Page #1
--------------------------------------------------------------------------
________________ paM. AzAdharajI aura unakA sAgAradharmAmRta pU. zrI AryikA supArzvamatI mAtAjI jainasAhitya meM 'dharmAmRta' grantha kA viziSTa sthAna hai| evaM usake racayitA paM. AzAdharajI ne jaina sAhityakAroM meM bhI apanA viziSTa sthAna prApta kiyA hai| paMDitavarya AzAdharajI kA janma vi. saM. 1235 meM huaa| unake jIvitakAla meM likhA gayA antima upalabdha grantha anagAradharmAmRta kI TIkA vi. saM. 1300 kI hai| isake bAda ve kitane dina jIvita the yaha nahIM jAnA jaataa| unakA janma eka paraMparAzuddha aura rAjamAnya bagheravAla jAtake ucca kula meM huA thaa| isalie bAlasarasvatI madanopAdhyAya jaise logoM ne unakA ziSyatva niHsaMkoca svIkAra kiyaa| granthakAra mUla meM mevADa prAnta ke dhArAnagara ke vAsI the / zahAbuddIna ghorI ke AkramaNa se trasta hokara punaH dharmabhAvanA ke hetu dhArAnagarI ko choDakara usane nalakacchapura meM vAsa kiyaa| usa samaya dhArAnagarI vidyA aura saMskRti kA kendra banI huI thii| vahAM rAjA bhoja, vindhyavarmA, arjunavarmA jaise vidvAn aura vidvAnoM kA sammAna karanevAle rAjA ekake bAda eka ho rahe the| mahAkavi madana kI pArijAtamaMjarI ke anusAra usa samaya vizAladhArAnagarI meM caurAsI caurAhe the tathA vahAM saba jagaha se Aye hue vidvAnoM kI, kalAkovidoM kI bhIr3a lagI rahatI thii| vahAM 'zAradAsadana' nAmaka vistRta khyAtIvAlA vidyApITha thaa| paM. AzAdharajIne bhI svayaM usa nagarI meM hI vyAkaraNa aura nyAyazAstra kA adhyayana kiyA thaa| upajIvikA ke hetu nAmamAtra prApta karake unhoMne apanA zeSa samasta jIvita dharmakAryoM meM hI bitAyA / ve gRhastha hokara bhI unake jIvana meM vairAgya chAyA huA thaa| saMsAra ke zarIrabhogoM ke prati udAsInatAhI dharma kA rahasya prApta karane meM sahAyyaka banI / dharma ke jJAtA hone se zramaNoM ke prati tathA unake dharma ke prati sahaja anurAga thA / unake sahasra nAma meM Aye hue prabho bhavAMgabhogeSu nirviNNo daHkhabhIrukaH / eSa vijJApayAmi tvAM zaraNyaM karuNArNavam // adya mohagrahAvezazaithilyAtkiMcidunmukhaH / anantaguNamAptebhyastvAM zrutvA stotumuhRtaH // ina prAraMbhika zlokoM se isakA purA patA milatA hai / unhoMne sAgAradharmAmRta ke maMgalAcaraNa meM hI pratijJA ke samaya 'taddharmarAgiNAM' aisA sAgAroM kA baDe gahajaba kA vizeSaNa deke apane sUkSma dUragAmI tattvadRSTi kA hI paricaya diyA hai| 256
Page #2
--------------------------------------------------------------------------
________________ paM. AzAdharajI aura unakA sAgAradharmAmRta 257 paMDitajI saMskRta tathA prAkRta bhASA ke acche advitIya jAnakAra the / unhoMne jaina graMthoM ke sAtha ajaina granthoM kA kAvya, alaMkAra, nyAya, vyAkaraNAdika kA sakhola adhyayana kiyA thA / dharmazAstra ke sAtha vaidyaka, yogazAstra Adi vividha viSayoM para unakA adhikAra jamA thA / isahI kAraNa unake granthoM meM sarvatra yathAsthAna sabhI zAstroM ke pracura uddharaNa tathA subhASita dekhane meM Ate hai / aSTAMgahRdaya, kAvyAlaMkAra, amarakoza jaise granthoMpara ve TIkA likhane ke lie udyata hue / mAlavanareza arjunavarmA, rAjaguru bAlasarasvatI mahAkavi madana jaise ajainoM ne bhI unakI vidvattA kA samAdara karate hue unake nikaTa kAvyazAstra kA adhyayana kiyA / tathA vindhyavarmA ke sandhivigrahamaMtrI kavIza bilhaNa bhI unakI muktakaMTha se prazaMsA karate haiM / unake upalabdha sAhitya meM ( 1 ) prameyaratnAkara, (2) bharatezvarAbhyudaya, (3) rAjImatI vipralaMbha, (4) adhyAtmarahasya ( yogAbhyAsa kA sugama grantha) (5) bhagavatI mUlArAdhanA TIkA, (6) iSTopadeza TIkA, (7) bhupAlacaturviMzati TIkA, (8) ArAdhanAsAra TIkA, (9) amarakoza TIkA, (10) kAvyAlaMkAra TIkA, (11) sahasranAmastavana TIkA, (12) jinayajJakalpa (saTIka) (13) triSaSTi smRtizAstra saTIka, (14) nitya mahodyota, (15) ratnatrayavidhAna, (16) aSTAMga hRdayadyotinI TIkA Adi graMtha upalabdha haiM / unake grantha ke avalokana se jaina tattvajJAna para unakA asAdhAraNa prabhutva kA patA calatA hai / prathamAnuyoga kI kathAbhAMDAra kA unakA avagAha kA patA akele dharmAmRta grantha meM jo dRSTAnta unhoMne sAmane rakhe usapara se hI sahaja hI lagatA hai / unakI vidvattA kA gRhasthajanoM meM hI nahIM balkI munIjanoM meM bhI samAdara thA / tatkAlIna pIThAdhIza bhaTTArakoMne tathA muniyoMne bhI unake samIpa adhyayana karane meM koI saMkoca nahIM kiyA / itanA hI nahIM udayasena munine 'nayavizvacakSu' tathA madanakIrti yatipati " prajJApuMja kahakara abhinaMdita kiyA / unhoMne vAdIndra vizAlakIrti ko nyAyazAstra tathA bhaTTAraka vinayacaMdra ko dharmazAstra paDhAyA thA / isase yaha siddha hotA hai kI ve apane samaya ke advitIya vidvAna the / isataraha vidyAkI apekSA unakA sthAna U~cA hokara bhI cAritradhArI zreSTha zrAvaka tathA muniyoM kI prati unakI zraddhA aura Adara thA / "" unake samasta upalabdha sAhitya meM unakA ' dharmAmRta ' grantha aSTapailu hirA jaisA prakAzamAna hai / mumukSu jIva zramaNa tathA zramaNopAsaka - dUsare zabdoM meM sAgara aura anagAra do taraha se vibhakta hai / unake lie yaha graMtha amRta kA bhAjana hai / anagAra dharmAmRta meM anagAra muni ke caryA kA suvistRta varNana AtA hai jo ki mUlAcAra ke gahana adhyayana para AdhArita hokara bhI apanA eka khAsa sthAna rakhatA hai / yahI kAraNa hai ki Aja taka anagAra - dharmAmRta muniyoM ke lie bhI eka pramANita graMtha mAnA jAtA / dharmAmRta dU bhAgoM meM gRhasthoM ke lie dharma kA upadeza hai| isa graMtha para unhoMne apanI 'bhavyakumudacandrikA' svopajJa TIkA likhI hai| apane graMthapara svayaM hI TIkA karane meM unakA bhAva unhoMne sahI prastuta kiyA hai / TIkA bhI I apane DhaMga kI anokhI aura pAMDityapracura hai tathA yatratatra nAnA uddharaNoM se paripuSTa hai / munisuvrata kAvya meM arhadAsa ne likhA hai 33 dhAvankApathasaMbhRte bhavavane sanmArgamekaM param / tyaktvA zrAntatarazcirAya kathamapyAsAdya kAlAdamum //
Page #3
