Page #1
--------------------------------------------------------------------------
________________ 10 janavarI 2011 jinavANI 394 AryikAoM kI AcAra-paddhati pro. (DaoN.) phUlacanda jaina 'AryikA' zabda kA prayoga digambara paramparA meM samaNI athavA sAdhvI ke lie huA hai jo paMca mahAvratadhArI hone para bhI viziSTa maryAdAoM meM rahakara AcAra kA pAlana karatI hai| vidvAn lekhaka ne AryikA ke veSa, vasatikA, samAcArI, AhArArthagamana-vidhi Adi para prakAza DAlane ke sAtha zramaNoM ke sAtha vyavahAra meM maryAdAoM kA bhI ullekha kiyA hai| -sampAdaka caturvidha saMgha meM AryikAoM kA sthAna ____ muni, AryikA, zrAvaka aura zrAvikA rUpa caturvidha saMgha meM 'AryikA' kA dUsarA sthAna hai| zvetAmbara jaina paramparA ke prAcIna AgamoM meM bhI yadyapi inheM ajjA, AryA, AryikA kahA hai, kintu isa paramparA meM prAyaH 'zramaNI' evaM 'sAdhvI' zabda kA adhika prayoga huA hai| prathama tIrthaMkara bhagavAn RSabhadeva se lekara antima tIrthaMkara mahAvIra tathA inakI uttaravartI paramparA meM AryikA saMgha kI eka vyavasthita AcAra paddhati evaM unakA svarUpa dRSTigocara hotA hai| zramaNa saMskRti ke unnayana meM inakI mahattvapUrNa bhUmikA kI sabhI sarAhanA karate haiN| yadyapi bhagavAn mahAvIra ke jIvana ke Arambhika kAla meM striyoM ko samAja meM pUrNa sammAna kA darjA prApta nahIM thA, kintu inhoMne jaba samAja meM striyoM kI nimnasthiti tathA ghora upekSApUrNa jIvana dekhA to bhagavAn mahAvIra ne striyoM ko samAja aura sAdhanA ke kSetra meM sammAnapUrNa sthAna dene meM sabase pahale pahala kI aura Age Akara inhoMne apane saMgha meM striyoM ko 'AryikA' (samaNI yA sAdhvI) ke rUpa meM dIkSita karake inake Atma-sammAna evaM kalyANa kA mArga prazasta kiyaa| isakA sIdhA prabhAva tatkAlIna bauddha saMgha para bhI par3A aura mahAtmA buddha ko bhI antataH apane saMgha meM striyoM ko bhikSuNI ke rUpa meM praveza denA prArambha karanA pdd'aa| __ AcAra viSayaka digambara paramparA ke prAyaH sabhI granthoM meM jisa vistAra ke sAtha muniyoM ke AcAra-vicAra Adi kA vistRta evaM sUkSma vivecana milatA hai, AryikAoM ke AcAra-vicAra kA utanA svatantra vivecana nahIM miltaa| sAdhanA ke kSetra meM muni aura AryikA meM kiJcit antara spaSTa karake AryikA ke lie muniyoM ke samAna hI AcAra-vicAra kA pratipAdana isa sAhitya meM milatA hai| mUlAcArakAra AcArya vaTTakera evaM isake vRttikAra AcArya vasunandi ne kahA hai ki jaisA samAcAra (samyak-AcAra evaM vyavahAra Adi) zramaNoM ke lie kahA gayA hai usameM vRkSamUla, abhrAvakAza evaM AtApana Adi yogoM ko chor3akara ahorAtra sambandhI sampUrNa samAcAra AryikAoM ke lie bhI yathAyogya Jain Educationa International For Personal and Private Use Only
Page #2
--------------------------------------------------------------------------
________________ 395 || 10 janavarI 2011 || jinavANI rUpa se samajhanA caahie|' isIlie svataMtra evaM vistRta rUpa meM AryikAoM ke AcArAdi kA pratipAdana Avazyaka nahIM samajhA gyaa| __ vastutaH vRkSamUlayoga (varSARtu meM vRkSa ke nIce khar3e hokara dhyAna karanA), AtApanayoga (pracaNDa dhUpa meM bhI parvata kI coTI para khar3e hokara dhyAna karanA), abhrAvakAza (zIta Rtu meM khule AkAza meM tathA grISma Rtu meM dina meM sUrya kI ora mukha karake khaDgAsana mudrA meM dhyAna karanA) evaM acelakatva (nagnatA) Adi kucha aise pakSa haiM, jo striyoM kI zArIrika-prakRti ke anukUla na