને સંસાર ઉત્કઉતાથી પ્રવર્તતા હતા.
આ ત્રણ ઉપાયોથી સમૂહયતાને ઉત્તમ પ્રકારની પુષ્ટિ મળે છે અને તેથી સંસાર-વ્યવહારના માર્ગમાં વિવિધ પ્રકારના લાભ થાય છે જેનપ્રજાએ એ એકયતા મેળવવા મહાન પ્રયત્ન કરવો જોઈએ. જ્યાં સુધી જેનપ્રજામાં સામાજિક એયપણું વધશે નહી. ત્યાં સુધી તે પ્રજા ધર્મ અને સંસારની ઉન્નતિના માગીને દેખી શકશે નહી; એ નિ:સંદેહ છે. જેનપ્રજાને માટે ભાગ પ્રાચીન પ્રકૃતિને અનુસરનારે છે, તે પણ હાલ નવીન સંસ્કારે લાગવાથી અર્વાચીન પ્રકૃતિના નવીન તને માન આપી સ્વીકાર કરવા તે તત્પર થયેલો દેખાય છે. હાલ ક્રમમાં પ્રાપ્ત થયેલ જ્ઞાનાનુભવ પ્રજાને તેને અનુકૂલ એવા પ્રવર્તનમાં લઈ જાય છે અને તે જે ઉત્તમ પ્રકારે યોજાયેલ હોય તે તેથી અનેક જાતના લાભ થાય છે. એ વાત
For Private And Personal Use Only
Page #17
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
શાસ્ત્ર આય.
.
અનુભવી વિદ્વાનાએ સિદ્ધ કરી છે. તે જૈન પ્રજાએ પણ તે પ્રમાણે પ્રવૃત્તિ કરવાની જરૂર છે. તેથી જૈનપ્રજા અવશ્ય પાનાની સર્વ પ્રકારની ઉન્નતિ મેળવી શકશે એ નિ:સ ંશય વાત છે. સામાજિકઐકય વિના કાર્યસિદ્ધિ કદિ પશુ પરિપૂર્ણ થઇ શકવાની નથી, એ નિશ્ચયથી સમજવું. આત શાસનની અધિષ્ટાત્રી દેવી જૈનપ્રજામાં સામાજિકએકય સર્પાદન કરવાની પ્રેરણા પ્રગટાવા, એજ અમારી અભ્યર્થના છે. સંપૂર્ણ.
"6 ગામ બોધ.'
(લેખક–સદ્ગુણાનુરાગી મુનિશ્રી કપૂરવિજયજી મહારાજ.) ૧ અનેક સશયાના ઉચ્છેદ કરનાર અને પરાક્ષ (અપ્રગટ) અને ખતાવનાર એવું શાસ્ત્ર સત્તુ' લેાચન છે. અને જેને એ શાસ્ર ચક્ષુ નથી તે અંધ છે.
૨ કાકચેષ્ટા-કાગડાની જેવી ચચળતા, મગધ્યાન- ગલાની જેવી એકાગ્રતા, શ્વાનનિદ્રા ( અલ્પ માત્ર નિદ્રા ), સ્વલ્પ-પરિમિત આહાર અને સ્ત્રીના ત્યાગ અપરિચય) એ પાંચ તણુ વિદ્યાથી નાં જાણવા
૩ સુખ સોંપદાને ઇચ્છતા પુરૂષોએ નિદ્રા, તદ્રા, ભય, ક્રોધ, આળસ ને દીધ સૂત્રતા ( કાર્ય કરવામાં મદતા) એ છ ઢાષા ખાસ તજવા જોઇએ.
૪ સયમ-આત્મ દમન રૂપ અગાધ જળથી ભરેલી ( પવિત્ર આરાવાળી ), સત્યરૂપ તટવાળી, અને દયારૂપી તર બત્રાળી આત્મરૂપી નદીમાં હું ભળ્યામન્! તું સ્નાન કરી શુદ્ધ થા. તે વગર કેવળ જળવડેજ અન્તરાત્મા શુદ્ધિ પામતા નથી-શુદ્ધ થતા નથી.
૫ સદાચારનું સેવન નહી કરવાથી અને દુરાચાર સેવવાથી તથા ઇન્દ્રિયને પરવશ બની જવાથી મનુષ્ય અધેાગતિન પામે છે.
૬ સજનાના મુખમાં દેષા ગુણુનું આચરણ કરે છે અને દુનેાના મુખમાં ગુણા દોષોનું આચરણ કરે છે તેમાં કાંઇ આશ્ચર્ય જેવુ નથી, જૂઓ ! મહામેઘ ખારૂં ( સમુદ્રનુ) જળ પીએ છે અને મધુર જળ વર્ષે છે, અને ફણીધર-સર્પ દુધ પાન કરીને અતિ ઉગ્ર વિષ વમે છે.