--------------------------------------------------------------------------
________________ 258 A. zAMtisAgarajI janmazatAbdi smRtigraMtha saddharmAmRtamuddhRtaM jinavacaH kSIrodadherAdarAt / pAyaM pAyamitaH zramaH sukhapathaM dAso bhavAmyarhataH // mithyAtvakarmapaTalaizciramAvRte me yugme dRzeH kupathayAnanidAnabhUte / AzAdharoktilasadaMjanasamprayogairacchIkRte pRthulasatpathamAzrito'smi // ( 'kumArga se bhare hue saMsArarUpI bana meM jo eka zreSTha mArga thA use choDakara maiM bahuta kAla taka bhaTakatA rahA / anta meM bahuta thakakara kisI taraha kAlalabdhivaza aba jinavacanarUpa kSIrasAgara se uddhRta kiye hue dharmAmRta ko (prastuta paMDitajI kA grantha kA saMdarbha) santoSapUrvaka pI pIkara aura vigatazrama hokara arhanta bhagavAna kA dAsa hotA hUM aura usa bhUle mArga ko pAtA hUM / mithyAtvakarmapaTala se DhakI huI merI donoM AMkheM-- jo kumArga meM hI jAtI thI - AzAdharajI ke uktiyoM ke viziSTa aMjana se svaccha ho giiN| isalie aba maiM satyaya kA Azraya letA hUM / ' isI taraha purudeva campU ke aMta meM AMkho ke badale apane mana ke lie kahA hai / mithyAtvapaMkakaluSe mama mAnase'smin AzAdharoktikatakaprasaraiH prasanne / arthAt mithyAtva ke kIcaDa se gaMdale hue mere isa mAnasa meM jo ki aba AzAdharakI sUktiyoM kI nirmalI ke prayoga se prasanna yA svaccha ho gayA hai| bhavyajana kaNThAbharaNa meM bhI AzAdharajI kI isI taraha prazaMsA kI hai ki, unakI sUktiyA bhavabhIrU gRhasthoM aura muniyoM ke lie sahAyyaka haiM / aisI kivadantI bhI hai ki una ke samIpa 300 tyAgI munI adhyayana karate the / unakI vidvattA kA varNana kyA kiyA jAya ? jo mAnava darzana mohanIya kA kSaya, upazama yA kSayopazama hone para tathA cAritra mohanIya kA kSayopazama hone para paMcendriya viSayoM se virakta hokara hiMsAdi pAMco pApoM kA sarvathA tyAga karatA hai use muni yA anagAra kahate haiM / tathA joM samyagdRSTi ekadeza pAMca pApoM kA tyAga karatA hai vaha zrAvaka yA sAgAra kahalAtA hai / isa zrAvaka ko mUla pAkSikAcAra, bAraha vrata, gyAraha pratimAeM tathA antima sallekhanA samAdhi ina mUlaguNa tathA uttara guNoM kA sAgAradharmAmRta meM suvistRta nirUpaNa kiyA gayA hai / kula ATha adhyAyoM meM gRhastha ke dharma kA nirUpaNa kiyA hai / prathamo'dhyAya kA sArAMza jisa prakAra vAta, pitta aura kapha ina tInoM doSoM kI viSamatA se prAkRtAdi cAra prakAra ke jvara utpanna hote haiM aura una jvara ke dvArA Atura prANi hitAhita vicAra se zUnya hokara apathya sevI bana jAtA hai / usI prakAra mithyAtva ke dvArA vyApta ajJAnI jIva ajJAna bhAva ke nimitta se honevAlI AhAra-bhayamaithuna parigraha kI abhilASA rUpa cAra saMjJAoM ke vazIbhUta huvA svAnubhUti se parAGmukha hokara viSaya sevana ko hI zAMti kA upAya samajhakara niraMtara rAgadveSa ke kAraNa strI Adi iSTa tathA durbhojanAdi aniSTa viSayoM meM pravRtta ho rahe haiM / prAya: karake saMsArI prANI anAdi kAla se bIja aMkura ke samAna ajJAna ke dvArA
Page #4
--------------------------------------------------------------------------
________________ paM. AzAdharajI aura unakA sAgAradharmAmRta 259 saMtatirUpa paramparA se calI AI parigraha saMjJA ko arthAt strI, putra, dhana, dhAnya, dAsI, dAsa Adi parigraha meM 'yaha merA hai' isa prakAra ke mUrcchAtmaka pariNAmoM ko choDane ke lie asamartha hai| koI virale prANI janmAntara meM prApta hue ratnatraya ke prabhAva se hI sAmrAjyAdi vibhUti ko tyAjya samajhate haiM / tathA tattvajJAna pUrvaka deza saMyama kA pAlana karate hue udAsIna rUpa se viSayoM ko bhogate haiM / jinakA hRdaya mithyAtva se vyApta hai vaha jIva mAnava tana ko dhAraNa karake bhI pazu ke samAna hai / aura jinakA citta samyaktva rUpI ratna se vyApta hai vaha pazu ho kara bhI mAnava hai / saMsAra ke padArthoM meM Asakti hone kA kAraNa mithyAtva hai / usake gRhIta agRhIta aura saMzaya yaha tIna bheda haiM / nemicandra AcArya ne mithyAtva ke ekAntamithyAtva, viparItamithyAtva ajJAnamithyAtva, vinayamithyAtva tathA saMzaya mithyAtva ye pAMca bheda kahe haiM / yaha pAMcoM hI bheda paMDitavaryane apane tInoM bhedoM meM garbhita kie haiN| dUsaroM ke upadeza se grahaNa kie gae atattvAbhinivezarUpa gRhItamithyAtva, viparIta, ekAnta tathA vinayamidhyAtva ke bheda se tIna prakAra kA hai / anAdi kAla ke mithyAtva karma ke udaya se honevAlA ajJAnabhAva hI ajJAna mithyAtva vA agRhItamithyAtva kahalAtA hai / sAMzayikamithyAtva kA svataMtra bheda hai hI isalie pAMcoMhI mithyAtva ina tInoM bhedoM meM garbhita haiM / Asanna bhavyatA, karmahAni, saMjJitva, zuddhibhAk, dezanAdi samyaktva kI utpatti ke kAraNa haiM / usameM kucha kAraNa antaraMga hai / kucha bahiraMga / granthakarttAne inakA pAMca labdhi tathA karaNAnuyoga meM hI kahI gaI karaNa labdhi Adi saba kA samAveza hai / isa kali kAla meM samIcIna upadeza denevAle guru