hone ke kAraNa AryikAoM ke lie muniyoM jaise AcAra kA pAlana sambhava nahIM hai| isIlie unheM upacAra se mUlaguNoM kA dhAraka mAnA hai| isalie digambara paramparA meM striyoM ko tadbhava mokSagAmI nahIM mAnA gyaa| kyoMki mokSa ke kAraNabhUta jo jJAnAdi guNa tathA tapa haiM, unakA prakarSa striyoM meM sambhava nahIM hai| isI taraha ve sabase utkRSTa pApa ke phalabhUta antima (saptama) naraka meM bhI nahIM jA sakatIM, jabaki puruSa jA sakatA hai| - isI taraha vastra-grahaNa kI anivAryatA ke kAraNa bAhya parigraha tathA sva-zarIra kA anurAgAdi rUpa Abhyantara parigraha bhI striyoM meM pAyA jAtA hai aura phira zAstroM meM vastrarahita saMyama striyoM ko nahIM batalAyA hai| ataH viraktAvasthA meM bhI striyoM ko vastra dhAraNa kA vidhAna hai| ataH nirdoSa hone para bhI unheM apanA zarIra sadA vastroM se Dhake rahanA par3atA hai| isIlie digambara paramparA meM striyoM ko tadbhava mokSagAmI hone kA vidhAna nahIM hai|' AryikAoM meM upacAra se mahAvrata bhI zramaNa saMgha kI vyavasthA mAtra ke lie kahe gaye haiM, kintu upacAra meM sAkSAt hone kI sAmarthya nahIM hotii| yadi strI tadbhava se mokSa jAtI hotI to sau varSa kI dIkSitA-AryikA ke dvArA Aja kA navadIkSita muni bhI vaMdanIya kaise hotA? vaha AryikA hI usa zramaNa dvArA vaMdanIya kyoM na hotI?' __virakta striyoM ko bhI vastra dhAraNa ke vidhAna meM unakI zarIra-pravRtti hI mukhya kAraNa hai, kyoMki pratimAsa cittazuddhi kA vinAzaka rakta-sravaNa hotA hai, kokha, yoni aura stana Adi avayavoM meM kaI taraha ke sUkSmajIva utpanna hote rahane se unase pUrNa saMyama kA pAlana sambhava nahIM ho sktaa| isIlie inhIM saba kAraNoM ke sAtha hI svabhAva se pUrNa nirbhayatA, nirAkulatA evaM nirmalatA kA abhAva, pariNAmoM meM zithilatA kA sadbhAva tathA niHzaMka rUpa meM ekAgracintA nirodha rUpa dhyAna kA abhAva hone ke kAraNa aisA kahA gayA hai| isa prakAra pUrvokta kAraNoM ke sAtha hI uttama saMhanana ke abhAva ke kAraNa zuddhopayoga rUpa pariNAma evaM sAmAyika cAritra kI prApti honA sambhava nahIM hai, ataH inameM upacAra se hI mahAvrata kahe gaye haiN| zvetAmbara paramparA ke bRhatkalpa meM bhI kahA hai ki sAdhviyA~ bhikSu-pratimAe~ dhAraNa nahIM kara sktiiN| lakuTAsana-utkaTukAsana, vIrAsana Adi Asana nahIM kara sktiiN| gA~va ke bAhara sUrya ke sAmane hAtha U~cA karake AtApanA nahIM le sakatIM tathA acela evaM apAtra (jinakalpa) avasthA dhAraNa nahIM kara Jain Educationa International For Personal and Private Use Only
Page #3
--------------------------------------------------------------------------
________________ 396 jinavANI 10 janavarI 2011 sktiiN|' isa sabake bAvajUda zvetAmbara paramparA meM striyoM ko mokSa prApti kA adhikArI mAnA gayA hai| bauddha paramparA meM bhI strI samyak sambuddha nahIM ho sktii|' AryikA ke lie prayukta zabda vartamAna samaya meM sAmAnyataH digambara paramparA meM mahAvrata Adi dhAraNa karane vAlI dIkSita strI ko 'AryikA' tathA zvetAmbara paramparA meM inheM 'sAdhvI' kahA jAtA hai| digambara prAcIna zAstroM meM inake lie AryikA," AryA, " viratI, " saMyatI, " saMyatA, " zramaNI " Adi zabdoM ke prayoga milate haiM / pradhAna AryikA ko 'gaNinI" tathA saMyama, sAdhanA evaM dIkSA meM jyeSTha vRddhA AryikA ko sthavirA (therI ) " kahA gayA hai| AryikAoM kA veSa AryikAe~ nirvikAra, zveta, nirmala vastra evaM veSa dhAraNa karane vAlIM tathA pUrI taraha se zarIra - saMskAra (sAja-zRMgAra Adi) se rahita hotI haiN| unakA AcaraNa sadA apane dharma, kula, kIrti evaM dIkSA ke anurUpa nirdoSa hotA hai|" vasunandI ke anusAra- AryikAoM ke vastra, veSa aura zarIra Adi vikRti se rahita, svAbhAvika-sAttvika hote haiM arthAt ve raMga-biraMge vastra, vilAsayukta gamana aura bhUvikArakaTAkSa Adi se rahita veSa ko dhAraNa karane vAlI hotI haiN| jo kisI bhI prakAra kA zarIra - saMskAra nahIM karatIM- aisIM ye AryikAyeM kSamA, mArdava Adi dharma, mAtA-pitA ke kula, apanA yaza aura apane vratoM ke anurUpa nirdoSa caryA karatI haiN| " suttapAhuDa tathA isakI zrutasAgarIya TIkA meM tIna prakAra ke veSa (liMga) kA kathana hai- 1. muni, 2. gyArahavIM pratimAdhArI utkRSTa zrAvaka - ailaka evaM kSullaka tathA 3. AryikA " / tIsarA liMga (veSa ) strI (AryikA ) kA hai| ise dhAraNa karane vAlI strI dina meM eka bAra AhAra grahaNa karatI hai| vaha AryikA bhI ho to eka hI vastra dhAraNa kare tathA vastrAvaraNa yukta avasthA meM hI AhAra grahaNa kre| " vastutaH striyoM meM utkRSTa veSa ko dhAraNa karane vAlI AryikA aura kSullikA- ye do hotI haiN| donoM hI eka bAra AhAra letI haiN| AryikA mAtra eka vastra tathA kSullikA eka sAr3I ke sivAya or3hane ke lie eka cAdara bhI rakhatI haiN| bhojana karate samaya eka sapheda sAr3I rakhakara hI donoM AhAra karatI haiN| arthAt AryikA ke pAsa to eka sAr3I hai, para kSullikA eka sAr3I sahita kintu cAdara rahita hokara AhAra karatI hai| 22 bhagavatI ArAdhanA meM bhI kSullikA kA ullekha milatA hai| 23 bhagavatI ArAdhanA meM sampUrNa parigraha ke tyAgarUpa meM autsargika liMga meM cAra bAteM Avazyaka mAnI gaI haiM- acalatA, kezaloca, zarIra-saMskAra-tyAga aura pratilekhana (picchI) 24 kintu striyoM ke acelatA (nagnatA) kA vidhAna na hote hue bhI arthAt tapasvinI striyA~ eka sAr3I mAtra parigraha rakhate hue bhI unameM autsargika liMga mAnA gayA hai| arthAt unameM bhI mamatva tyAga ke kAraNa upacAra se nirgranthatA kA Jain Educationa International For Personal and Private Use Only
Page #4
--------------------------------------------------------------------------
________________ 397 | 10 janavarI 2011 | jinavANI vyavahAra hotA hai| parigraha alpa kara dene se strI ke utsarga liMga hotA hai| isIliye sAgAra dharmAmRta meM bhI kahA hai ki eka kaupIna (laMgoTI) mAtra meM mamatva bhAva rakhane se utkRSTa zrAvaka (ailaka) bhI mahAvratI nahIM kahalAtA, jabaki AryikA sAr3I meM bhI mamatva bhAva na rakhane se upacarita mahAvrata ke yogya hotI hai|" vastutaH striyoM kI zarIra-prakRti hI aisI hai ki unheM apane zarIra ko vastra se sadA Dhake rakhanA Avazyaka hotA hai| isIlie Agama meM kAraNa kI apekSA se AryikAoM ko vastra kI anujJA hai|" zvetAmbara paramparA ke bRhatkalpasUtra (5/19) meM bhI kahA hai- no kappai niggaMthIe aceliyAe hottaearthAt nirgranthiyoM (AryikAoM) ko acelaka (nirvastra) rahanA nahIM klptaa| AcArya kundakundakRta pravacanasAra kI prakSepaka gAthA meM kahA hone para bhI AryikAoM ko apanA zarIra vastroM se Dhake rahanA par3atA hai ataH viraktAvasthA meM bhI unheM vastra dhAraNa kA vidhAna hai| daulata 'kriyAkoza' meM kahA hai ki AryikAyeM eka sAdI sapheda dhotI (sAr3I), picchI, kamaNDalu evaM zAstra rakhatI haiN| baiThakara karapAtra meM AhAra grahaNa karatI haiM tathA apane hAthoM se kezaluJcana karatI haiN| isa prakAra aTThAIsa mUlaguNa (upacAra se) aura samAcAra