Page #1
--------------------------------------------------------------------------
________________ | zrI jaina divAkara-smRti-grantha cintana ke vividha bindu AtmA : darzana aura vijJAna kI dRSTi meM * zrI azokakumAra saksenA manuSya zarIra meM AtmA kI sattA sabhI-veda, upaniSad, gItA, manusmRti, buddha ke dhammapada, bhagavAna mahAvIra ke Agama Adi-svIkAra karate haiM, pAzcAtya-darzana bhI AtmA ke amara astitva tathA punarjanma kA samarthana karatA hai| mukhya dArzanika pleTo, arastU, sukarAta ne bhI AtmA tathA punajanma meM niSThA rakkhI / vibhinna vaijJAnika yaha mAnane lage haiM ki yaha duniyA~ binA rUha kI mazIna nahIM hai / vizva yantra kI apekSA vicAra ke adhika samIpa lagatA hai| jar3avAda ke jitane bhI mata gata cAlIsa varSoM meM rakhe gaye haiM, ve AtmavAda ke vicAra para AdhArita haiM, yahI navIna vijJAna hai / niHsandeha apane Rmika vikAsa meM vijJAna AtmavAdI hotA jA rahA hai| AtmA ke astitva para darzana aura vijJAna ekamata hote jA rahe haiN| Atma-tatva "tat tvamasi'-tuma vaha ho / AtmA pratyeka vyakti meM hai, vaha agocara hai, indriyAtIta hai| manuSya isa brahmAMDa ke bhaMvara se chiTakA huA chIMTA nahIM hai / AtmA kI haisiyata se vaha bhautika aura sAmAjika jagat se ubhara kara Upara uThA hai| parantu prazna yaha hai ki eka hI AtmA saba meM vyApta hai, yA saba AtmA pRthak-pRthak haiM / jaba yaha vidvAnoM dvArA sarva sammati se nizcita nahIM ki Izvara hai, to kaise kaha dUM ki AtmA eka hai| hamAre dharmagrantha hameM batAte haiM ki yadi hama AtmA ko jAnanA cAhate haiM, to hameM zravaNa, manana, nididhyAsana kA abhyAsa karanA hogA, bhagavadgItA ne isa bAta ko yoM kahA hai-"tad viddhi praNipAtena paripraznena sevyaa|" DaoN0 rAdhAkRSNana ke anusAra inhIM tIna mahAn siddhAntoM ko mahAvIra ne samyakadarzana, samyakjJAna aura samyakcAritra ke nAma se pratipAdita kiyA hai| hamameM se adhikAMza janoM para sAMsArika vyAptiyA~ svAmitva karane lagatI haiM, hama unake svAmI nahIM raha jAte / ye loga upaniSadoM ke zabdoM meM "Atmahano janAH" haiM, isalie hameM AtmavAn, AtmajayI bananA cAhiye, yahI bAta bhagavAn mahAvIra bhI kahate haiM, 'AtmajayI' hama parigrahI hokara nahIM bana skte| Atma-tatva kA ananta jJAna hI janadharma kA mUla saMdhAna hai / AcArAMga sUtra meM spaSTa zabdoM meM kahA hai "je ega jANai, se savvaM jANai / je savvaM jANai, se egaM jANai // " aura phira aisA kauna hindU hai jo Atma-tatva ke jJAna ko gauNa samajhe? nyAyakoSa ke anusAra "zavAtmatatvavijJAnaM saaNkhymitybhidhiiyte|"
Page #2
--------------------------------------------------------------------------