bhI durlabha hai / aura unake sunanevAle bhAva zrAvaka bhI durlabha hai / samyagdarzana kI zobhA mUla guNa aura uttara guNa ke hI hotI hai, kyoMki samyagdarzana dharmarUpI vRkSa kI jaDa hai jaDa ke binA vRkSa nahIM aura vRkSa kI zobhA nahIM / isalie mUla guNa aura uttara guNoM kA ullekha karanA paramAvazyaka hai / zrAvaka kA varNana karate samaya kahA hai ki sAgAra dharma kA dhArI zrAvaka ke 14 vizeSaNa honA cAhie / yaha vizeSaNa aura granthoM meM dekhane meM nahIM milate hai / nyAyapUrvaka dhanopArjana karanevAlA, guNa aura guruoM kI pUjA bhakti karanevAlA, acchI vANI bolanevAlA, dharma artha aura kAmapuruSArtha ko paraspara virodha rahita sevana karanevAlA, rahane kA sthAna tathA patnI dharma meM bAdhA denevAlA nahIM ho, yuktipUrvaka AhAra vihAra karanevAlA, sajjana puruSoM kI saMgati karanevAlA, buddhimAna, kRtajJa, indriyoM ko vaza meM karanevAlA, dharma vidhi ko sunanevAlA, dayAlu tathA pApase DaranevAlA honA cAhie jisa prakAra jabataka kheta kI zuddhi nahIM kI jAtI tabataka samIcIna ankurotpatti hotI nahIM / usI prakAra khAna pAna saMgati kI zuddhi vinA pariNAma vizuddhi nahIM hotI / nirmala samyagdarzana paMcANuvrata, tIna guNavrata tathA maraNa ke anta meM samAdhi maraNa karanA yaha zrAvaka kA pUrNa dharma hai / usameM bhI zrAvaka ke avazya karane yogya kArya dAna aura pUjA hai / dAna aura pUjA dhana ke vinA ho nahIM sakatI aura dhanopArjana hiMsA aura AraMbha ke binA nahIM tathA AraMbhajanya pApoM ke nAza karane kA sAdhana pakSa caryA aura sAdhana hai / maiM devatA maMtra siddhi Adi kisI / hiMsa dharmopadeza ko dhAraNa karane se puSpapatte binA
Page #5
--------------------------------------------------------------------------
________________ 260 A. zAMtisAgarajI janmazatAbdi smRtigraMtha bhI kArya meM saMkalpI hiMsA nahIM mAnakara niraparAdhI jIvoM kI rakSA kare tathA jahA~ taka ho sake vahA~ taka sAparAdhiyoM kI bhI rakSA kre| saMkalpI hiMsA kA tyAga kare tathA samyagdarzana kI nirmalatA ke lie tIrthayAtrAdi kare / gRhasthAvasthA meM rahate hue zrAvaka ko kIrti bhI saMpAdana karanA cAhie / pApabhaMjaka dUsaroM meM na pAye jAnevAle asAdhAraNa guNoM ko vistRta karanA hI kIrti saMpAdana kA mArga hai| tRtIyo'dhyAya pratyAkhyAnAvaraNa ke kSayopazama kI tAratamyatA se dezavirati ke darzanAdi gyAraha sthAna haiN| pAkSika avasthA meM aSTa mUlaguNa aura sapta vyasana kA tyAga abhyAsarUpa vA aticArasahita thaa| parantu darzana pratimA meM aSTamUlaguNa aura sapta vyasana niraticAra hotI hai| isalie dArzanika zrAvaka mithyAtva anyAya aura abhakSya kA tyAgI hotA hai| pAkSika zrAvaka pAnI chAnakara pItA thA parantu dArzanika zrAvaka do muhUrta ke bAda pAnI phira chAnegA, duppaTa kapaDe se chAnakara pIyegA jisa kuye kA pAnI hai usI meM jIvAnI ddaalegaa| carma ke bartana meM rakhI huyI kisI vastu kA prayoga nahIM kregaa| jisa vastu kI maryAdA nikala gaI usako bhakSaNa nahIM karegA kyoMki yaha saba aSTa mUla guNa ke aticAra haiN| yadi darzana pratimA meM durlezyA ke kAraNa aSTamUla guNa aura sapta vyasana meM satata aticAra lagatA hai to vaha naiSThika na rahakara pAkSika ho jAtA hai / usI prakAra Age kI pratimA meM bhI samajhanA cAhiye / dArzanika zrAvaka saMkalpI hiMsA kA parityAga kare / tathA utkRSTa AraMbha bhI nahIM kre| dArzanika zrAvaka kA kartavya hai ki vizeSa AraMbha ke kAryoM ko svayaM na karake jahAM taka ho yatnapUrvaka dUsaroM se karAnA cAhiye aura vyAvahArika zAMti ke liye apane samyaktva aura vratoM kI rakSA karate hue lokAcAra ko bhI prAmANika mAne arthAt usameM visaMvAda nahIM karanA cAhiye / apanI strI ko dharma puruSArtha meM vyutpanna banAnA caahiye| kyoMki strI viruddha tathA ajJAnI rahegI to dharma bhraSTa kara sakatI hai| yadi usakI upekSA kI jAvegI to vaha vaira kA kAraNa bhI bana sakatI hai| isaliye premapUrvaka vyavahAra karate huye strI ko dharma meM vyutpanna karanA caahiye| usI prakAra kulIna striyoM ko bhI apane pati ke manonukUla vyavahAra karanA caahiye| jisa prakAra kSadhAvedanA ko dUra karane ke liye zarIra ko sthira karane liye parimita AhAra kiyA jAtA hai| usI prakAra zarIra aura mana ke tApa kI zAMti ke liye parimita bhoga bhoganA caahiye| kyoMki jaise adhika bhojana karane se ajIrNAdi aneka prakAra ke roga utpanna hote haiM usI prakAra bhogoM kA atireka karane se dharma, artha aura kAya kA nAza hotA hai, aneka prakAra ke roga utpanna hote haiN| gRhastha vA muni dharma kI paripATI akSuNNa banI rahe isalie yogya putra kI bhI AvazyakatA hai| isalie yogya putra kI utpatti tathA saMtAna ko dhArmika karane kA bhI prayatna karanA cAhiye / ___aticAra rahita vratoM ko pAlana karane se hI pratimA hotI hai| jisa prakAra zilA kI banI huI pratimA acala rahatI hai usI prakAra apane vratoM meM sthira rahanA pratimA khlaatii| abhyAsarUpa vratoM kA
Page #6
--------------------------------------------------------------------------