vidhi kA AryikAe~ pAlana karatI haiN| sAr3I mAtra parigraha dhAraNa karatI haiM arthAt eka bAra meM eka sAr3I pahanatI haiM- aise do sAr3I kA parigraha rahatA hai|" zvetAmbara paramparA meM sAdhvI ko cAra vastra rakhane kA vidhAna hai| eka vastra do hAtha kA, do vastra tIna hAtha ke aura eka vastra cAra hAtha kaa|" kintu ye vastra zveta raMga ke hI hone caahie| zveta vastra chor3akara vividha raMgoM Adi se vibhUSita jo vastra dhAraNa karatI hai vaha AryA nahIM, apitu use zAsana kI avahelanA karane vAlI veSa-viDambanI kahA hai| AryikAoM kI vasatikA zramaNoM kI taraha AryikAoM ko bhI sadA aniyata vihAra karate hue saMyama-dharma kI sAdhanA karate-karAte rahane kA vidhAna hai, kintu unheM vizrAma hetu rAtri meM yA kucha dina yA cAturmAsa Adi meM jahA~ - jaba rukanA par3atA hai, taba unake Thaharane kI vasatikA kaisI honI cAhie? isa sabakA yahA~ zAstrokta rIti se pratipAdana kiyA hai| gRhasthoM ke mizraNa se rahita vasatikA, jahA~ parastrI-laMpaTa, cora, duSTajana tiryaJcoM evaM asaMyata janoM kA samparka na ho, sAtha hI jahA~ yatiyoM kA nivAsa yA unakI sannikaTatA na ho, asaMjJiyoM (ajJAniyoM) kA AnA-jAnA na ho aisI saMkleza rahita, bAla, vRddha Adi sabhI ke gamanAgamana yogya, vizuddha saMcAra yukta praveza meM do, tIna athavA isase bhI adhika saMkhyA meM eka sAtha milakara AryikAoM ko rahanA caahie| zvetAmbara paramparA ke anusAra jahA~ manuSya adhika ekatrita hote hoM- aise rAjapathamukhyamArga, dharmazAlA aura tIna-cAra rAstoM ke saMgama sthala para AryikAoM ko nahIM ThaharanA caahie| khule Jain Educationa International For Personal and Private Use Only
Page #5
--------------------------------------------------------------------------
________________ 398 jinavANI 10 janavarI 2011 sthAna para tathA binA phATaka vAle sthAna para bhI nahIM rahanA caahie| jisa upAzraya ke samIpa gRhastha rahate hoM vahA~ sAdhuoM ko nahIM rahanA cAhie, kintu sAdhviyA~ raha sakatI haiN|" vasatikAoM meM AryikAyeM mAtsaryabhAva chor3akara eka dUsare ke anukUla tathA eka dUsare ke rakSaNa ke abhiprAya meM pUrNa tatpara rahatI haiN| roSa, vaira aura mAyAcAra jaise vikAroM se rahita, lajjA, maryAdA aura ubhayakula- pitRkula, patikula athavA gurukula ke anurUpa AcaraNa (kriyAoM) dvArA apane cAritra kI rakSA karatI huI rahatI hai| AryikAoM meM bhaya, roSa Adi doSoM kA sarvathA abhAva pAyA jAtA hai| tabhI to jJAnArNava meM kahA hai zama, zIla aura saMyama se yukta apane vaMza meM tilaka ke samAna, zruta tathA satya se samanvita ye nAriyA~ (AryikAe~) dhanya haiN| samAcAra : vihita evaM niSiddha caraNAnuyoga viSayaka jaina sAhitya meM zramaNa aura AryikAoM donoM meM samAcAra (samAcArI) Adi prAyaH samAna rUpa se pratipAdita haiN|" mUlAcArakAra ne inake samAcAra ke viSaya meM kahA hai ki AryikAe~ adhyayana, punarAvRtti (pATha karane), zravaNa-manana, kathana, anuprekSAoM kA cintana, tapa, vinaya tathA saMyama meM nitya hI udyata rahatI huI jJAnAbhyAsa rUpa upayoga meM satata tatpara rahatI haiM tathA mana, vacana aura kAyarUpa yoga ke zubha anuSThAna se sadA yukta rahatI huI apanI dainika caryA pUrNa karatI haiN| kisI prayojana ke binA paragRha cAhe vaha zramaNoM kI hI vasatikA kyoM na ho yA gRhasthoM kA ghara kyoM na ho, vahA~ AryikAoM kA jAnA niSiddha hai| yadi bhikSA, pratikramaNa, svAdhyAya Adi vizeSa ' prayojana se vahA~ jAnA Avazyaka ho to gaNinI (mahattarikA yA pradhAna AryikA) se AjJA lekara anya kucha AryikAoM ke sAtha milakara jA sakatI hai, akele nhiiN|" sva-para sthAnoM meM duHkhArtta ko dekhakara ronA, azrumocana, snAna (bAlakoM ko snAnAdi kArya) karAnA, bhojana karAnA, rasoI pakAnA, sUta kAtanA tathA chaha prakAra kA Arambha arthAt jIvaghAta kI kAraNabhUta kriyAyeM AryikAoM ke lie pUrNataH niSiddha haiN| saMyatoM ke pairoM meM mAliza karanA, unakA prakSAlana karanA, gIta gAnA Adi kArya pUrNataH niSiddha haiN|" asi, maSi, kRSi, vANijya, zilpa aura lekha- ye jIvaghAta ke hetubhUta chaha prakAra kI Arambha kriyAe~ haiN|" pAnI lAnA, pAnI chAnanA (cheNa), ghara ko sApha karake kUr3A-kacarA uThAnA, pheMkanA, gobara se lIpanA, jhADU lagAnA aura dIvAloM ko sApha karanA- ye jIvaghAta karane vAlI chaha prakAra kI AraMbha kriyAyeM bhI AryikAyeM nahIM krtiiN| mUlAcAra ke piNDazuddhi adhikAra meM AhAra-sambandhI utpAdana ke solaha doSoM ke antargata dhAyakarma, dUtakarma Adi kArya bhI inake lie niSiddha haiN| zvetAmbara paramparA ke gacchAcArapainnA nAmaka prakIrNaka graMtha meM kahA hai- jo AryikA gRhastha sambandhI kArya jaise- sInA, bunanA, kar3hAI Adi kArya apanI yA dUsare kI tela mAliza Adi kArya karatI hai vaha AryikA nahIM ho sktii| jisa gaccha meM AryikA gRhastha sambandhI jakAra, makAra Adi rUpa Jain Educationa International For Personal and Private Use Only
Page #6
--------------------------------------------------------------------------
________________ 399 | 10 janavarI 2011 | jinavANI zAsana kI avahelanA sUcaka zabda bolatI hai vaha veza-viDambanI tathA apanI AtmA ko caturgati meM ghumAne vAlI hai|" AhArArtha gamana-vidhi AhArArtha arthAt bhikSAcaryA ke lie ve AryikAyeM tIna, pA~ca athavA sAta kI saMkhyA meM sthavirA (vRddhA)AryikA ke sAtha milakara unakA anugamana karatI huI tathA paraspara eka dUsare ke rakSaNa (sa~bhAla) kA bhAva rakhatI huI IryA samitipUrvaka AhArArtha nikalatI haiN| deva-vandanA Adi kAryoM ke lie bhI uparyukta vidhi se gamana karanA caahie|" AryikAe~ dina meM eka bAra savidhi baiThakara karapAtra meM AhAra grahaNa karatI haiN|" gacchAcAra painnA meM kahA hai- kAryavaza laghuAryA mukhyaAryA ke pIche rahakara arthAt sthavirA ke pIche baiThakara zramaNa-pramukha ke sAtha sahaja, sarala aura nirvikAra vAkyoM dvArA mRdu vacana bole to vahI vAstavika gaccha kahalAtA hai|" svAdhyAya sambandhI vidhAna muni aura AryikA sabhI ke lie svAdhyAya Avazyaka hotA hai| vaTTakera ne svAdhyAya ke viSaya meM AryikAoM ke lie likhA hai ki gaNadhara, pratyekabuddha, zrutakevalI tathA abhinnadazapUrvadhara- inake dvArA kathita sUtragraMtha, aMgagraMtha tathA pUrvagraMtha- ina sabakA asvAdhyAyakAla meM adhyayana mandabuddhi ke zramaNoM aura AryikA samUha ke lie niSiddha hai| anya munIzvaroM ko bhI dravya-kSetra-kAla Adi kI zuddhi ke binA uparyukta sUtragraMtha par3hanA niSiddha hai| kintu ina sUtragaMthoM ke atirikta ArAdhanAniyukti, maraNavibhakti, stuti, paMcasaMgraha, pratyAkhyAna, Avazyaka tathA dharmakathA sambandhI graMthoM ko evaM aise hI anyAnya granthoM ko AryikA Adi sabhI asvAdhyAya kAla meM bhI par3ha sakatI haiN|" vaMdanA-vinaya saMbaMdhI vyavahAra yaha pahale hI kahA gayA hai ki zAstroM ke anusAra sau varSa kI dIkSita AryikA se bhI navadIkSita zramaNa ko pUjya aura jyeSTha mAnA gayA hai| ataH svAbhAvika hai ki AryikAyeM zramaNa ke prati apanA