________________ zrI jaina divAkara- smRti-grantha cintana ke vividha bindu : 450 : gItA darzana zrI kRSNa arjuna ko yuddha ke liye prerita karate hue kahate haiM ki manuSya deha aura AtmA kA milA huA samuccaya hai / deha ke marane para AtmA maratA nahIM hai / yaha AtmA na to kabhI maratA hai aura na janmatA hI hai| aisA bhI nahIM hai ki eka bAra hokara phira hove nahIM, AtmA ajanmA, nitya, zAzvata aura purAtana hai; zarIra kA vadha ho jAe to bhI AtmA mArA nahIM jAtA / AtmA amara aura avinAzI hai / jisa prakAra koI manuSya purAne vastroM ko chor3akara naye vastra dhAraNa karatA hai, usI prakAra dehI arthAt AtmA purAnA zarIra tyAga kara nayA zarIra dhAraNa karatA hai| sabake zarIra meM rahane vAlA AtmA sadA avadhya hai / aisI avasthA meM kevala zarIra ke moha se, apane dharma yA kartavyapatha se vicalita honA manuSya ko zobhA nahIM detA-gItA-2-13, 2-16, 2-10, 2-22, 2-23, 2-30 / bauddhadharma mahAtmA buddha dhammapada meM kahate haiM ki jo apanI AtmA ko priya samajhatA hai, usako cAhie ki AtmA kI rakSA kre| apanI AtmA ko pahale yathArthatA meM lagAve taba dUsaroM ko zikSA de| AtmA ko vaza meM karanA hI dustara hai, AtmA hI AtmA kA sahAyaka hai, Atmadamana se manuSya durlabha sahAyatA prApta kara letA hai, AtmA se utpanna haA pApa AtmA ko nAza kara detA hai / AtmA ko hAni pahu~cAne vAle karma AsAna haiM, hita karane vAle zubhakarma bahata kaThina haiN| -dhammapada : attavaggo dvAdasamo 1,2,2,4,5,6,7) / jo kArya abauddha-darzana AtmA se lete haiM, vaha sArA kArya bauddha-darzana meM mana-citta vijJAna se hI liyA jAtA hai| AtmA ko jaba zAzvata, dhra va, avipariNAmI mAna liyA to phira usake saMskAroM kA vAhaka hone kI saMgati ThIka nahIM baiThatI, kintu mana=citta=vijJAna to parivartanazIla hai, vaha acche karmoM se acchA aura bure karmoM se burA ho sakatA hai| dhammapada kI pahalI gAthA hai : sabhI avasthAoM kA pUrvagAmI mana hai, unameM mana hI zreSTha hai, ve manomaya haiM / jaba AdamI praduSTa mana se bolatA hai va kArya karatA hai, taba duHkha usake pIche-pIche aise ho letA hai jaise (gAr3I ke) pahiye (baila ke) pairoM ke pIche-pIche / na mana AtmA hai, na dharma AtmA hai aura na hI mano-vijJAna AtmA hai| 'AtmA aura zarIra bhinna-bhinna hai', aisA kahanA, yA yaha kahanA ki 'AtmA aura zarIra donoM eka hai'-donoM hI matoM se zreSTha jIvana vyatIta nahIM kiyA jA sakatA, ataH tathAgata bIca ke dharma kA upadeza dete haiM ki pratItyasamutpAda se duHkha-skandha kI utpatti hotI hai| avidyA ke hI sampUrNa virAga se, nirodha se saMskAroM kA nirodha tathA duHkha-skandha kA nirodha hotA hai| jainadarzana jainadarzana ke anusAra jIva (AtmA) tIna prakAra kA hai : bahirAtmA antarAtmA aura prmaatmaa| paramAtmA ke do prakAra haiM-arhat aura siddha / indriya-samUha ko AtmA ke rUpa meM svIkAra karane vAlA bahirAtmA hai / Atma-saMkalpa-deha se bhinna AtmA ko svIkAra karane vAlA antarAtmA hai| kama-kalaMka se vimukta AtmA paramAtmA hai| kevalajJAna se samasta padArthoM ko jAnane vAle sa-zarIrI jIva (AtmA) arhata haiM tathA sarvottama sukha (mokSa) ko saMprApta jJAna-zarIrI jIva siddha kahalAte haiM / jinezvaradeva kA yaha kathana hai ki tuma mana, vacana aura kAyA se bahirAtmA ko chor3akara, antarAtmA meM ArohaNa kara paramAtmA kA dhyAna kro|
Page #3