For Private And Personal Use Only
Page #18
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
પ
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
મો માત્માનંદ પ્રકારી,
છ મૃત્યુનું શરણુ કર્યા વગર, સર્પના મણિ ઉપર, કૃપણના ધન ઉપર, સતીના હૃદય ઉપર, કેશરીસિંહની ખ્યાલ ઉપર અને ક્ષત્રીને શરણે આવેલા ઉપર હસ્ત પ્રક્ષેપ કાઇ કરી શકતુ નથી.
૮ જે જેના ગુણ પ્રક ને જાણતા નથી તે તેને સદાય નિન્દે છે તેમાં કાંઈ આશ્ચર્ય નથી, જૂએ ! ભીલડી મૂકતાફળ ( મેાતી )ને તજી દઇને ચણાઢીને ધારણ કરે છે. કેમકે તેને મેાતીની ખરી કિસ્મત નથી.
હું જિતેન્દ્રિયપણૢ વિનયનુ કારણ છે અર્થાત્ વિનય ગુણની ઉત્પત્તિ જિતે ન્દ્રિયપણાથી થાય છે. વિનયથી (અનેક) સદ્દગુણા પ્રકાશે છે.
અધિક સદ્દગુણી પુરૂષ ઉપર લેકા પ્રેમ રાખતા થાય છે અને એવી ટેક પ્રિયતાથી સ’પા પ્રાપ્ત થાય છે. માટે ઇન્દ્રિયજિત્ થવું જરૂરનું છે.
ઇતિશમૂ.
મુંબઇ ઇલાકામાં જૈનોની કેળવણી સબંધ સ્થિતિ સંબંધી તપાસ કરવા સારૂ જૈન એજ્યુકેશન ખાઈને કરેલી અરજીને જવાબ.
શ્રી જૈન શ્વેતામ્બર એજ્યુકેશન એ, પાયધુની મુંબઈ, તા૦ ૧૧-૯-૧૭.
નં. ૮૭
રા. રા. તરાતમ ખી. શાહુ—મુંબઈ,
જિનેન્દ્ર સાથે લખવાનું કે આપના પુત્ર એજ્યુકેશન એની ગઈ કાલે મળેલી મીટીંગમાં રજુ કરવામાં આવ્યેા હતેા. તે સંબધી જણાવવાનુ કે આપે જૈન કામની કેળવણીની સ્થિતિ પર લક્ષ ખેંચ્યુ છે તે માટે આપના ઉપકાર માનવામાં આવે છે. એજ્યુકેશન મેા સેકન્ડરી અને ઉચ્ચ કેળવણી માટે પેાતાથી મનતુ કરે છે પ્રચાર માટે ફંડ મહાળુ હોવુ જોઈએ એ મુખ્ય કારણ છે.
વી શુભેચ્છકે, મેાતીચંદ ગીરધરલાલ કાપડીઆ, મેાહનલાલ દલીચદ દેશાઇ.
આન. સેક્રેટરીએ.
For Private And Personal Use Only
Page #19
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
પુસ્તક પહોંચ.
૬૯
ઉપર પ્રમાણેના રેન એજ્યુકેશન એડ તરફથી મળેલા જવાબથી જૈન ક્રામના પ્રાથમીક કુળવણી લેતા લગભગ ૮૬ ટકા જેટલા વિદ્યાર્થીઓ આગળ ભણુવાનુ છેાડી દેતા હાવાને લગતી હાજતની ગંભીરપણાના નિય નહી થઇ શકતા હૈાવાથી તે સંબધી પ્રાંતવાર તપાસ કરી જૈન કામની કેળવણીની સ્થિતિ જણાવવા સારૂં મુંબઈ સરકારના કેળવણી ખતાના વડા અધી.ારી ઉપર મી॰ નરે તમ ખી. શાહે એક અરજી કરી ધ્યાન ખેંચ્યુ છે.
:
૧
૨
૫
AASA
પુસ્તક પહોંચ.
નીચેના પુસ્તકા અમાને ભેટ મલ્યા છે, જે આભાર સાથે સ્વીકારવામાં આવે છે.
આવશ્યક સૂત્ર પ્રથમ વિભાગ, શ્રી પપાકિ સૂત્ર.
3 શ્રી આચારાંગ સૂત્ર તા. ૧ લે.
૪
ભા. ૨ જો.
""
શ્રી આવશ્યક સૂત્ર ખીજો વિભાગ
૬
શ્રી ઉપદેશ રહ્રમ્ય.
७ શ્રી પ્રમાણ–લક્ષ્મ.