vinaya prakaTa karatI haiN| AryikAoM ke dvArA zramaNoM kI vandanA vidhi ke viSaya meM kahA hai ki AryikAoM ko AcArya kI vandanA pA~ca hAtha dUra se, upAdhyAya kI vandanA chaha hAtha dUra se evaM sAdhu kI vandanA sAta hAtha dUra se gavAsana pUrvaka baiThakara hI karanI caahie| yahA~ sUri (AcArya), adhyApaka (upAdhyAya) evaM sAdhu zabda se yaha bhI sUcita hotA hai ki AcArya se pA~ca hAtha dUra se hI AlocanA evaM vandanA karanA caahie| upAdhyAya se chaha hAtha dUra baiThakara adhyayana karanA cAhie evaM sAta hAtha dUra se sAdhu kI vandanA, stuti Adi kArya karanA cAhie, anya prakAra se nhiiN| yaha kramabheda AlocanA, adhyayana aura stuti karane kI apekSA se ho jAtA hai|" mokSapAhuDa (gAthA 12) kI TIkA ke anusAra zramaNa aura AryikA ke bIca paraspara vandanA upayukta to Jain Educationa International For Personal and Private Use Only
Page #7
--------------------------------------------------------------------------
________________ 400 jinavANI | 10 janavarI 2011 | nahIM hai, kintu yadi AryikAyeM vaMdanA kareM to zramaNa ko unake lie 'samAdhirastu' yA karmakSayo'stu' kahanA caahie| zrAvaka jaba inakI vandanA karatA hai to unheM sAdara 'vandAmi' zabda bolatA hai| AryikA aura zramaNa saMgha : paraspara sambandhoM kI maryAdA ____ AcAra-viSayaka jaina Agama-sAhitya meM zramaNa saMgha ko nirdoSa evaM sadA akSuNNa banAye rakhane ke lie aneka dRSTiyoM se striyoM ke saMsarga se, cAhe vaha AryikA bhale hI ho, dUra rahane kA vidhAna kiyA hai| yahI kAraNa hai ki zramaNa saMgha Arambha se arthAt prAcIna kAla se Aja taka binA kisI bAdhA yA apavAda ke apanI akSuNNatA banAye hue hai| zramaNoM aura AryikAoM kA sambandha (paraspara vyavahAra) dhArmika kAryoM taka hI sImita hai| yadi Avazyaka huA to kucha AryikAe~ eka sAtha milakara zramaNa se dhArmika zAstroM ke adhyayana, zaMkAsamAdhAna Adi kArya kara sakatI haiM, akele nhiiN| akele zramaNa aura AryikA ko paraspara bAtacIta taka kA niSedha hai| kahA bhI hai ki taruNa zramaNa kisI bhI taruNI AryikA yA anya kisI strI se kathAvArtAlApa na kre| yadi isakA ullaMghana karegA to AjJAkopa, anavasthA (mUla kA hI vinAza), mithyAtvArAdhanA, AtmanAza aura saMyama-virAdhanA- ina pApa ke hetubhUta pA~ca doSoM se dUSita hogaa|" adhyayana yA zaMkA-samAdhAna Adi dhArmika kArya ke lie AryikAe~ yA striyA~ yadi zramaNa saMgha AyeM to usa samaya zramaNa ko vahA~ akele nahIM ThaharanA cAhie aura binA prayojana vArtAlApa nahIM karanA cAhie, kintu kadAcit dharmakArya ke prasaMga meM bolanA bhI ThIka hai| eka AryikA kucha praznAdi pUche to akelA zramaNa usakA uttara na de, apitu kucha zramaNoM ke sAmane uttara de| yadi koI AryikA apanI pustaka arthAt AryikA gaNinI ke sAtha yA use Age karake koI prazna pUche taba akele zramaNa usakA uttara de sakatA hai arthAt mArga- prabhAvanA kI icchA rakhate hue praznottaroM Adi kA pratipAdana karanA cAhie, anyathA nhiiN| ___ AryikAoM kI vasatikA meM zramaNoM ko nahIM jAnA, ThaharanA cAhie, vahA~ kSaNamAtra yA kucha samaya taka kI (alpakAlika) kriyAe~ bhI nahIM karanI caahie| arthAt vahA~ baiThanA, leTanA, svAdhyAya, AhAra, bhikSA-grahaNa, pratikramaNa, kAyotsarga evaM malotsarga Adi kriyAe~ pUrNataH niSiddha haiN|" vRddha, tapasvI, bahuzruta aura janamAnya (prAmANika) zramaNa bhI yadi AryAjana (AryikA Adi) se saMsarga rakhatA hai to vaha lokApavAda kA bhAgI (logoM kI nindA kA pAtra) bana jAtA hai| taba jo zramaNa avasthA meM taruNa haiM, bahuzruta bhI nahIM haiM aura na jo utkRSTa tapasvI aura cAritravAn haiM ve AryAjana ke saMsarga se lokApavAda ke bhAgI kyoM nahIM hoMge? arthAt avazya hoMge ataH yathAsambhava inake saMsarga se dUra rahakara apanI saMyama-sAdhanA karanI caahie| AryikAyoM ke upAzraya meM Thaharane vAlA zramaNa lokApavAda rUpa vyavahAra-nindA tathA vratabhaMga rUpa Jain Educationa International For Personal and Private Use Only
Page #8