--------------------------------------------------------------------------
________________ zrI jaina divAkara- smRti-grantha - - zuddha AtmA arasa, arUpa, agaMdha, avyakta, caitanya guNa vAlA, azabda, aliMgagrAhya aura saMsthAna rahita hai| AtmA mana, vacana aura kAyarUpa tridaNDa se rahita, nirdvandva akelA, nirmama mamatvarahita, niSkala - zarIrarahita, nirAlamba - paradravyAlambana se rahita, vItarAga, nirdoSa, moharahita, tathA nirbhaya hai / AtmA nirgrantha (granthirahita ) hai, nIrAga hai, niHzalya (nidAna, mAyA aura mithyAdarzanazalya se rahita ) hai, sarvadoSoM se nirmukta hai, niSkAma (kAmanArahita ) hai aura niHkrodha, nirmAna, tathA nirbhaya hai| AtmA jJAyaka hai maiM ( AtmA ) na zarIra hU~, na mana hai, na vANI hai aura na unakA hU~ kAraNa hai| maiM na kartA hai, na karAnevAlA hai aura na kartA kA anumodaka hI hai| - samaNasuta: prathama khaNDa jyotirmukha 15 AtmasUtra - 177-111 451 AtmA darzana aura vijJAna kI dRSTi meM naiyAyika, vaizeSika, sAMkhya, mImAMsaka Adi AtmA kA anekatva to svIkAra karate haiM, kintu sAtha hI sAtha AtmA ko sarvavyApaka bhI mAnate haiN| bhAratIya darzanazAstra meM AtmA kA svataMtra astitva mAna kara bhI use svadeha parimANa mAnanA jaina darzana kI hI vizeSatA hai| rAmAnuja jisa prakAra jJAna ko saMkoca vikAsazAlI mAnate haiM, usI prakAra jaina darzana AtmA ko saMkocavikAsa zAlI mAnatA hai / pAzcAtya darzana prasiddha dArzanika pleTo kA mata hai ki AtmAe~ do prakAra kI hotI haiM--eka AtmA amara hai aura dUsarI kA kSaya ho jAtA hai / arastU ne apanI pustaka " AtmA para" meM likhA hai ki zarIra aura AtmA meM vaisA sambandha hai jaisA moma meM aura momabattI meM moma eka bhautika padArtha hai aura momabattI usakA AkAra hai / / musalamAnoM meM sUphI sampradAya ke santa maulAnA jalAluddIna ne kahA thA- "maiM sahasroM bAra isa pRthvI para janma le cukA hai|" yadyapi IsAI dharma punarjanma tathA AtmA para vizvAsa nahIM karatA, parantu pazcimI dezoM ke kaI dArzanikoM ne isa siddhAnta ko svIkAra kiyA hai| eDavina ArnolDa ne AtmA ke anAditva tathA amaratva ko ina zabdoM meM vyakta kiyA hai / " AtmA ajanmA aura amara hai / koI aisA samaya na thA jaba yaha nahIM thI, isakA anta aura Arambha svapna mAtra hai / mRtyu ne ise kabhI sparza nahIM kiyA / " vijJAna kI kasauTI para Adhunika vijJAna ke anusAra samasta dRzya aura adRzya jagata sUkSma taraMgoM se banA hai / ina taraMgoM meM tIna mukhya tatva haiM-- jIvANu zakti aura vicaar| AtmA ina tInoM kA hI eka viziSTa svarUpa hai, mRtyu ke uparAnta AtmA svakIya preraNAnusAra kisI bhI deha, padArtha yA svarUpa kA nirmANa yA vilaya kara sakatI hai| AtmA kA sazarIra sUkSma zarIra ke nAma se jAnA jAtA hai / yaha sUkSma zarIra nyUTrinoM nAmaka kaNoM se nirmita hotA hai / nyUTrina kaNa adRzya, Aveza rahita aura itane halke hote haiM ki inameM mAtrA aura bhAra lagabhaga nahIM ke barAbara hotA hai / ye bhI sthira nahIM raha sakate aura prakAza kI tIvra gati se sadA calate rahate haiM / 1
Page #4