૮ શ્રી હરિભદ્રસૂરિષ્કૃત અષ્ટકજી. સ્યાદવાદ્નરત્નાકર (પ્રમાણુ નયતત્વલેાકાલંકાર )
૧૦ અધ્યાત્મકલ્પદ્રુમ. ૧૧ તેાત્રભાનુ.
૧૨ જૈનતત્વ પરિક્ષા.
જૈન સાહિત્ય સ ંમેલન કાર્યાવિવરણ ભા. ૧-૨ જો શ્રી યોાવિજ્યજી પ્ર થમાળા.
એડ્ડીસ ભાવનગર.
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
૩:૦
બાબુ સાહેબ પ્રતાપચ’દજી
ગુલાબચંદજી મુંબઈ.
શેઠ સાહેબ
For Private And Personal Use Only
સમાધિ તંત્ર—ડા॰ ભુખણુદાસ પ્રભુદાસ સુરત. બારમાસા યાને સ્તવન સગ્રહ—શ્રી આત્માનંદ જૈનસભા અબાલા.
મનસુખભાઇ ભગુભાઇ
અમદાવાદ.
Page #20
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
www.kobatirth.org
૭૦
ભાન પ્રકાશ
પંન્યાસજી મહારાજ શ્રી દાનવિજજીએ શ્રીમાન્ ગાયકવાડ સર સયાજીરાવ મહારાજા,
પાસે આપેલું ભાષણ.*
આપની ધર્મ વિષયક શ્રવણુભિલાષા થવાથી અમાએ અતિ આનંદિત થઈ દેવગુરૂ ધર્મનું કિંચિત્ સ્વરૂપ પ્રતિમાની સિદ્ધિ, જગતની અનાદિ સિદ્ધિ, જીવની સિદ્ધિ આદિ તથા ગૃહસ્થ ધર્મને પ્રાપ્ત કરવા 5 પાંત્રીસ ગુણમાંથી સાત ગુણસુધીનું સ્વરૂપ પ્રથમ કથન કરેલ છે. હવે બાકી રહેલ ગુણનું કિંચિત્ સ્વરૂપ કથન કરું છું. તે સાંભળીને તે સંબંધી ગ્યાયેગ્યને વિચાર કરવો તે આપ બુદ્ધિમાનેને આધીન છે.
मंगलाचरणम् । अईन्सर्वार्थवेदी यदुकुलतिलकः केशवः शंकरो वा, विभ्रद्गौरी शरीरे धदनवरतं पद्मजन्माक्षसूत्रम् । बुद्धो वाऽलं कृपालुः प्रकटितभुवनो भास्करः पावको वा
रागाद्यैर्यो न दोषैः कलुषिसहृदयस्तं नमस्यामि देवम् ॥ १ ॥ ભાવાર્થી--સર્વ પદાર્થ (ચરાચર જગત) ના જાણુ શ્રી અહંત ભગવાન હાય, અથવા યાદવ કુલને વિષે તિલક સમાન શ્રી કૃષ્ણ મહારાજા હોય, અથવા શરીરમાં પાર્વતીને ધારણ કરનાર શિવજી હાય, અથવા નિરંતર જપમાળા ધારણ કરનાર બ્રહ્માજી હેય, અથવા અત્યંત કૃપાવંત બુદ્ધ મહારા ૪ હોય, અથવા જગતને પ્રકાશ કરનાર સૂર્ય હોય કે અગ્નિ હોય, પરંતુ રાગ, દ્વેષ, કામ, ક્રોધ, માન, માયા, લોભ, મોહ, અજ્ઞાન, નિદ્રા, કષાય આદિ દોષથી જે મહાત્માઓના હદય કલુષિત નથી તે પરમ દેવને મારો નમસ્કાર થાઓ. ૧
* ગયા ૧૪ વર્ષમાં અને તે પહેલાંના વર્ષના આ માસિકમાં સાત ગુણ ઉપર આપેલ ભાષણો પ્રસિધ્ધ થયા બાદ હાલમાં ઉક્ત મહાત્મા પાસેથી બાકી રહેલા ની પ્રસિધ્ધ થયેલાં બાકીનાં ભાષણે હાલમાં અત્રે આવેલ હોવાથી અત્ર આપવામાં આવે છે.
For Private And Personal Use Only
Page #21
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
પં. મહારાજ શ્રીદાનવિજયજીએ આપેલું ભાષણ.