________________ paM. AzAdharajI aura unakA sAgAradharmAmRta 261 pAlana karanA zIla kahalAtA hai tathA niraticAra pAlana karanA pratimA kahalAtI hai, jaise dUsarI pratimA dhArI ke sAmAyika Adi sAta zIla vrata hote haiM vaha sAticAra hai vahI niraticAra sAmAyika karanevAle ko sAmAyika pratimA kahalAtI hai| vrata kI apekSA rakhakara vrata ke ekadeza bhaMga ko aticAra kahate haiN| vaha aticAra ajJAna aura pramAda se hI hote haiN| yadi buddhipUrvaka vrata bhaMga kiyA jAtA hai to anAcAra kahalAtA hai, aticAra nahIM / zAstrAmnAya se sabhI vratoM ke pAMca pAMca aticAra kahe haiM parantu aticAra pAMca hI hote haiM aisA nahIM samajhanA cAhiye / (pare'pyUhyAstathAtyayAH) isa vAkya se siddha hotA hai jina kAraNoM se vratoM meM malInatA AtI hai ve saba aticAra haiN| jisa prakAra binA hala jotI huI khetI utkRSTa phalaprada nahIM hotI usI prakAra sAticAra vrata iSTa phalaprada nahIM hote hai| pratimAoM meM aticAra laganepara pratimA vAstava meM pratimA nahIM rahatI hai| granthakAra aSTa mUla guNa Adi ke aticAroM kA vivecana isI dRSTikoNa se kiyA hai jisa prakAra isa grantha meM aSTa mUla guNoM ke aticAroM kA varNana hai vaisA aura grantha meM nahIM milegaa| isakA kAraNa hai sarvAMgarUpa se ajJAna janoM ko dharma kA svarUpa batAnA / caturtho'dhyAya cauthe pAMcave aura chaTe adhyAya meM vrata pratimA kA varNana hai| unameM se cauthe adhyAya meM tIna zalya rahita vratI honA cAhiye isakA varNana hai kyoMki zalya sahita vratI niMdya hai / zrAvako ke paMcANu vrata, tIna guNa vrata tathA cAra zikSA vrata ye 12 uttara guNa kahalAte haiN| cAritrasAra meM rAtri bhojana tyAga nAmakA chaTTA aNuvrata alaga mAnA hai parantu usakA Alokita pAna bhojana nAma kI bhAvanA meM antarbhAva ho jAtA hai isaliye granthakAra usako ahiMsA vratakA poSaka mAnA hai svataMtra nahIM kyoMki rAtri bhojana ke tyAga se ahiMsA vrata kI rakSA hotI hai| mUla guNoM kI vizuddhi hotI hai isaliye rAtri bhojana tyAga granthakArane mUla guNa mAnA hai| vA rAtri bhojana tyAga ko svataMtra nahIM mAnane kA eka kAraNa yaha bhI hai ki AcArya paramparA pAMca vratoM ke mAnane kI hai isaliye bhI ise svataMtra vrata na mAnakara usakA ahiMsA vrata meM hI antarbhAva kara liyA hai| jisa prakAra jJAna jaba sthUla padArthoM kA viSaya karatA hai / taba vaha sthUla jJAna kahalAtA hai parantu jaba vahIM jJAna sUkSma padArthoM kA viSaya karatA hai taba vaha vizAla jJAna kahalAtA hai usI prakAra sthUla hiMsAdi pAMca pApoM kA tyAga karane se aNu vratI aura sUkSma hiMsAdi pAMcoM pApoM kA tyAga karane se mahA vratI kahalAtA hai / gRhavirata tathA gRharata ke bheda se zrAvaka ke do bheda haiN| gRharata zrAvaka anAraMbhI saMkalpI hiMsA kA tyAga karatA hai tathA AraMbhajanita hiMsA kI prati yatnAcAra pUrvaka pravRtti karatA hai| arthAt ahiMsANuvratadhArI gRharata zrAvaka ke trasa jIvoM kI saMkalpI hiMsA kA sarvathA tyAga rahatA hai parantu jisa
Page #7
--------------------------------------------------------------------------
________________ 262 A. zAMtisAgarajI janmazatAbdi smRtigraMtha sthAvara jIvoM kI hiMsA kA tyAga karanA azakya hai use chor3akara zeSa sthAvara jIvoM ke hiMsA kA bhI tyAga rahatA hai| kyoMki mukti kA kAraNa kevala ahiMsA hai / hiMsA ahiMsA kA varNana mUlagAmI hai / dekhiye, pramatto hiMsako hiMsyA dravyabhAvasvabhAvakAH / prANAstvavyucchidA hiMsA tatphalaM pApasaMcayaH // jo sampUrNa bhogopabhoga meM upayogI par3anevAle asatya vacana kA tyAga nahIM kara sakatA isaliye bhogobhoga ke upayoga meM AnevAle vacanoM ko chor3akara zeSa sAvadya vacanoM kA tyAga karatA hai use satyANuvratI kahate haiM / sarva sAdhAraNa ke upabhoga meM AnevAle miTTI, jala Adi padArthoM ko chor3akara anya sabhI adatta padArthoM kA tyAga karatA hai / koI vastu mArga Adi meM par3I huI mile usako bhI adatta samajhakara tyAga karatA hai / jo apane kuTumbI nahIM hai unake mara jAnepara usake dhana ke sambandha meM rAjakIya vivAda upasthita nahIM karatA hai / use acauryANuvratI kahate haiM / athavA pramAda ke vazIbhUta hokara kisI kI vinA die tRNa mAtra kA bhI grahaNa karanA vA uThAkara dUsare ko denA corI hai / L abrahma tyAjya hai aisA mAnatA huvA bhI jo sampUrNa abrahma ke tyAgane meM asamartha haiM ve svadAra santoSa rUpa brahmacarya vrata ko dhAraNa karate haiM / granthakArane svadAra santoSa rUpa brahmacaryANuvrata kA lakSaNa karate samaya 'anya strI prakaTastriyau' isa pada se yaha sUcita kiyA hai ki naiSThika arthAta pratimA dha zrAvaka ke svadAra santoSa vrata hotA hai aura abhyAsonmukha vratI ke paradAra tyAga nAma kA vrata hotA hai / isa prakAra jo svastrI ko chor3akara sampUrNa striyoM se virakta hotA hai use brahmacaryANuvratI kahate haiM / cetana, acetana, aura mizra vastuoM meM 'yaha merA hai' isa prakAra ke saMkalpa ko bhAva parigraha kahate haiM / bhAva parigraha ko kRza karane ke liye cetana acetana tathA mizra parigraha kA bhI tyAga karanA parigraha parimANa vrata hai / parigraha kA tyAga deza kAla AtmA Adi kI apekSA se vicAra karake tyAga karanA cAhie / parimita parigraha ko bhI yathA zakti kama karanA cAhiye - kyoMki parigraha avizvAsa janaka hai lobha varddhaka hai, tathA AraMbha kA utpAdaka hai / avizvAsatamonaktaM lobhAnalaghRtAhutiH / ArambhamakarAmbhodhiraho zreyaH parigrahaH // paMcamo'dhyAya isa adhyAya meM tIna guNa vrata aura zikSA vrata kA varNana hai / aNuvratoM ke upakAra karanevAle vratoM ko guNata kahate haiM / jisa prakAra kheta kI rakSA vADa se hotI hai usI prakAra aNuvratoM kI rakSA guNavata aura zikSA vratoM se hotI hai / ina sAta zIloM se AtmA meM cAritra guNa kA vizeSa vikAsa hotA hai / digvirati ke pAlana karane se kSetra vizeSa kI apekSA sarva pApoM kA tyAga hotA hai / anarthadaMDa tyAgatrata ke pAlane se nirartha pApoM ke tyAga kA lAbha hotA hai / bhogopabhoga kI maryAdA karane se yogya bhogopabhoga ke atirikta sarva pApoM kA tyAga hotA hai /
Page #8