--------------------------------------------------------------------------
________________ zrI jaina divAkara- smRti-grantha vaijJAnikoM ne prayoga karake dekhA hai ki yadi nyUTrina kaNoM ko kisI dIvAra kI ora chor3A jAya to ve dIvAra ko pAra kara antarikSa meM vilIna ho jAte haiM, koI bhI bhautika vastu unheM roka nahIM sakatI / ina nyUTrina kaNoM ko punaH bhautika vastu ke rUpa meM bhI parivartita kiyA jA sakatA hai / parAmanovijJAna ke anusAra yaha sUkSma zarIra kisI bhI sthAna para kisI bhI dUrI aura parimANa meM apane ko prakaTa va punarlaya kara sakatA hai / cintana ke vividha bindu 452 IsAiyoM ke pavitra AtmA (holI ghosTa) ke hI samakakSa zrI aravinda ne 'sAike' (PSYCHE) kA sAkSya diyA hai, jise 'caitya-puruSa' kahA jAtA hai, jo ki AtmA aura paramAtmA ko jor3ane vAlI eka mAdhyamika kar3I hai| sAre sRjana isa cetya puruSa meM se hI Ate haiM prANa-cetanA ke gahiratara staroM para ghaTita hone vAlA unmeSa yA Aveza vidhAyaka, sarjanAtmaka, maMgala kalyANakArI hotA hai, vaha atIndrika hotA hai, yA indriyetara jJAna-cetanA kA pratiphalana hotA hai | maraNottara jIvana aura pAralaukika AtmAoM ke sAtha samparka sampreSaNa ke jo "siyAMsa" hote haiM, unameM bhI eka saMvedanazIla mAdhyama ke zarIra meM mRtAtmAoM kA AhvAna kiyA jAtA hai| sahasA hI mAdhyama AviSTa ho uThatA hai, use ardha mUrchA-sI A jAtI hai, taba svargastha AtmAe~ usake zarIra aura cetanA para adhikAra kara aneka supe rahasya batAtI haiM, bhaviSyavANiyoM karatI haiM, para lokoM kA paricaya detI haiN| vizva-vikhyAta kAma-vaijJAnika aura manISI hevalAka elisa ina 'siyAMsa' tathA 'pleMTa' meM anubhava lekara AtmAoM ke astitva para vizvAsa karane lage the, olIvara lAja jaisA zisarastha vaijJAnika paralokavAdI ho gayA thaa| usane svayaM bhUta-pretoM tathA atibhautika ghaTanAoM ke anubhava ke aneka sAkSya prastuta kiye the| / isa sambandha meM kanADA ke prasiddha snAyu-sarjana DA0 penaphIlDa ke prayoga cirasmaraNIya raheMge ( rIDarsa DAijesTa, sitambara, 1958), jinhoMne siddha kiyA ki mastiSka meM sUkSma zarIra nitya banA rahatA hai, kevala sthUla zarIra hI vinAzazIla hai / 1 landana ke prophesara viliyama kraksa jo prasiddha rasAyana zAstrI the, ne paraloka, punarjanma tathA AtmA sambandhI jJAna kA vaijJAnika adhyayana kiyA aura apanI jA~ca ko prakAzita karAyA-- apanI pustaka "risaceMja ina spriIciyulijma' meM parAnveSaNa meM pAzcAtya vaijJAnika DA0 mAyarja, phaka poDamora, alaphreDa vAlesa, pro0 AksAkpha, ricarDa hoDajesana Adi apanI prAmANikatA ke liye prasiddha the, aura ina logoM ne san 1885 meM vaijJAnika paddhati se plenaciTa kI sahAyatA se tatsambandhI satya kA zodha karane ke liye iMglaiNDa meM esa0 0 pI0 Ara0 nAmaka mAnasika zodha saMsthAna kI sthApanA kI thI / hega ke DA0 mAlya aura jesTa ne paralokavata jIvoM ke sAtha vArtAlApa karane ke liye DAyanA misTogrApha nAmaka yantra AviSkRta kiyA aura isakI madada se binA kisI mAdhyama ke paralokagata jIvoM ke sandeza pAye / aiMDra jaiksana ke anusAra prANamaya sUkSma zarIra (AtmA) kI taula 1 auMsa ho sakatI hai / pAzcAtya vaijJAnikoM ne isa sUkSma zarIra ko ekToplAjma kI saMjJA dI / kailiphorniyA ke Arthara e0 baila ne yaha pramANita kiyA hai ki zarIra kI vibhinna jIvana
Page #5