શ્રેષ્ઠ સંગરૂપ આઠમા ગુણનું સ્વરૂપ. આ લેકના તથા પરલેકના હિતને માટે પ્રવૃત્તિ કરનાર પુરૂષોને સંગકર, પરંતુ જુગારી, ધૂર્ત, વિટ, ભાંડ આદિ પુરૂષોને સંગ ન કરે, કારણ જેવી સોબત તેવી અસર થયા વિના રહેતી નથી. કહ્યું છે કે –
पश्य सत्संगमाहात्म्यं स्पर्शपाषाणयोगतः । लोहं स्वर्णाभवेत्स्वर्णयोगात्काचो मणीयते ॥ १ ॥ विकाराय भवत्येव कुलजोऽपि कुसंगतः । जलजातोपि दाहाय शंखो वह्विनिषेवणात् ॥ २ ॥ भास्तामोपाधिको दोषः सहजोऽपि सुसंगतः । अपयाति यथा कर्म जीवस्य ज्ञानसंगमात् ॥ ३ ॥ एकमातृपितृत्वेऽपि श्रूयते शुकयो योः ।
भिल्लानां च मुनीनां च संगादोषो गुणो यतः ॥ ४ ॥ ભાવાર્થ-જુઓ સત્સંગનું માહાસ્ય કેવું છે. પ (પારસ)મણિના સંગથી લોનું પણ સુવર્ણપણને પામે છે અને કાચ સેનાના સંગથી મણિની ગણત્રીમાં આવે છે. ૧
જેમ જળમાં પેદા થયેલો શંખ અગ્નિના સંગથી દાહક ગુણવાળે થાય છે, તેમજ સારા કુળમાં ઉત્પન થયેલે પુરૂષ પણ બેટી સેનતથી વિકારપણાને પ્રાપ્ત થાય છે, અથૉત્ દુર્ગણ થાય છે. જે ર છે
ઉપાધીથી ઉત્પન્ન થયેલ દુષણ તો દૂર રહે, એટલે નાશ પામેજ, પરંતુ જ્ઞાનના યોગથી જીવની સાથે અનાદિ કાળથી લાગેલાં કર્મ પણ નાશ પામે છે, તેની માફક સ્વાભાવિક દૂષણે હેય, તે પણ સત્સંગથી નાશ પામે છે. આ ૩
આપણે સાંભળીએ છીએ કે, એકજ મા બાપના વેગથી ઉત્પન્ન થયેલ બને પિપોમાંથી એક પિોપટ ભીલ લોકોના સહવાસથી દુર્ગુણ થયે, અને બીજો મુનિ મહાત્માઓના સંગથી સદ્દગુણું થયે છે ૪
સત્સંગરૂપ સદ્ગુણ પિપટ જેવા પક્ષીને અને લેહ તથા કાચ જેવા અચેતન પદાર્થને ગુણકારી થાય છે, તો મનુષ્ય જેવા રત્નને તો તેથી ગુણની પ્રાપ્તિ થાય, એ વાત નિઃસંશયજ છે.
તેમજ આ જગતમાં પદાર્થ બે પ્રકારના છે. પ્રથમ ભાવુક અને બીજો અભાવુક તેમાં ભાવુક એટલે ફેરફાર થવાવાળે, અને ફેરફાર ન થવાવાળાનું નામ
For Private And Personal Use Only
Page #22
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
શ્રી આત્માનંદ પ્રકાશ. અભાવુક છે. ઉદાહરણમાં જેમ આંબાનું વૃક્ષ હોય, ને તેની જડમાં લી બડાનું વૃક્ષ હોય. તે તે આંબાના ફળમાં કટુતા ઉત્પન્ન થાય છે, અને જે ચંદનનું વૃક્ષ હોય તે સુંગધી ઉત્પન થાય છે. અર્થાત્ જેવી સેબત મળે, તેવી અસર થાય છે. અને એરંડ નામના વૃક્ષની સાથે ગમે તે વૃક્ષો સંગ થાય, તે પણ તેને કંઈ પણ અસર થતી નથી. આ ભાવુક અને અભાવુક પદાર્થની ઉદાહરણ સાથે વ્યાખ્યા કર વાનું તાત્પર્ય એટલું જ છે કે, આ ચેન કહે, આત્મા કહે, અથવા જન કહે, તે આંબાના વૃક્ષની જેમ ભાવુક ગુણ વાળે છે; માટે તે જેવા પ્રકારના સહવાસમાં આવે તે બની જતાં તેને કંઈ ઘણો સમય લાગી નથી. માટે કુસ ગનો ત્યાગ કરી બનતા પ્રયાસે સત્સ ગની પ્રાપ્તિ કરવી.
ય ઇતિ આઠમા ગુણનું સ્વરૂપ સંપૂર્ણ.
માતાપિતાદિકની સેવા કરવારૂપ નવમા ગુણનું સ્વરૂપ.