--------------------------------------------------------------------------
________________ paM. AzAdharajI aura unakA sAgAradharmAmRta 263 zrAvaka vrata pAlana karane vAle zrAvaka ko munipada kA icchuka honA cAhiye yaha vizeSaNa diyA gayA hai usakI eka deza pUrti digvrata pAlana karane se hotI hai / pUjya gRddhapicchaka ke matAnusAra isa grantha meM bhI digvrata, anarthadaMDa tyAgavrata, bhogopabhoga parimANatrata yaha tIna guNavrata tathA sAmAyika, dezatrata, proSadhopavAsatrata, atithi saMvibhAgavata ina cAroM ko zikSAvrata mAnA hai / parantu svAmI samantabhadra ne dezavrata ko guNavata tathA bhogopabhoga parimANa vrata ko zikSAvrata mAnA hai / digbata - yAvajjIva dazoM dizAoM meM Ane jAne kA parimANa karanA / anarthadaMDa tyAgavata - vyartha ke pApoM kA tyAga karanA / bhogopabhogaparimANavrata -bhogopabhoga sAmagrI kA niyama karanA / sAmAyika - Arta raudra dhyAna kA tyAga kara samatA bhAva dhAraNa karanA / dezavrata - divrata meM kI huI maryAdA meM dina ghaTi kA Adi kA niyama karanA / proSadhopavAsavrata - aSTamI caturdazI parva meM cAroM prakAra atithisaMvibhAgavrata - apane liye banAye huye bhojana meM se sAdhuoM kA hissA rakhanA / AhAra kA tyAga karanA / anarthadaMDa vrata ke pramAdacaryA pApopadezAdi pAMca bheda hai / bhogopabhoga parimANavrata meM hI 15 khara karmoM kA tyAga garbhita hai / bana meM agni lagAnA, tAlAba ko zoSaNa karanA ityAdi pApa bahula krUra karmoM ko khara karma kahate haiM / traghAta bahusthAvara ghAta, pramAdaviSaya, aniSTa aura anupasevya ina pAMca abhakSoM kA varNana bhI bhogopabhoga parimANa vrata meM samAviSTa kiyA hai / zikSApradhAna vratoM ko zikSAvrata kahate hai / jaise dezAvakAzika vrata meM prAtaHkAla kI sAmAyika ke anaMtara dina bhara ke liye jo kSetra vizeSa kI apekSA niyama vizeSa kiye jAte haiM usase sarva pApoM ke tyAga kI zikSA milatI hai / sAmAyika aura proSodhopavAsa meM bhI kucha kAla taka samatA bhAva rahatA hai tathA atithi saMvibhAgavata meM bhI sarva parigraha tyAgI atithi kA Adarza sAmane rahatA hai isaliye ina vratoM se bhI sarva pApoM ke tyAga kI zikSA milatI hai / SaSTha adhyAya zrAvaka kI dinacaryA kA varNana saba se prathama brAhmamuhUrtta meM uThakara namaskAra maMtra kA japa karanA cAhiye / nivRtta hokara zrAvaka kartavya hai ki apane gRhacaityAlaya meM jinendra deva kI pUjA karake nagarastha jinamandira jAve / vahA~ para vItarAga prabhu kI pUjana kare tathA dharmAtmAoM ko protsAhana da, svataH svAdhyAya kareM aura Apatti meM phaMse huye zrAvakoM kA uddhAra kare / mandirajI Akara nyAyya tadanantara prAtarvidhi se IryApatha zuddhi pUrvaka dhArmika kAryoM meM
Page #9
--------------------------------------------------------------------------
________________ 264 A. zAMtisAgarajI janmazatAbdi smRtigraMtha / vRtti se artha puruSArtha ke liye prayatna kre| usake bAda ghara meM Akara madhyAnha saMbandhI pUjana kare tathA bhojana karane kI taiyArI karate samaya apane liye huA bhojana meM se pahile kucha bhojana muniyoM ko dUM- aisA vicAra kara dvArApekSaNa kare / anantara pAtra lAbha honepara AhAra dekara Azrita aura anAzrita jIvoM ke bharaNa poSaNapUrvaka svayaM bhojana kre| bhojanoparAMta vizrAma lekara tattvajJAna saMbandhI carcA kre| sAyaMkAla meM vandanAdi karma karake rAtri meM yogyakAla meM svalpa nidrA le / zrAvaka kI bhojana karate samaya yaha bhAvanA honI cAhiye ki maiM muni kaba hovUgA-aura rAtri meM nidrA bhaMga hone para bAraha bhAvanAoM kA tathA vairAgya bhAvanAoM kA citavana kre| tathA aisA vicAra kare ki aho maiMne anAdi kAla se isa zarIra ko hI AtmA sama saMsAra meM paribhramaNa kiyaa| aba isa saMsAra kA uccheda karane ke liye maiM prayatna karatA huuN| rAgadveSa se karmabandha, karmabandha se zarIra, zarIra se indriyA, indriyoM se viSayabhogo aura viSaya sevana se punaH karmabandha isa anAdi moha cakra kA maiM avazya nAza kruuNgaa| jo kAmavAsanA jJAniyoM ke sahavAsa aura tapasyA se bhI nahIM jIti jA sakatI hai-usa kAmavAsanA para vijaya kevala bheda jJAna se hI prApta ho sakatI hai / bheda vijJAna ke liye jinhoM ne rAjyapada kA tyAga kiyA hai ve hI manuSya dhanya haiN| isa gRhasthAzrama meM pha~se huye mujhe dhikkAra hai| mere antaHkaraNa meM strI aura vairAgyarUpI strI kA dvaMdva cala rahA hai| usameM na mAlUma kisa kI jIta hogI / aho isa samaya isa strI kI hI jIta hogI kyoMki yaha moha rAjA kI senA hai| yadi maiM strI se virakta ho jAyU~ to parigRha kA tyAga bahuta sarala hai| pratikSaNa Ayu naSTa ho rahI hai zarIra zithila ho rahA hai isaliye maiM ina donoM meM se kisI ko bhI apane puruSArya siddhi meM sahakArI nahIM mAna sakatA huuN| vipattiyoM sahita bhI jina dharmAvalaMbI honA acchA hai| parantu jina dharma se rahita sampatti prApta honA bhI acchA nahIM hai| mujhe vaha saubhAgya kaba prApta hogA jisa dina maiM sampUrNa saMsAra kI vAsanAoM kA tyAga kara samatA rasa kA pAna karU~gA / vaha zubha dina mujhe kaba prApta hogA jisa dina maiM yati hokara samarasa svAdiyoM ke madhya bailuuNgaa| aho, mujhako vaha nirvikalpa dhyAna kaba prApta hogA ki mere zarIra ko jaMgalI pazu kASTha samajhakara apane sarIra se khAja khujaayege| mahA upasarga sahana karanevAle jinadattAdi zrAvakoM ko