--------------------------------------------------------------------------
________________ zrI jaina divAkara smRti grantha kriyAyeM manuSya kI manobhUmi para avalambita haiM, dehasthita sUkSma zarIra meM jaba zakti kA kSaya ho jAtA hai, taba vaha sthUla zarIra ke sAtha apanA sambandha tor3a DAlatA hai / : 453 : AtmA : darzana aura vijJAna kI dRSTi meM kaNAda RSi ne kahA hai- "anUnAM manasazca artha karma adRSTakAritam' ataH yaha to nizcita hai ki prANa (AtmA) vidyatAtmaka prakAzAtmaka hai, aura atharvaveda ke ekAdaza kANDa kI dUsarI RcA : "namaste prANa krandAya, namaste stana cilave / (vidyatAtmanA vidyotamAnAya ) namaste prANa vidyate / namaste prANa vardhate / " kI taraha Adhunika vaijJAnikoM kI bhI aba rAya pradarzita ho cukI hai ki RNANu dhanANu prANa- paramANu vidyuta zakti se sthUla zArIrika kriyAyeM saMcAlita hotI hai| bI0 bI0 [nika noTagiMga tathA sara kraksa ne vigata AtmAoM ke chAyAcitra (phoTo) khIMcane ke vizeSa kaimare kI sahAyatA se mRta AtmAoM ke citra khIMcane meM saphala huye onika ne / apanI pustaka 'penomInana oNpha meTariyalAya jiya' aura svAmI abhedAnanda ne apanI pustaka 'lAipha viyoNDa Detha' meM mRta 'AtmAoM ke bahuta se citra bhI diye haiN| vistRta vivaraNa ke liye dekhiye sAimana eDamaMDsa kI pustaka 'spriMTa phoTogrAphI' / divya dRSTi (TelephoTo), manaH pralaya jJAna (TelepaithI) atIndriya pratyakSa (eksTrA sensarI para sepsana), pracchanna saMvedana (kripTesthIsiyA ), tathA dUrakriyA ( Telepinesisa) Adi AtmA ke astitva ko pramANita karatI haiM / prasiddha bhautika zAstrI avina DiMgara ne likhA hai apane nibandha 'sIka phAra dI roDa' (1625) meM ki "sau sAla pUrva sambhavataH anya koI vyakti isa sthAna para baiThA thA tumhArI taraha vaha bhI janmA / tumhArI taraha usane sukha-duHkha kA anubhava kiyA...kyA vaha tumhIM nahIM the ? yaha tumhAre andara kA AtmA kyA hai ? isa 'aura koI' kA spaSTa vaijJAnika artha kyA ho sakatA hai ?.... isa taraha dekhane yA samajhane se Apa turanta vedAnta meM mUla vizvAsa kI pUrNa sArthakatA para A jAte hai, ina sabakA nicor3a hai- 'tat tvam asi yA isa prakAra ke zabdoM meM maiM pUrva meM hU~, maiM pazcima meM hU~, maiM nIce hU~, maiM Upara hU~, maiM yaha samUcA saMsAra huuN|' Acarya kI bAta yaha hai ki DiMgara ne yaha lekha taraMga yAMtrikI kI aitihAsika khoja ke kucha mAsa pUrva likhA / hamAre yuga ke mahAna zarIra racanA zAstrI sara cArlsa zeriMgaTana ne apanI pustaka 'maina Ana hija necara' (kaimbrija yUnivarsiTI, 1951 ) meM kahA hai- "mAnasika" kI parIkSA UrjA ke rUpa meM nahIM kI jA sakatI, vicAra, bhAvanAe~, Adi kI avadhAraNA UrjA ( dravya) ke AdhAra para nahIM kI jA sktii| ve isase bAhara kI