માતાપિતા આદિ વૃદ્ધ પુરૂષોની ત્રણે કાલ નમસ્કારાદિ રૂપ સેવા કરવી. માતાપિતાદિકની સેવા કરવાથી તીર્થયાત્રા સમાન ફળની પ્રાપ્તિ થાય છે. કહ્યું છે કે -
मातापित्रादिवृद्धानां, नमस्कारं करोति यः ।
तीर्थयात्राफलं तस्य, तत्कार्योऽसौ दिने दिने ।।१।। ભાવાર્થ –માતાપિતા, વડીલ બંધુ તથા મોટી બહેન આદિ વૃદ્ધ પુરૂષોને જે પુરૂષ નમસ્કાર કરે છે, તે તીર્થયાત્રાનું ફળ પ્રાપ્ત થાય છે, માટે સત્પષે બહરિ શ ઉપરોકત વૃદ્ધ પુરૂષની નમસ્કારરૂપી સેવા બજાવવામાં ચુકવું નહીં. # ૧
માતાપિતાદિની પૂજા કરવી તે તો સજજન પુરૂષનું સ્વાભાવિક લક્ષણ છે. કહ્યું છે કે –
प्रास्तन्यपानाजननी पशूनामादारलाभाच्च नराधमानाम् ।
आगेहकर्मावधि मध्यमानामाजीवितातीर्थमिवोत्तमानाम् ॥ १ ॥ ભાવાર્થ: --પશુઓ જ્યાં સુધી દુધ મળે ત્યાં સુધી માતાનો સંબંધ રાખે છે, અને અધમ પુરૂષ સ્ત્રી મળે ત્યાં સુધી, અને મધ્યમ પુરૂ જ્યાં સુધી ગૃહસ્થાવાસ ચલાવવાની શક્તિ ન પ્રાપ્ત થાય ત્યાં સુધી અને ઉત્તમ પુરૂષે તે જીવતાં સુધી પરમેપકારી માતાની પાલન કરે છે, મ ૧. માટે ઉત્તમ પુરૂના આ ઉત્તમ ગુણેનું અનુકરણ કરવાની ઇચ્છાવાળા પુરૂએ માતાપિતાને સેવારૂપ ગુણ અંગીફાર કર લ ય છે. મજ દરેક કાર્ય ૨ો પહેલાં માતા પિતાની આજ્ઞા માગવી જોઈએ. અર્થાત્ દરેક કાર્ય માતાાંપતાની આજ્ઞાથી જ કરવું. આજ્ઞા માનવી, એ પણ
For Private And Personal Use Only
Page #23
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
પ'. મહારાજ શ્રીઢાનવિજયજીએ આપેલું ભાષણ.
૭૩
એક ઉત્તમ પ્રકારની સેવા છે. માતાપિતાની માફક ધૃતાના વિદ્યાગુરૂ તેમજ ધ ગુરૂની પણ અવશ્ય અહર્નિશ સેવા કરવી.
॥ ઇતિ નવમા ગુણનુ સ્વરૂપ મપૂ ॥
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
ઉપદ્રવવાળા સ્થાનના ત્યાગ કરવારૂપ દશમા ગુણનું સ્વરૂપ.
સ્વચક્ર તથા પચક્રના વિરાધ, દુષ્કાળ, મરકી આદિ ઇતિઓ અને પ્રજાના પરસ્પર કલેશથી ઉપદ્રવવાળા નગરાદિકના ત્યાગ કરવા, અને જો ત્યાગ ન કરે તે પ્રથમ ઉપાર્જન કરેલ ધર્મ, અર્થ અને કામના નાશ થાય છે, અને નવીન પેદા થવા પામતા નથી. અને તે ધર્મ, અર્થ અને કામ ઉત્પન્ન ન થવાથી આલાક તથા પરàા બગડે છે, તેમજ ગ્રામાદિક જેવા સ્થાનમાં વાસ કરવાથી બુદ્ધિના નાશ માય છે, માટે તેવા સ્થાનના પશુ ત્યાગ કરવા. કહ્યું છે કે:--
यदि वांच्छसि मूर्खत्वं, वसेद्ग्रामं दिनत्रयम् । अपूर्वस्यागमो नास्ति, पूर्वाधतिं विनश्यति ॥ १ ॥
ભાવાર્થ :--હું ઉત્તમ પુરૂષ ! જો તારે પેાતાને મૂખ પણાની ઇચ્છા હાય, તા ગામની દર ત્રણ દિવસ વાસ કરવા. કારણ કે ગામમાં રહેવાથી નવીન વિદ્યાના લાભ થાય નહીં. અને પ્રાપ્ત કરેલી વિદ્યાના નાશ થાય છે. ॥ ૧ ॥
માટે એવા અવગુણુને ઉત્પન્ન કરનાર ગામમાં વાસ ન કરવેા. પરંતુ જ્યાં દેવગુરૂ આદિ સત્પુરૂષ! સમાગમ તથા સદ્દગુણેાની પ્રાપ્તિ થાય, તેવા સ્થાનમાં વાસ કરવા કહ્યું છે કે:-~
गुणिनः सुनृतं शैौचं, प्रतिष्ठा गुणगौरवम् । अपूर्वज्ञानलाभव, यत्र तत्र वसेत्सुधीः ॥ १ ॥
ભાવાર્થ:-—જે નગરમાં ગુણી પુરૂષાના વાસ હાય અને સત્ય, શૈોચ, માન્યતા, ગુણની ગારવતા, અપૂર્વ જ્ઞાનના લાભ આદિ ગુણાની પ્રાપ્તિ થાય તેવા ગામમાં બુદ્ધિમાન પુરૂષાએ નિવાસ કરવા એજ ઉચિત છે.