--------------------------------------------------------------------------
________________ 10 janavarI 2011 jinavANI 401 paramArtha-nindA ina donoM ko prApta hotA hai| " 'isa prakAra sAdhu ko kevala AryAjanoM ke saMsarga se hI dUra nahIM rahanA cAhie, kintu anya bhI jo-jo vastu sAdhu ko paratantra karatI hai usa usa vastu kA tyAga karane hetu tatpara rahanA caahie| usake tyAga se usakA saMyama dRr3ha hogaa| kyoMki bAhya vastu ke nimitta se hone vAlA asaMyama usa vastu ke tyAga se hI sambhava hotA hai / " AryikAoM ke gaNadhara AryikAoM kI dIkSA, zaMkA-samAdhAna, zAstrAdhyayana Adi kAryoM ke lie zramaNoM ke samparka meM AnA bhI Avazyaka hotA hai| zramaNa saMgha kI vyavasthA ke anusAra sAdhAraNa zramaNoM kI akele AryikAoM se bAtacIta Adi kA niSedha hai / AryikAoM ko pratikramaNa, svAdhyAya Adi vidhi sampanna karAne ke lie gaNadhara muni kI vyavasthA kA vidhAna hai| AryikAoM ke gaNadhara ( AcArya Adi vizeSa) ko nimnalikhita guNoM se sampanna mAnA gayA hai| priyadharmA, dRr3hadharmA, saMvignI (dharma aura dharmaphala meM atizaya utsAha vAlA), avadya (pApa) bhIrU, parizuddha (zuddha AcaraNa vAle), saMgraha ( dIkSA, upadeza Adi dvArA ziSyoM ke grahaNa-saMgraha) aura anugraha meM kuzala, satata sArakSaNa (pApakriyAoM se sarvathA nivRtti) se yukta, gaMbhIra durddharSa (sthira citta evaM nirbhaya antaHkaraNa yukta), mitabhASI, alpakautukayukta, cirapravarjita aura gRhItArtha ( tattvoM ke jJAtA) Adi guNoM se yukta gaNadhara (AcArya) AryikAoM ke maryAdA upadezaka hote haiN| 8 ina guNoM se yukta zramaNa to apane Apa meM pUrNatva ko prApta karane vAlA hotA hai aura yaha to zramaNatva kI kasauTI bhI hai| aise hI gaNadhara AryikAoM ko Adarza rUpa meM pratikramaNAdi vidhi sampanna karA sakate haiM / uparyukta guNoM se rahita zramaNa yadi gaNadharatva dhAraNa karake AryikAoM ko pratikramaNa karAtA evaM prAyazcittAdi detA hai taba usake gaNapoSaNa, AtmasaMskAra, saMllekhanA aura uttamArtha - ina cAra kAloM kI virAdhanA hotI hai / athavA cheda, mUla, parihAra aura pAraMcika- ye cAra prAyazcita lene par3ate haiN| sAtha hI RSikula rUpa gaccha yA saMgha, kula, zrAvaka evaM mithyAdRSTi Adi ina sabakI virAdhanA ho jAtI hai| arthAt guNazUnya AcArya yadi AryikAoM kA poSaNa karate haiM to vyavasthA bigar3a jAne se saMgha ke sAdhu unakI AjJA pAlana nahIM kreNge| isase saMgha aura usakA anuzAsana bigar3atA hai| isa prakAra zramaNasaMgha ke antargata AryikAoM kI viziSTa AcAra paddhati aura usakI mahattA kA yahA~ pratipAdana kiyA gayA, zeSa niyamopaniyama zramaNoM jaise hI haiN| sandarbha: - 1. mUlAcAra savRtti, 4. 187 2. Na viNA vaTTadi NArI ekkaM vA tesu jIvaloyamhi / Na hi saMuDaM ca gattaM tamhA tAsiM ca saMvaraNaM / pravacanasAra, 225.5 3. strINAmapi muktirna bhavati mahAvratAbhAvAt / - mokkhapAhuDa TIkA, 12 Jain Educationa International For Personal and Private Use Only
Page #9