cIjeM haiM. isa prakAra citta (cetana) hamAre sthUla saMsAra meM eka bhArI bhUta kI taraha calA jAtA hai| adRzya aspRzya, amUrta, yaha koI sAkAra bIja nahIM hai, yaha koI 'cIja' hI nahIM hai / jJAnendriyoM dvArA usakI puSTi nahIM hotI aura kabhI ho nahIM sakatI / ' mautikI meM nobela puraskAra vijetA tathA nayI bhautikI ke eka janmadAtA I0 pI0 vignara ne spaSTa kiyA hai ki - - "koI bhI nApajokha usa samaya taka pUrI nahIM hotI jaba taka usakA pariNAma hamArI cetanA
Page #6
--------------------------------------------------------------------------
________________ zrI jaina divAkara mmRti-anya / / cintana ke vividha bindu : 454 : - - meM praviSTa nahIM hotA / yaha antima caraNa usa samaya sampanna hotA hai jabaki antima mApaka upakaraNa ke aura hamArI cetanA ko sIdhA prabhAvita karane vAlI cIja ke bIca sambandha sthApita ho jAtA hai| yaha antima caraNa hamAre vartamAna jJAna ke lie abhI rahasyoM se ghirA hai aura aba taka kvAMTama yAMtrikI (Adhunika bhautikI) yA anya kisI bhI siddhAnta ke adhIna isake sambandha meM koI spaSTIkaraNa nahIM diyA jA sakA hai|" AinsTAina se unake gambhIra roga ke daurAna pUchA gayA ki kyA vaha mRtyu se Darate haiM, taba unhoMne uttara diyA thA, 'maiM sabhI jIvita cIjoM ke sAtha aisI ekAtmakatA kA anubhava karatA haiM ki mere liye yaha bAta koI artha nahIM rakhatI ki vyakti kahA~ zurU hotA hai aura kahA~ samApta hotA hai|" Antarika jagata kI vAstavikatA kA khaMDana nahIM kiyA jA sakatA, hiMzelavuDa ne kahA hai"AMtarika jagata kI vAstavikatA kA pratyAkhyAna AsapAsa kI sampUrNa sattA ko ekadama asvIkAra karane ke samAna hai| usakI arthavattA ko kama karanA, jIvana ke lakSya ko hI girAnA hai aura use 'prAkRtika cayana ke utpAda' kI saMjJA dekara ur3A denA nirA tarkAbhAsa hai|' eka anya bhautika-zAstrI yAna nAyamAna ne kvAMTama yAntrikI kI sthApanAoM ke siddhAntoM meM cetanA (citra) ke yoga kA samAveza kiyA, unhoMne anumAna kiyA ki tathAkathita 'taraMga piTaka' kA hala nikAlane ke lie cetanA se anta:kriyA Avazyaka hai, vaha kahate haiM-'viSayI prekSaNa eka nayI sattA hai, jo bhautika parimaMDala se sApekSa hai / lekina usake barAbara nahIM kI jA sktii| vastutaH viSayI ke prekSaNa hameM vyakti ke bauddhika Abhyantara jIvana meM le jAtA hai, jo svabhAvata prekSaNAtIta hai| hameM saMsAra ko do bhAgoM meM bAMTanA cAhiye, eka prekSita praNAlI, dUsarA prekSaNa karane vaalaa| pahale meM hama sArI bhautika prakriyAoM kA anusaraNa kara sakate haiM (kama se kama siddhAnta rUpa meM) / dUsare meM yaha bAta arthahIna hai| donoM ke bIca kI sImA rekhA bahuta kucha tadartha hai| yaha sImA vAstavika prekSaNa ke zarIra ke bhItara manamAne DhaMga se le jAyI jA sakatI hai| yahI bAta manobhautika samAMtaravoda ke siddhAnta kA sAra hai, lekina isase isa tathya meM koI parivartana nahIM AtA ki hara vidhi meM sImA (zarIra tathA citra ke bIca) kahIM rakhanI jarUra hogii|' sva0 yogAnanda paramahaMsa kA kriyA yoga, rAdhAsvAmI