॥ ઇતિ દશમા ગુણુનું સ્વરૂપ સ ́પૂર્ણ, ૫
નિતિ કાર્યમાં પ્રવૃત્તિ ન કરવારૂપ અગીઆરમાં ગુણનું સ્વરૂપ. દંશ, જાતિ, કુલ આદિની અપેક્ષાએ કરીને જે કામ નિયંત્રિત હોય, તે કાર્ય સત્પુરૂષાને કરવું ઉચિત નથી. પરંતુ જે કાર્ય કરવાથી સુખની પ્રાપ્તિ થાય, તેવું
For Private And Personal Use Only
Page #24
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
શ્રી આત્માનંદ પ્રકાર.
કાર્ય કરવું. કાં છે કે,
दिवसेनैव तत्कार्य येन रात्री सुखी भवेत् । मासैरष्टभिस्तकार्य वर्षासु स्याद्यतः सुखी ॥ १ ॥ पूर्ववयसि तत्कार्य येन वृद्धः सुखी भवेत् ।
सर्ववयसा तत्कार्य येन प्रेत्य सुखी भवेत् ॥ २ ॥ ભાવાર્થ – આખા દિવસમાં એવા પ્રકારનું કામ કરવું કે, જેથી રાત્રી સુખી અવસ્થામાં નિર્ગમન થઈ શકે, અને આઠ માસમાં પણ એવું ઉત્તમ કાર્ય કરવું કે, જેથી વર્ષો રૂતુ નિરૂપાધિપણે વ્યતીત થઈ શકે. ૧ પ્રારંભની ઉમ્મરમાં એવું કામ કરવું કે, જેથી વૃદ્ધાવસ્થા નિરાબાધપણે ઉલ્લંઘન કરી શકાય અને સંપૂર્ણ ઉમ્મરમાં એવી નીતિથી ઉત્તમ કાર્ય કરવાં કે, જેથી પાકમાં સુખની પ્રાપ્તિ થાય.
- ઉપરોક્ત શાસ્ત્રકારનાં વચનને બહુ માનપૂર્વક અંગીકાર કરી સર્વ રીતે સુખને આપનાર એવાં નીતિમય કાર્યો કરવાં, એજ સજન પુરૂષને ઉચિત છે અને ઉપરાત નિંદિત કાર્યોથી નિવર્તન થવું, એ કર્તવ્ય છે.
ઈતિ અગીઆરમાં ગુણનું સ્વરૂપ છે
આવક પ્રમાણે વ્યય કરવારૂપ બારમા ગુણનું સ્વરૂપ.
ખેતી તથા વ્યાપાર અને રાજસેવાદિથી જ ધનની પ્રાપ્તિ થાય, તેનું નામ આવક કહેવાય છે, અને સ્વકુટુંબનું પિષણ કરવું, તથા પિતાના સંબંધી તથા દેવ અતિથિ આદિની પૂજા આદિ કાર્યોમાં દ્રવ્યનો ઉપયોગ કરવો, તેનું નામ વ્યય કહેવાય છે, એવા પ્રકારનો વ્યય કરો તે પણ પિતાની આવકને અનુસાર કરવે; કારણ કે જે આવકના પ્રમાણુથી અધિક વ્યય જે પુરૂષ કરે, તે પુરૂષ અe૫ કાળમાં નિર્ધન અવસ્થાના અનુભવ કરે છે. કહ્યું છે કે –
भायव्ययमनालोच्य, यस्तु वैभमणायते ।
भचिरेणैव कालेन, सोऽत्र वै श्रमणायते ॥१॥ ભાવાર્થ-જે પુરૂષ આવક તથા ખરીને વિચાર કર્યા વિના કુબેરભંડારીની માફક દાતાર બની જાય છે, તે પુરૂષ અલપકાળમાંજ આ લેકમાં નિર્ધનપમુને પ્રાપ્ત થાય છે. તેના
શાસ્ત્રકારોએ તે ગૃહસ્થ સદાકાલ ધર્મમાં સ્થિર ચિત્તવાળા રહી શકે એવા હેતુથી આવકને અનુસારે વ્યય કરવા ઉપદેશ કરેલ છે, તે પણ કેટલા પ્રમાણમાં કર તે બતાવે છે.