dhanya hai jo ghoropasarga hone para bhI apane dhyAna se cyuta nahIM huye| isa prakAra dinacaryA pAlanevAle zrAvaka ke kaNTha meM svargarUpI strI muktirUpI strI kI IrSA se varamAlA DAlatI hai / saptamo'dhyAya isa adhyAya meM sAmAyikAdi nau pratimA ke svarUpa kA varNana kiyA gayA hai| nau pratimA kA svarUpa to sAmAnya hai parantu gyArahavIM pratimA meM kucha vizeSatA hai / isa grantha meM gyArahavIM pratimA ke kSullaka tathA ailaka isa prakAra do bheda kie haiN| kSullaka pIchI nahIM rakhe to bhI calatA hai tathA khaMDa vastra dhAraNa karatA hai, churA yA kaiMcI se bAla nikalavA sakatA hai| kSullaka ke do bheda bhI haiM eka ghara bhikSA niyama tathA aneka ghara bhikSA niyama aise do bheda haiN| ekaghara bhikSA niyamavAlA kSullaka muniyoM ke AhAra lene ke anantara AhAra ko nikalatA hai aura aneka
Page #10
--------------------------------------------------------------------------
________________ paM. AzAdharajI aura unakA sAgAradharmAmRta 265 gharabhikSA niyamavAlA kSullaka aneka gharoM se bhikSA lAkara jahA~ prAsuka pAnI milatA hai vahA~ AhAra grahaNa karatA hai / ailaka eka laMgoTI, pIchI tathA kamaMDalu rakhatA hai, kaizaloca karatA hai, hAtha meM bhojana karatA hai / isa 'ko Arya bhI kahate haiM / paraspara meM yaha saba ' icchAmi' bolate haiM / zAstra meM jo pUrva kI donoM pratimAoM ke pAlana karane ke sAtha sAtha tInoM kAloM meM niraticAra sAmAyika karatA hai usako sAmAyika pratimAdhArI kahate haiM / jo pUrvakathita tIna pratimAoM ke sAtha niraticAra proSadhopavAsa vrata kA pAlana karatA hai usako proSadha pratimAdhArI kahate haiM / jo pUrva kI cAroM pratimAoM ke sAtha sacitta AhAra Adika kA tyAga karatA hai usako sacitta tyAga pratimAdhArI kahate haiM / jo pUrva kI pAMca pratimAoM ke sAtha dina meM maithuna sevana kA tyAga karatA hai usako divAmaithuna tyAga pratimAdhArI kahate haiM / jo pUrva kI chaH pratimAoM ke strImAtra kA tyAga karatA hai usako brahmacarya pratimAdhArI kahate haiM / jo pUrva kI sAta pratimAoM ke sAtha kRSi Adi AraMbha kA tyAga karatA hai usako AraMbhatyAga pratimAdhArI kahate haiM / jo pUrva kI ATha pratimAoM ke sAtha parigraha kA tyAga karatA hai usako parigraha tyAga pratimAdhArI kahate haiM / jo pUrva kI nau pratimAoM ke sAtha anumati kA tyAga karatA hai usako anumatityAga pratimAdhArI kahate haiM / jo pUrva kI dasa pratimAoM ke sAtha uddiSTa AhAra kA tyAga karatA hai usako uddiSTa tyAga pratimAdhArI kahate haiM / sAdhAraNatayA saMsAra paribhramaNa kA vinAza karane ke lie dAna denA, zIla pAlanA, catuSa parva meM upavAsa karanA aura jinendradeva kI pUjA karanA zrAvaka kA mukhya dharma hai / guru tathA paMca parameSThI kI sAkSIpUrvaka grahaNa kie vratoM ko prANa jAne para bhI bhaMga nahIM karanA cAhie kyoMki prANanAza kevala maraNa ke samaya duHkhakara hai parantu vrata kA nAza bhava bhava meM duHkhakara hai / jo saba prakAra ke iMdriya ke sukhoM meM Azakta na hokara viSayabhogoM meM saMtoSa dhAraNa karake zIlavAna hotA hai vaha sakalasadAcAroM meM siddhapuruSa mAnA jAtA hai, iMdrAdika ke dvArA pUjanIya hotA hai, zIla aura santoSa hI saMsAra kA anupama bhUSaNa hai / jo manuSya sajjana aura svAbhimAnI yatiyoM ke dvArA aMgIkAra kiye jAnevAle pApanAzaka santoSa bhAva ko dhAraNa karatA hai, aise uttama puruSa meM vivekarUpI sUrya naSTa nahIM hotA hai ajJAna andhakAramaya rAtrI nahIM phailatI hai / dayArUpI amRta kI nadI nahIM rukatI hai / santoSI manuSya ke hRdaya meM dInatA rUpI jvara utpanna nahIM hotA hai / dhanasaMpadAe~ viraktatA ko prApta nahIM hotI hai aura vipattiyAM sadaiva usase dUra rahatI hai| zrAvaka apane vratoM ko pUrNatayA pAlana karane ke lie AdhyAtma zAstra Adi kA adhyayana kare / tathA bAraha bhAvanA aura solaha kAraNa bhAvanAoM kA ciMtana kare / kyoMki svAdhyAya aura bhAvanAoM ke citavana se Atma kartavya meM utkarSa kI prApti hotI hai / jo svAdhyAya bhAvanAoM meM Alasya karate haiM unakA apane kartavya meM utsAha nahIM raha sakatA hai / 1 34
Page #11
--------------------------------------------------------------------------
________________ 266 A. zAMtisAgarajI janmazatAbdi smRtigraMtha Sear zrAvaka ke 12 vrata haiM / anta meM sallekhanA maraNa karanA hI vratoM kI saphalatA hai / samyakprakAra zAstrokta vidhi se kaSAya aura zarIra ko kRSa karanA sallekhanA hai / jisakA pratikAra karanA azakya ho aise buDhApA, roga, durbhikSa, upasarga Adi ke Anepara kaSAyoM ke sAtha sampUrNa AhArAdi kA tyAga karanA dharma ke liye zarIra chor3anA samAdhi maraNa hai / zrAvaka aura muni donoM hI sallekhanA ke pAtra haiM / jo zrAvaka sallekhanA karate haiM ve kahalAte haiM / jaba taka zarIra svastha rahe taba taka usakA anuvarttana karanA cAhiye / parantu jaba zarI ke prati anna kA koI upayoga nahIM hotA usa samaya yaha zarIra tyAjya hai / upasarga ke kAraNa tathA nimitta jJAna se vA anumAna se zarIra ke nAza samajhakara abhyasta apane vratoM ko saphala banAne ke liye sallekhanA karanA cAhiye / yadi maraNa kI ekadama sambhAvanA ho to usI samaya prAyopagamana karanA cAhiye arthAt anta samaya meM samasta AhAra pAnI kA tyAga karanA cAhiye / sallekhanA gaNa ke madhya meM kI jAtI hai| yadi pUrvopArjita pApa karma kA tIvra udaya nahIM hai to sallekhanA avazya hotI hai / dUra bhavya ho mukti dUra ho to bhI samAdhimaraNa kA abhyAsa avazya karanA cAhiye / kyoMki zubha bhAvoM se marakara svarga jAnA acchA hai, azubha bhAvoM se pApopArjana kara naraka meM jAnA ThIka nahIM hai / jIva ke marate samaya jaise pariNAma hote hai vaisI hI gati hotI hai / isaliye maraNa samaya kA mahAna mAhAtmya hai / yadi maraNa samaya meM nirvikalpa samAdhi ho jAya to mukti pada kI prApti hotI hai, ataH anta samaya ke sudhArane ke liye svayaM sAvadhAna rahanA caahiye| muni ho to apane saMgha ko chor3akara anya saMgha meM jAkara niryApakAcArya ke AcArya jaise vidhi aTTa at vidhi pariNAma vizuddhi ke liye karanA cAhiye / supUrda honA cAhiye tathA ve samAdhi maraNa ke icchuka sAdhaka zrAvaka vA muni ko tIrtha sthAna meM vA niryApakAcArya ke samIpa jAnA cAhiye / yadi samAdhi siddhi ke liye tIrtha sthAna meM vA niryApakAcArya ke samIpa jAte samaya rAste meM maraNa ho jAya to bhI sAdhaka kI samAdhi bhAvanA siddha samajhI jAtI hai| tIrtha kSetra meM vA AcArya ke talAza meM jAne ke samaya prathama saba se kSamA yAcanA tathA svataH sabako kSamA karanI cAhiye / samAdhi icchuka bhavya yogya kSetra kAla meM vizuddhi rUpI amRta se abhiSikta hokara pUrva yA uttara mukha karake samAdhi ke liye tatpara honA cAhiye / jinako deha ke doSoM ke kAraNa hone para bhI muni vrata diyA jA sakatA hai / mahA de sakate haiM / munitrata varjanIya hai parantu samAdhi ke samaya una doSoM se sahita AryikA ko bhI samAdhi samaya nagna dIkSA rUpa upacarita
Page #12
--------------------------------------------------------------------------
________________ 267 paM. AzAdharajI aura unakA sAgAradharmAmRta samAdhista kI bhAvanA prANi kA deha hI saMsAra hai isaliye dehAzrita jo nagnatvAdi liMga hai vaha para usake viSaya meM Asakti na kre| kevala paradravya kI Asakti se hI AtmA anAdi kAla se bandha ko prApta huA hai| ataH mumukSu ko apane zuddha cidAnanda rUpa Atma-pariNati ke anubhava meM hI apanA upayoga lagAnA cAhiye / kSapaka pAMca prakAra zuddhi aura pAMca vivekapUrva samAdhi maraNa kare pAMca aticAra na lagane de / niryApakAcArya kSapaka ko vividha prakAra ke pakvAna samAdhistha muni ko dikhAve / unako dekhakara koI saba bhojya padArtha se virakta hotA hai, koI unako dekhakara kucha chor3akara kisI eka ke bhakSaNa karane kI icchA karatA hai| koI ekAdha padArtha meM Asakta hotA hai| unameM se jo Asakta hotA hai usakI usa padArtha kI tRSNA ko niryApakAcArya sadupadeza se dUra karate haiN| niryApakAcArya kA sadupadeza aho jitendriya, paramArtha ziromaNi, kyA yaha bhojanAdi pudgala AtmA ke upakArI hai ! kyA aisA koI bhI pudgala saMsAra meM jisakA tUne bhoga nahIM kiyA ! yadi tU kisI bhI pudgala meM Asakta hokara maregA to susvAda cirbhaTa meM Asakta hokara maranevAle bhikSuka ke samAna usI pudgala meM kIDA hokara janma legA / isa prakAra niryApakAcArya hitopadezarUpI megha vRSTi se kSapaka ko tRSNArahita karake krama krama se kavalAhAra kA tyAga karAke dugdhAdi snigdha padArtha ko baDhAve / tadantara unakA bhI tyAga karAkara kevala jalamAtra zeSa rkhe| jaba kSapa kI jala meM bhI icchA na ho to pAnI kA bhI tyAga karAve tathA saba se kSamA yAcanA karAve / samAdhi siddha karane ke liye usakI vaiyAvRtti ke liye muniyoM ko niyukta kare / tathA niraMtara usakA saMbodhana kare / he kSapaka tU isa samaya vaiyAvRtti ke lobha se jIne kI icchA mata kara / vyAdhi se pIDita hokara maraNa kI icchA mata kara, pUrva meM sAtha khelanevAle mitroM meM anurAga tathA pUrva meM bhoge huye bhogoM kI yAda mata kara / Age bhogoM kI icchA mata kr| apane pariNAma meM mithyArUpI zatru kA praveza mata hone de / hiMsA asatyAdi pApoM meM mana ko mata jAne de| he kSapaka jo mahA puruSoM manuSyakRta, tiryaMcakRta, devakRta tathA acetana kRta ghoropasarga Ane para bhI samAdhi se cyuta nahIM huye una gajakumAra, sukumAla, vidyuccara, zivabhUti Adi mahApuruSoM kA smaraNa kara / paMca namaskAra maMtra kA dhyAna kara-zarIra se mamatva chodd'| jo manuSya NamokAra maMtra kA smaraNa karatA huvA prANatyAga karatA hai vaha aSTama bhava meM niyama se mokSapada prApta karatA hai| saba vratoM meM samAdhimaraNa mahAna hai / aura sampUrNa vastu kI prApti huI parantu samAdhi maraNa nahIM milA-isaliye sallekhanAmaraNa meM sAvadhAna rahe / __ muni ko uttama sallekhanA kI ArAdhanA se mukti, madhyama se indrAdika padavI tathA jaghanya ArAdhanA kI saphalatA se sAta ATha bhava meM mukti hotI hai| marate samaya nizcaya ratnatraya aura nizcaya tapArAdhanA meM tatparatA honI cAhiye / zrAvaka bhI sallekhanA ke prApta se abhyudaya aura paramparA se muktipada bhAgI banatA hai|
Page #13
--------------------------------------------------------------------------