guru mahArAja zrI caranasiMha kA sabata-surata yoga, maharSi maheSayogI kA sarvAtIta-dhyAna (TrAMseMDeMTala meDITezana), ina sabhI yaugika vidyAoM meM isa upari-mAnasika atIndrika yA Atmika unmeSa kA anubhava dhyAna meM acUka rUpa se hotA hai| pratyeka prANi ke zarIra ke adRzya AbhAvalaya (AURA) ko dekhakara usakI mAnasika sthiti kA nirNaya karane ke liye lobasAMga rampA ne eka yantra AviSkRta kiyA hai| isa vilaya-darzana se vyakti kI acUka cikitsA ho sakatI hai| hipnATijma yAnI sammohana vidyA se pUrva-janma-smRti yA jAti-smaraNa jJAna taka pahu~cane ke aneka saphala prayoga huye haiN| abhI kucha hI dazaka pahale jarmanI meM eka mahAna Adhunika yogadarzI huA hai-rUDAlpha sTAinara / usane oNkalTa se atIndrika AtmAnubhUti taka jAne ke mArga kA anveSaNa kiyA thA / gajipha
Page #7
--------------------------------------------------------------------------
________________ : 455 : AtmA : darzana aura vijJAna kI dRSTi meM aura ADaspeskI bhI samakAlIna vizva ke mahAna parAbhautika draSTA aura cintaka he| amerikA ke prasiddha parAmanovaijJAnika DA0 sTIvensana isI anusandhAna hetu bhArata bhI Aye the| amarIkA ke 'vilasA klAuDa caimbara' ke zodha se bar3e Azcaryajanaka tathya sAmane Aye haiM / isase yaha prakaTa hotA hai ki matyu ke uparAnta bhI prANI kA astitva kisI na kisI rUpa meM vidyamAna rahatA hai| isa prayoga ke antargata eka aisA bar3A siliNDara liyA jAtA hai, jisakI bhItarI parateM vizeSa camakadAra hotI haiM / phira usameM kucha rAsAyanika ghola DAle jAte haiM, jisake pariNAmasvarUpa vizeSa prakAra kI camakadAra aura halkI-sI prakAzIya gaisa bhItara phaila jAtI hai| isa gaisa kI vizeSatA hai ki yadi koI paramANu yA ilekTrAna isake bhItara praveza kareM to zaktizAlI kaimare dvArA usakA citra utAra liyA jAtA hai| prayoga ke liye eka cahA rakhA gyaa| bijalI kA karaNTa lagA kara isa cUhe ko mAra DAlA gyaa| cUhe ke maraNoparAnta usa sileNDara kA citra utArA gyaa| vaijJAnika yaha dekha kara vismita huye binA nahIM rahe ki mRtyu ke pazcAt gaisa ke kuhare meM bhI mRta cUhe kI dhuMdhalI AkRti taira rahI thii| vaha AkRti vaisI hI harakateM bhI kara rahI thI jaisI jIvita avasthA meM cUhA karatA hai| isa prayoga se yaha pramANita haA ki cUhA mRtyu ke pazcAt prANI sattA kisI na kisI rUpa meM vidyamAna rahatI hai| apanI savikhyAta kRti 'menorIja, DImsa. riphlekzansa' meM vizva-vikhyAta tattvadarzI, cintaka aura manovaijJAnika 'kArlA juga' ne apane eka vicitra anubhava kA varNana kiyA hai, jisakA tAtparya hai ki hamAre jagata meM avazya hI eka cauthA AyAma hai, jo anokhe rahasyoM se otaprota hai| prasiddha manovaijJAnikoM sTenislAva gropha aura jAna helipheksa gropha ne pichale dinoM aneka rogiyoM kA adhyayana karate samaya tathA remaNDa e0 mUDI ne apanI prasiddha pustaka 'lAipha AphTara meM aisI aneka ghaTanAoM kA ullekha kiyA hai-jaba rogI mRtaka ghoSita kara diye gaye, para phira bhI tatpazcAt mRtaka jIvita ho uThe aura unhoMne AtmA ke