For Private And Personal Use Only
Page #25
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
એક મહાન પુરૂષ નરરત્નને સ્વર્ગવાસ,
GS
पारमावाग्निर्षि कुर्यात् , पादं वित्ताय पट्टयेत् ।
પરમાર પાઉં, ના મ | ૧ | ભાવાર્થ –આવકને ચોથો ભાગ ભંડારમાં સ્થાપન કર, અને ચોથો ભાગ વેપારમાં ખરે, અને એથો ભાગ ધર્મકાર્યમાં તથા શરીરના ઉપગમાં, અને એ ભાગ પિવર્ગ (કુટુંબાદિક) ના નિર્વાહ કરવામાં ખરચે. તેવા
આવકનો વિચાર કર્યા વિના ખર્ચ કરવાથી ઉપરોક્ત દેશની ઉત્પત્તિ થાય છે, એમ જાણીને સજજન પુરૂષને શાસ્ત્રકારોએ ઉપરોક્ત લેમાં ખર્ચ કરવાની જે પદ્ધતિ બતાવી, તેજ પદ્ધતિ અંગીકાર કરવી ઉચિત છે.
| ઇતિ બારમા ગુણનું સ્વરૂપ સંપૂર્ણ
એક મહાનપુર
રત્નજો સ્વર્ગવાસ.
સકળ ભારતવર્ષના જૈન અને જૈનેતર વર્ગમાં સુપ્રસિદ્ધ, ઝવેરાતનાં ધંધામાં સુવિખ્યાત, જૈન સમાજના પ્રથમ પંકિતમાં ગણુએલા મુખ્ય પુરૂષ રાજમાનનીય કલકત્તા નિવાસી ધર્મબંધુ બાથસાહેબરાય બદ્રીદાસજી મુકીમ બહાદુરગયા દ્વિતીયભાદરવા વદી ૨ ના રોજ સાંજના પાંચ કલાકે સામાન્ય વ્યાધિ ભોગવી ચા ી વર્ષની વૃદ્ધ વયે, અતઃ સમયે સાગારી અણસણ વગેરે ધાર્મિક ક્રિયા કરતાં, પરાકા! નામ સ્મરણ કરતાં કલકત્તામાં સમાધિપૂર્વક સ્વર્ગવાસ પામ્યા છે. પૂર્વ ભવમાં ઇવદયા પાળે તેના પુરાવા તરીકે છેવટ સુધી શારીરીક સ્થિતિ નીરોગી હોવા સાથે દરેક કાર્યો કરવા સમર્થ વાન હતા અને આવતા ભવમાં પણ તેવી સ્થિતિ પ્રાપ્ત કરવા આ ભવમાં પણ કલકત્તા માં પાંજરાપોળની સ્થાપન કરવામાં, શ્રી સંમેતશીખર ઉપર ચરબીનું કારખાનું કાઢવામાં તેમજ જીવતા જાનવરો પર ડાકતરી અજમાયસ કરી નિર્દયતાથી મારવાની વીવીસેંક્ષન સોસાઈટી લકત્તામાં સ્થપાના તે બંધ રખાવવા વગેરે જીવદયાના કાર્યો કરવા સમWવાન થયા હતા. વળી દેવગુરૂ પ્રત્યેનો અડગ શ્રદ્ધા સાથે જિન દેવની પ્રત્યેની અપૂર્વ શ્રદ્ધા છેવાથી પોતાના નિવાસ સ્થળમાં એક સુંદર જિ. મંદીર અગણીત દ્રવ્ય ખચી. (કે જે મંદીર જોવાને જૈનેતર અને અનેક યુરોપીયન લાકે નિરંતર લાભ લે છે ) તેમજ પિતાના નિવાસ ગૃહમાં પણ અને શ્રી સંમેતશીખરજી તીર્થ ઉપર ઘણુજ સુંદર જિન મંદિર બંધાવી તે સાથે પરમાત્માની અપૂર્વ ભક્તિ નિરંતર અખંડપણે કરતા હતા તેટલું જ નહિ પરંતુ શ્રી સમેતશીખરજી તથા શ્રી મક્ષીજી જેવા મહાન તીર્થોના રક્ષણ માટે પણ પારવાર પ્રયત્ન કરનાર હતા અને તે સાથે પચીસ વર્ષ થયા તે પુજ્ય શ્રી મેહનલાલજી મહારાજ પાસે બાર વ્રત અને (બહ્મચર્ય વૃત સર્વથા) પ્રહણ કર્યા હતા જેથી તેઓ એક ખરેખર ધમ વીરપુરૂષ હતા.
