Page #1
--------------------------------------------------------------------------
________________ mahopAdhyAya samayasundara racita aSTalakSI : eka paricaya ma0 vinayasAgara sarasvatIlabdhaprasAda mahopAdhyAya kavivara samayasundara ke nAma se kauna aparicita hogA ? 17vIM zatI ke udbhaTa vidvAna meM inakI gaNanA kI jAtI hai| ye na kevala jainAgama, jaina sAhitya aura stotra sAhitya ke hI dhurandhara vidvAna the, apitu vyAkaraNa, anekArthI sAhitya, lakSaNa, chanda, jyotiSa, pAdapUrti sAhitya, cArcika, saiddhAntika, rAsa sAhitya aura gIti sAhitya ke bhI dhurandhara vidvAna the / rAjasthAna meM inake liye yaha ukti prasiddha hai- mahArANA kumbhA rA bhItar3A ara samayasundara rA gItar3A / kavivara samrATa akabara pratibodhaka aura tatpradatta yugapradhAna padadhAraka zrI jinacandrasUrijI ke prathama ziSya zrIsakalacandra gaNijI ke ziSya the| kavi kA janma vikrama saMvat 1610 ke lagabhaga sAMcora meM huA thA / yo prAgvAT jAti ke the aura unake mAtA-pitA kA nAma lIlAdevI aura rUpasI thA / vikrama saMvat 1628-30 ke madhya meM inakI dIkSA huI hogI / inakI zikSA-dIkSA vAcaka mahimarAja (zrIjinasiMhasUri) aura samayarAjopAdhyAya ke sAnnidhya meM huI thI / inakA svargavAsa vikrama saMvat 1703 caitra zuklA trayodazI ke dina ahamadAbAda meM huA thA / inakI vizAla ziSya-praziSya paramparA bhI 20vIM zatAbdI taka vidyamAna thI / kavivara ko gaNipada gaNanAyaka zrIjinacandrasUrijI ne hI vikrama saMvat 1641 meM pradAna kara diyA thA / samrATa akabara ko apanI dharmadezanA se pratibodha dene ke lie jaba AcArya jinacandrasUri lAhaura padhAre the usa samaya samayasundaramaNi bhI sAtha meM the / samrATa akabara ne jaba bhI jinacandrasUri ko yugapradhAna pada aura vAcaka mahimarAja ( jinasiMhasUri) ko AcArya pada diyA thA, usa samaya mahAmantrI karmacanda bacchAvata kRta saMsmaraNIya mahotsava ke samaya hI jinacandrasUrijI ne apane karakamaloM se samayasundara ko vAcanAcArya pada se alaMkRta kiyA thA /
Page #2
--------------------------------------------------------------------------
________________ June-2006 pUrvavartI kaviyoM dvArA sarjita dvisandhAna, paJcasandhAna, caturviMzati sandhAna, zatArthI, sahasrArthI kRtiyA~ to prApta hotI haiM, jo ki una kaviyoM ke apratima vaiduSya ko prakaTa karatI haiM, kintu samayasundara ne 'egassa suttassa aNaMto attho' ko pramANita karane ke lie 'rAjAno dadate saukhyam' isa paMkti ke pratyeka akSara ke vyAkaraNa aura anekArthI koSoM ke mAdhyama se 1-1 lAkha artha kara jo aSTalakSI / artharatnAvalI grantha kA nirmANa kiyA, vaha to vAstava meM bejor3a amara kRti hai / samasta bhAratIya sAhitya meM hI nahIM apitu vizvasAhitya meM bhI isa koTi kI anya koI racanA prApta nahIM haiM / 37 'rAjAno dadate saukhyam' pada ke pratyeka akSara ke lAkhoM artha karane ke lakSya / prayoga ko dhyAna meM rakhakara kavi ne aneka grantho evaM granthakAroM kA ullekha karate hue udAharaNa bhI prastuta kiye haiM / jinameM se ullekhanIya katipaya nAma isa prakAra haiM : - jainAgamoM meM Avazyaka niryukti, Avazyaka sUtra bRhadvRtti, sthAnAMga sUtra, jayasundarasUri kRta zatArthI; purANoM meM skandapurANa, mahAbhArata, vyAkaraNa granthoM meM - siddhahema zabdAnuzAsana bRhanyAsa - bRhadvRtti sAroddhArakakSapuTa, pANinIya dhAtupATha, avyayavRtti vyAkhyA, kAlApaka vyAkaraNa, sArasvata vyAkaraNa, viSNuvArtika; lakSaNa granthoM meM kAvyaprakAza, rudraTAlaGkAra TIkA, vAgbhaTAlaGkAra, kAvyakalpalatA