astitva ko sviikaaraa| amerikI manovaijJAnika DA0 nelasana vAlTa kA kathana hai ki-...'manaSya ke andara eka balavatI Atma-cetanA rahatI hai, jise jijIviSA evaM prANadhAtrI zakti kaha sakate haiN| mana:zAstrI henabraka ne apanI zodhoM meM isa bAta kA ullekha kiyA hai ki atIndriya kSamatA puruSoM kI apekSA nAriyoM meM kahIM adhika hotI hai| rUsa ke ilekTrAna vizeSajJa mayona kiliyAna ne phoTogrAphI kI eka vizeSa pravidhi dvArA yaha niSkarSa nikAlA hai ki mAnava ke sthUla zarIra ke andara kA mukSma zarIra aise sUkSma padArthoM se banA hotA hai, jinake ilekTrAna sthUla zarIra ke ilekTrAnoM kI apekSA atyadhika tIvra gati se gatimAna hote haiN| yaha sUkSma zarIra pArthiva zarIra se alaga hokara kahIM bhI vicaraNa kara sakatA hai| nyUyArka meM parAmAnasika tattvoM kI khoja ke lie eka vibhAga kI sthApanA kI gayI hai, jisake adhyakSa haiM 'DA0 robarTa bephr'| leninagrAda vizvavidyAlaya ke phijiyolaoNjI vibhAga ke adhyakSa pro0 liyonida vAsilayeva
Page #8
--------------------------------------------------------------------------
________________ zrI jaina divAkara- smRti-grantha / cintana ke vividha bindu : 456 : ne TelIpaithI dvArA kaI mIla dUra eka prayogazAlA meM anusandhAnarata vaijJAnikoM ko sammohita kara anusandhAnakartAoM ko apane prayoga se haTAkara dUsare prayoga meM lagavA diyaa| yaha ghaTanA siddha karatI hai ki bhautika zarIra ke pare manuSya ke sUkSma zarIra kA bhI astitva hai / - AtmA yA prANoM kI gutthI Aja bhI vaijJAnikoM ke sammukha prazna cinha banI khar3I hai| ve nahIM kaha sakate ki prANa mastiSka meM basate haiM yA AtmA meM, yA mastiSka aura AtmA kA koI aisA sambandha hai, jisakA pardA uThanA abhI bAkI hai| prasiddha bhautikazAstrI mikhAila polAnyI isa niSkarSa para pahu~ce haiM ki vizva kI adhikAMza vastuoM kA astitva kucha aise siddhAntoM para AdhArita hai, jinakA jJAna Adhunika vaijJAnikoM ko nahIM hai| prANI ke sambandha meM hama jitanA jAnate haiM, usase yaha niSkarSa nikAlA jA sakatA hai ki mAnava zarIra eka 'yantra' hai, kintu 'maiM' isakI gatividhiyoM ko niyantrita karatA hai| citta-zarIra samasyA sadA se jIvita hai, harmana vela ke zabdoM meM-"hameM vijJAna ke Age vikAsa kI pratIkSA karanI hogii| sambhavataH hajAroM varSa taka, taba jAkara hama dravya, jIvana tathA AtmA ke jaTila tAnebAne kA eka vistRta citra prastuta kara sakeMge aura isa sAhasapUrNa kArya ko mAnava kisa prakAra jhela sakegA, sivA jIvAtmA tathA paramAtmA kI paraspara pUrakatA meM AsthA ke AdhAra para ?" [prastuta lekha meM lekhaka ne AtmA ke sambandha meM paurvAtya evaM pAzcAtya dArzanikoM. vaijJAnikoM evaM DAkTaroM ke abhimata diye haiN| isameM unake anubhavoM va prayogoM ke AdhAra para bane vicAra haiN| Adhunika jagata AtmA ke sahI svarUpa taka kaba pahu~cegA yaha manjila abhI dUra lagatI hai| -saMpAdaka paricaya evaM patA: azokakumAra saksenA darzana aura vijJAna ke adhyetA variSTha zikSaka jIva-vijJAna javAhara vidyApITha, kaanodd'|