________________ 268 A. zAMtisAgarajI janmazatAbdi smRtigraMtha isa taraha ATha adhyAyoM meM zrAvaka dharma kA nirUpaNa suvistRta kiyA hai / pahile adhyAya meM zrAvaka kI bhUmikA, usakA svarUpa Adi prAstAvika nirUpaNa hai| dvitIya adhyAya meM pAkSika zrAvaka kA, 3 se 7 adhyAya taka naiSThika zrAvaka kA, aura AThaveM adhyAya meM sAdhaka zrAvaka kA varNana AyA hai / 3 se 7 veM adhyAya meM gyAraha pratimAoM kA varNana hai / usameM tRtIya adhyAya meM darzanapratimA kA, cauthe adhyAya meM dvitIya pratimAMtargata pAMca aNuvratoM kA, pAcaveM adhyAya meM guNavrata tathA zikSAvratoM kA, chaTTe adhyAya meM zrAvaka kI dinacaryA kA, aura sAtaveM adhyAya meM zeSa navapratimAoM kA varNana AyA hai| zrAvaka ke AcAra kA varNana pradhAna uddeza hone se sahajahi vyavahAra naya kI pradhAnatA kara varNana hai| zrAvaka kI kaunasI bhUmikA meM antaraMga pariNAmoM kI kyA bhUmikA hotI hai isakA karaNAnuyoga ke anusAra varNana bhI pUrNataH AgamAnukUla hone se karaNAnuyoga yA dravyAnuyoga se kahI virodha dikhAI nahIM detA / sampUrNa grantha meM pariNAmoM kI antaraMga dazA kA jJAna karAne ko kabhI nahIM cuke| gyAraha pratimAoM kA antaraMgasvarUpa kSayopazama dazA meM honevAle cAritramoha ke sadbhAva meM AMtarika vizuddhatA kI taratamatA tathA bahiraMga svarUpa pAMca pApoM ke kramavartI tyAga kI taratamatA hai| samyagdarzana kI utpattI kI bhUmikA, hiMsA-ahiMsA nirUpaNa, parigraha kA svarUpa Adi sarvatra karaNAnuyoga aura dravyAnuyoga ke sUkSma parizIlana kA pratyaya AtA hai| grantha caraNAnuyoga kA hone se antaraMga vizuddhatA ke sAtha jo bAhya AcAra yA parikara bhUmikAnusAra hotA hai usakA varNana avazyaMbhAvI hai| vaha bAhya AcAra usa bhUmikA meM kaisA upayogI kAryakArI tathA phalaprada hotA hai isakA prathamAnuyoga ke dRSTAnta dekara zAstrazuddha samarthana kiyA hai| aSTamUlaguNa, saptavyasana pAMca pApa tathA bAraha vrata ke dRSTAnta, tathA sAdhaka ke samAdhimaraNa ke samaya protsAhita karane ke lie nAnA prathamAnuyogAMtargata kathAoM ke dRSTAnta Ane se viSaya sarva taraha ke zrotAoM ke lie sugama aura sulabha banA hai| paMDitapravara ke pahile jitanA caraNAnuyoga kA sAhitya thA usakA talasparzI avagAhana unhoMne kiyA thaa| vividha AcAryoM aura vidvAnoM ke matabhedoM kA sAmaMjasya sthApita karane ke lie pUrNa prayatna kiyA hai| unakA kahanA hai "ArSa saMdadhIta na tu vighaTayet" pUrvavartI AcAryoM kA jitanA bhI nirUpaNa hai usakA dRSTikoNa samajhakara sumela biThAne meM vidvattA hai| isalie unhoMne apanA svataMtra mata to kahIMpara pratipAdita nahIM kiyA, parantu tamAma matabhedoM ko upasthita karake unakI vistRta carcA kI hai aura phira unake bIca kisa taraha AMtarika ekatA anusyUta hai yaha dikhalAyA hai| jaise mUlaguNoM ke prakaraNa meM AzAdharajI ne saba AcAryoM ke matAnusAra varNana kiyA hai / sabakA samanvaya karane ke lie madyapalamadhunizAzanapaMcaphalIvirati pNcaakaaptnutii| jIvadayA jalagAlanamiti kvacidaSTa mUlaguNAH // adhyAya 2 zloka 18 isameM ratnakaraNDa zrAvakAcAra meM Aye huye ATha mUlaguNoM kA aMtarbhAva hai| jIvadayA ke rUpa meM sthUla pAMca pApoM kA tyAga svIkRta hotA hai| kahIM para paMcaphalavirati ke sthAna meM brUtatyAga kA nirdeza hai| juAM meM hiMsA, jhUTha, corI, lobha sarva pApoM kA prakarSa hone se usakI bhI jIvadayA ke dvArA svIkRti hai / Ajakala
Page #14
--------------------------------------------------------------------------
________________ paM. AzAdharajI aura unakA sAgAradharmAmRta 269 carcA umaDa paDI hai aura jijJAsuoM ke mana meM zaMkA hai kI darzanapratimAdhArI ko kevala samyadgarzana nirmala honA cAhie, use bAjAra kA ghI nahIM khAnA maryAdita vastu bhakSaNa karanA kahA likhA hai ? paraMtu sAgAradharmAmRta kA tIsarA adhyAya paDhane se prathama pratimAdhArI ko kisa vastu kA tyAga honA cAhiye yaha spaSTa hotA hai| unhoMne mUlaguNoM ke aticAroM kA jo varNana kiyA vaha unakI vizeSatA hI kahanA caahie| isa prakAra vaha bAjAra kA ghI murabbA acAra tathA calita vastu nahIM khA sktaa| yadi khAtA hai to aSTamUlaguNoM meM doSa lagate hai aura jise aSTa mUlaguNa niraticAra nahIM vaha darzanapratimAdhArI nahIM ho sktaa| zrAvaka kA pAkSika kA bhI AcAra aura dinacaryA nirUpaNa karate samaya unakA sAmAjika dRSTikoNa kitanA sarvasparzI aura mUlagAmI thA isakA bhI patA calatA hai / pratiSThAyAtrAdinyatikarazubhasvairacaraNa / sphuraddharmoddharSaprasararasapurAstarajasaH / kathaM syuH sAgArA zramaNagaNadharmAzramapadaM / na yatrAhagRhaM dalitakalilIlAvilasitam // yahAM zrAvaka samAja ke aMtarmAnasa kA kitanA hRdayaMgama darzana huA hai| samAja meM tyAga aura tyAgiyoM ke prati niSThA hai| tyAgI sAdhuoM ke vihAra se dharmabhAvanA kI paraMparA avicchinna calatI rahatI hai| isa kAraNa dharma kI paraMparA cAlU rakhane ke lie sAdhuoM kI paraMparA bhI avicchinna honA jarUrI hai / isalie ve likhate hai jinadharma jagadvandhumanubadhumapatyavat / yatIJ janayituM yasyet tathotkarSayituM guNaiH // adhyAya 2 zloka 71 vizvabaMdhu jinadharma kI paraMparA cAlU rakhane ke lie apatya kI taraha sAdhuoM kI nirmiti ke lie aura unameM guNoM kA utkarSa hone ke lie prayAsa karanA cAhie / sAmAjika dRSTikoNa kI yaha gaharAI ! sAdhU paraMparA meM bhI kali kA praveza hone se doSa kA prAdurbhAva unheM dikhAI detA thA / paraMtu vinasyaidaMyugIneSu pratimAsu jinAniva / bhaktyA pUrvamunInacet kutaH zreyo'ticarciNAm // jina pratimA kI taraha isa kAlIna munIoM meM pUrva bhAvaliMgI sAdhU kI sthApanA karake unakI pUjA karanI cAhie, kyoM kI aticarcA karanevAle ko kaunasI zreyoprApti hogii| zrAvaka ke jinamaMdIra, jinacaitya, pAThazAlA, maTha Adi nirmANa karanA kyoM jarUrI hai isakA varNana isakA sAkSI hai / Apa saMskRta bhASA ke adhikArI samartha vidvAna the / ApakI TIkA vidvanmAnya hai Apake graMthoM meM anya subhASita aura uddharaNoM pracuratA se pAye jAte vaise Apake zlokoM meM aneka subhASita pracuratA se pAye jAte / ina saba vizeSatAoM ke kAraNa unakA sAgAradharmAmRta aura anagAradharmAmRta donoM graMtha Aja taka sarvamAnya aura pramANabhUta mAne jAte aura mAne jAyeMge /