vRtti; kAvya granthoM meM naiSadha kAvya, kumAra sambhava kAvya, meghadUta kAvya, khaNDaprazasti, campUkathA, nItizataka, koSa granthoM meM amarakoSa, abhidhAna cintAmaNi nAmamAlA, dhanaJjaya nAmamAlA; ekAkSarI evaM anekArthI korSo meM anekArtha saMgraha, vizvazambhu nAmamAlA, sudhAkalazIya ekAkSarI nAmamAlA, anekArtha tilaka, kAlidAsIya ekAkSarI nAmamAlA, vararucikRta ekAkSara nighaNTu jyotiSa meM ratnakoSa Adi aneka granthoM ke udAharaNa diye haiM / isa grantha ke racanA prasaMga ke sambandha meM kavi ne svayaM likhA hai : saM. 1649 zrAvaNa sudi 13 pAtizAha akabara ne kAzmIra vijaya karane ke uddezya se prayANa kiyaa| pahale dina kA DerA rAjA rAmadAsa ke bagIce meM DAlA / usI dina saMdhyA ke samaya jahAMgIra, sAmanta, maNDalIka rAjAgaNa tathA vyAkaraNa evaM tarkazAstra ke vidvAnoM ko upasthiti meM samrATa akabara ne
Page #3
--------------------------------------------------------------------------
________________ 38 anusandhAna 36 jinacandrasUri ko jinasiMhasUri Adi pramukha ziSyavRnda ke sAtha bar3e sammAna ke sAtha bulAkara yaha aSTalakSI grantha mere (samayasundara) se dattacitta hokara sunaa| yaha grantha sunakara pAtizAha akabara harSa se vibhora evaM gadgad hokara isakI atyanta prazaMsA karate hue kahA ki - isa grantha kA paThana-pAThana sarvatra vistRta ho / aisA kahakara yaha grantha svayaM ke hAtha meM lekara mujhe pradAna kara isa grantha ko pramANIkRta kiyA / / isa grantha kA racanA svarUpa isa prakAra hai : praNAlI - maMgalAcaraNa meM sUrya evaM brAhmI devatA ko namaskAra kiyA hai1,004 - rAjA no, rAjA Ano, rA aja a a naH, rA ajA no, rAja A no rAjAnA u. rAjAv no rAjAya no, R AjA no isa prakAra rAjAno zabda ke artha kiye haiM / 875 - rAjA ke 'a' ko sambodhana banAkara no dada anodada Anodada pada ke 875 artha kiye haiM / 3.420 - 'dada' zabda ko sambodhana banAkara 'dadAdada' pada ke 3420 artha kiye hai| isa prakAra 875 aura 3420 artha kula 4295 artha nodada ke hote haiM / pazcAt 'te' zabda ko tRtIyA, caturthI, prathamA, paJcamI, SaSThI vibhaktyartha grahaNa kiyA hai / arthAt 4295 arthoM ke 'te' kI pratyeka vibhakti se pAMca vAra guNita karane para 21475 artha ho jAte haiN| 21.475 - sAtha hI yaha bhI saMketa kiyA hai ki rAjan zabda ke yakSavAcaka __ aura sUryavAcaka artha bhI kiye jAya / 70 . - 'punaH prakArAntara se 'dada' zabda ko dAnadAyaka artha meM naJ samAsa pUrvaka 70 artha kiye haiN| 57 .. punaH kevala 'da' zabda ke 57 artha kiye haiM / 4,060 - isake pazcAt lekhaka kA kathana hai ki dAnadAyaka 'dada' pada ke kevala naJ samAsa pUrvaka jo 70 artha haiM, usa pratyeka eka artha ko 'da' zabda ke 57 arthoM meM prayukta kare / arthAt 70 ko 57
Page #4
--------------------------------------------------------------------------
________________ June-2006 39 se guNita karane para 3990 artha hote haiM / inake sAtha zuddha dAnadAyaka 'dada' ke 70 artha svatantra rUpa se sammilita karane para kula 4060 artha hote hai / 25.535 - isa prakAra 'nodada' 'anodada', 'Anodada' tathA 'dadAdada' ke 21475 arthoM ke sAtha 'dada' 'da' ke 4060 artha milAne para kula 25535 artha ho jAte haiM / 10 - saukhyaM pada ke 10 artha haiM / pratyeka artha ko 25575 ke sAtha 2,55,350 saMyukta karane para arthAt daza guNita karane para kula artha 2,55,350 artha ho jAte haiM / 2 - pazcAt 2,55,350 arthoM ko naJ samAsa pUrvaka karane para arthAt 5,10,700 sukha zabda duHkhArtha meM pariNata ho jAtA hai / saukhyaM - asaukhyaM artha hone para dviguNita ho jAte haiM ata: kula artha 5,10,700 ho jAte haiM / ina arthoM ko kAkUkti ke artha meM grahaNa karane para dviguNita ho 10,21,400 jAne se 10,21,400 artha ho jAte haiM / / 6 - punaH granthakAra ne zRGkhalA nAma praznottara jAti bheda se rAjA jAno noda dada date te asau saukhI ag padArtha se 6 artha kiye haiN| 10,21,406 1,000 - yahAM kavi ne nirdeza kiyA hai ki prArambha meM jo rAjAno zabda ke 1000 (vastuta: 1004 artha haiM) artha isameM sammilita kiye jAya~ / 10,22,406 1 .. anta meM eka artha akabara kA kiyA hai vaha isa prakAra hai : rAjA ke ra a aja a A khaNDa kara ra .. zrI (paMktiratha nyAya se) a - a aja - ka (brahma kA paryAya)
Page #5
--------------------------------------------------------------------------
________________ 40 a ba (vAyu kA paryAya va bavayo: grahaNa kara ) A ra ( agni kA paryAya) isa taraha rAjA zabda kA artha zrI akabara banatA hai / anusandhAna 36 10,22,407 anta meM kavi kA kathana hai ki 2,25,407 artha jo adhika haiM, ye artha aSTalakSI meM kahIM saMbhava nahIM ho, athavA arthayojanA se mela na khAte ho ataH itane arthoM kA parityAga kara dene para 8,00,000 artha avighaTa evaM avisaMvAdI rUpa se zeSa rahate haiM / samrATa akabara kI prazaMsA karate hue kavi kahatA hai ki nyAyI hone se prajA ko sukhadAyaka hai, parama kRpAzIla hai, tIrthasthAnoM kA karamocaka hai, SaDdarzaniyoM kA sammAna karane vAlA hai, zatruJjayAdi mahAtIrthoM kI rakSA karane vAlA hai, jaina Adi samasta dharmoM kA bhakta hai tathA saba logoM kA mAnya hai / isa prakAra gadya meM kahakara 8 zlokoM meM akabara kI gaurava prazasti dI 'rAjAno dadate saukhyam' pada kI TIkA hone ke kAraNa kavi ne isa vRtti kA nAma artharatnAvalI vRtti diyA hai| isa padyAMza ke ATha lAkha artha hone ke kAraNa isakA prasiddha nAma aSTalakSArthI bhI hai / kavi ne isake pazcAt 33 zlokoM kI vistRta racanA- prazasti meM apanI guru paramparA dI hai / isa grantha ko DaoN0 hIrAlAla rasikadAsa kApar3iyA ne sampAdita kara anekArtharatnamaJjUSA meM vistRta bhUmikA ke sAtha prakAzita kiyA hai| yaha grantha zreSTha devacanda lAlabhAI jaina pustakoddhAra saMsthA sUrata kI ora se IsvI san 1933 meM prakAzita huA hai / sampAdaka ne racanA - prazasti padya 32 meM zrIvikramanRpavarSAt, samaye rasajaladhirAgasoma (1646 ) mi~te meM rasa zabda ko madhurAdi SaD rasa mAnakara cha: kI saMkhyA dI hai jabaki yahA~ rasa zabda se zRGgArAdi navarasA: nau aMka kA grahaNa kiyA jAnA upayukta hai, kyoMki prazasti padma 24-25 ke anusAra samrATa akabara ne jinacandrasUri ko yugapradhAna pada 1659 meM hI diyA thaa| isI grantha ke pRSTha 65 tathA 15 vIM paMkti meM saMvat u
Page #6
--------------------------------------------------------------------------
________________ June-2006 1649 spaSTa likhA hai| ataH spaSTa hai ki grantha kI racanA 1649 zrAvaNa zuklA trayodazI ke pUrva huI hai aura prazasti kI racanA 7 mAsa ke pazcAt / isa pustaka kA prathama saMskaraNa san 1933 meM prakAzita huA thA jo Aja aprApta hai| zrutajJa vidvAnoM ke adhyayana, paThana-pAThana evaM vaiduSya prApti ke lie isa grantha kI mahatI upayogitA hai, ataH sAhityika saMsthAnoM se merA anurodha hai ki isakA sampAdita dvitIya saMskaraNa zIghra hI prakAzita kareM / TippaNI - 1. kavi ke vizeSa paricaya ke lie dekheM - mahopAdhyAya vinayasAgara: mahopAdhyAya samayasundara 2. anekArtharatnamaJjUSA pRSTha 65 3. vahI, pRSTha 67 4. vahI, pRSTha 70