For Private And Personal Use Only
Page #26
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir શ્રી આનંદ પ્રકાશ. દ્રવ્ય સંપત્તિ, ઉબે વલ કીર્તિ વગેરે સ્વહસ્તે (ઝવેરાતના વિશાળ ધંધાથી) મેળવેળ હોવાથી તેમજ પિતાની ઉત્તમ લકીને અનેક કાર્યોમાં ખર્ચ કરી અનેક મનુષ્યો ઉપર ઉપકાર કરી મનુષ્ય જન્મ સાર્થક કરેલ હોવાથી એક ખરેખરા દાનવીર પુરૂષ હતા. તેઓ ઝવેરાતના ધંધામાં સુવિખ્યાત અને કુશળ હોવાની તેમજ ઉમદા ઉમદા ઝવેરાત તેઓશ્રી પાસે હોવાથી હાલમાં આ દેશમાં પધારેલા નામદાર કૃપાળુ શહેનશાહ જે પંચમ તેમજ ઈતર અનેક દેશ પ્રદેશના મનુષ્યો જોઈ ખુશી થતા હતા. એમના યશવી પણાને લઈને સરકારી ઝવેરીની, મુકીમની, મુકીમ એન્ડ કે જવેલરની, રાયબહાદુરી અને એમએસ એફ ઇંડીયા એમ જુદા જુદા વૈઇસરાય સાહેબ તરફથી ચાંદે–ખેતાબ મળેલા હોવાથી રાજ્યમાન્ય પુરૂષ થયેલા હતા તેમજ કલકત્તાની ચેમ્બર ઓફ કોમર્સના પ્રથમ વર્ષમાં પ્રમુખ તરીકે તેમજ શેઠ આણંદજી કલ્યાણજીના પ્રતિનિધિ તરીકે તેમજ જૈન એસોશીએશન ઓફ ઇંડીયા વગેરે સંસ્થાઓના એક મુખ્ય પુરૂષ અને નેતા હવાથી ખરેખર એક નરરત્ન હતા એઓ શ્રીનું ખું વન અનુકરાય અને ચમત્કારિક આલ્હાદ ઉત્પન્ન કરે તેવું હતું. એ સ્વર્ગ નાસી પુરૂષ પાછળ સાં નવા પ્રમાણે એક લાખની રકમ સારા માર્ગે વ્યય કરવા કહેલી છે. છેવટની સ્થિતિએ બે પુત્ર 7 પત્ર 2 પૈત્રીઓ તેમજ 1 કપત્રો વગેરે સર્વે કુટુંબ તેમની પાસે રહી છેવટ સુધી તેઓશ્રીની અખંડ સેવા કરી ફરજ બજાવતું હતું ધર્મના અનેક કાર્યો પર એ મહાન પુરૂષની ખોટ પડી છે, પરંતુ એમના સુપુત્રે બાબુ સાહેબ રાયકુમારસિંહજી અને રાજકુમ રસિંહજી પિતાના પૂજ્ય પિતાશ્રીના પગલે ચાલી ધર્મના અનેક કાર્યોમાં તે બેટ પુરશે એવો અમાં વિશ્વાસ ધરાવો છો અને સુચના કરીયે છીયે. આ નરરત્ન પુરૂષ દેવમુક્ત થયા પછી તેમના દેહને સુંદર વિમાન (માંડવીમાં) બેસાડી વાજીંત્ર સાથે પુષ્પ. દ્રવ્ય વગેરેની વૃષ્ટિ કરતાં અગ્નિ સંસ્કાર તેમના બગીચાની નજીક કરવામાં આવ્યા હતા. આ ખબર તાર દ્વારા સવ સ્થળે ફેલાનાં ઘણીજ દીલગીરી ફેલાઈ હતી તેમના માનમાં અનેક સંસ્થા (આ સભા પણ) બંધ રાખવામાં આવી હતી. આવા પુરૂષના સ્વર્ગવાસથી આ સભાને અત્યંત દીલ મારી થઈ છે અને જેન સમાજને નહી પુરી શકાય તેવી ખોટ પડી છે તેટલું જ નહીં, પરંતુ જેને કોમમાંથી એક અમૂલ્ય રત્નનો અભાવ થયો છે. અમે અમારી સંપૂર્ણ દીલગીરી જાહેર કરીએ છીએ અને તેમના બંને સુપુત્રોને તેમજ તેમના સમગ્ર કુટુંબને દિલાસો આપવા સાથે એ સ્વર્ગવાસી દેવલે ક તવામી ) પવિત્ર આત્માને પરમ શાંતિ પ્રાપ્ત થાઓ એમ પ્રાર્થના કરીયે છીએ For Private And Personal Use Only