--------------------------------------------------------------------------
________________ 5. 402 | jinavANI 10 janavarI 2011 4. varisasayadikkhiyAe ajjAe ajja dikkhio saahuu| abhigamaNa vaMdaNa namasaNeNa viNaeNa so punyjo| mokkhApAhuDa, TIkA 12.1 pravacanasAra, 225/7 6. suttapAhuDa, gAthA 7 7. suttapAhuDa, 26 8. bRhatkalpa 5/19-34 taka (cAritra prakAza, pRSTha 139) 9. aMguttaranikAya 1.9 10. bhagavatI ArAdhanA 396 tathA vi. TIkA 421 11. mUlAcAra 4.177, 184,185,187,191,196, suttapAhuDa 22 . 12. vahI, 4.180, 10.61 13. mUlAcAra vRtti 4.177 14. tyaktAzeSagRhasthaveSaracanA maMdodarI saMyatA - padmapurANa 15. zrImatI zramaNI pArve babhUvuH paramAryikA / - padmapurANa 16. gaNiNI...mUlAcAra 4.178, 192, gaNinI mahattarikAM- padmapurANa vRtti 4.178, 192 17. therIhiM sahaMtaridA bhikkhAya samodaraMti sadA / - mUlAcAra 4.194 18. mUlAcAra 4.190 19. mUlAcAra vRtti 4.190 20. suttapAhuDa 10, 21,22 21. liMgaM itthINaM havadi bhuMjai piMDaM sueyakAlammi / ___ ajjiya vi ekkavatthA vatthAvaraNeNa bhuMjei / / - suttapAhuDa 22 22. suttapAhuDa, zrutasAgarIya TIkA, 22 23. khuDDA ya khuDDiyAo.....bhagavatI ArAdhanA, 396 24. bhagavatI ArAdhanA 79 25. bhagavatI ArAdhanA 80 vijayodayA TIkA sahita 26. sAgAradharmAmRta 8.37 27. AryikANAmAgame anujJAtaM vastraM kAraNApekSayA-bhagavatI ArAdhanA vijayodayA, 423, pR. 324 28. pravacanasAra, gAthA 225 ke bAda prakSepaka gAthA 5 29. kriyAkozaH mahAkavi daulatarAmakRta 30. prAyazcitta saMgraha, 119 31. AcArAMga sUtra 2.5.141 32. gacchAcAra painnA 112 33. agihatthamissaNilaye asaNNivAe visuddhsNcaare| do tiNNi va ajjAo bahugIo vA sahatthaMti // mUlacAra 4.191 vRttisahita / 33. bRhatkalpa bhASya, 1.2, 2.11,1 Jain Educationa International For Personal and Private Use Only
Page #10
--------------------------------------------------------------------------
________________ 403] kA vR. iti. bhAga 2, pR. || 10 janavarI 2011 | jinavANI 403 34. bRhatkalpa sUtra, prathama uddeza, pratibaddhazayyAsUtra (jai.sA.kA vR. iti. bhAga 2, pR. 241) 35. aNNoNaNaNukUlAo annnnonnnnaahirkkhnnaabhijuttaao| gyrosvermaayaasljjmjjaadkiriyaao|| mUlAcAra 4.188 36. jJAnArNava 12.57 37. hisTrI oNpha jaina monAsijma, pR. 473 38. mUlAcAra 4.189 39. Na ya paragehamakajje gacche kajje avssgmnnijje| gaNiNImApucchittA saMghADeNeva gacchejja / / - mUlAcAra 4.192 40. rodaNaNhAvaNabhoyajapayaNaM suttaM ca chavvihAraMbhe / __viradANa pAdamakkhaNa dhovaNageyaM ca Na ya kujjA / / - mUlAcAra 4.193 41. asimaSikRSi vANijyazilpalekhakriyAprArambhAstAn jIvaghAtahetUn / - mUlAcAra vRtti 4.193 42. kunda mUlAcAra 4.74 43. gacchAcAra painnA 113 44. vahI 110 45. tiNNi va paMca va satta va ajjAo annnnmnnnnrkkhaao| therIhiM sahaMtaridA bhikkhAya samodaranti sadA / mUlAcAra 4.194 46. mUlAcAra, 4.194 kI vRtti 47. suttapAhuDa zratusAgarIya TIkA 22 tathA daulata kriyAkoza 48. gacchAcAra painnA, 129-130 49. mUlAcAra 5.80-82, vRttisahita 50. paMca cha satta hatthe sUrI ajjhAvago ya sAdhu ya / ___ parihariUNa jjAo gavAsaNeNeva vaMdati // - mUlAcAra 4.195 vRtti sahita 51. mUlAcAra 4.179 vRtti sahita 52. vahI 4.177 vRtti sahita 53. tAsiM puNa pucchAo ikkisse Naya kahijja ekko du| ___ gaNiNI purao kiccA jadi pucchai to kahedavvaM / / vahI, 4.178 vRtti sahita 54. mUlAcAra 4.180, 10.61 vRtti sahita 55. mUlAcAra, 331 56. mUlAcAra 10.62 57. bhagavatI ArAdhanA, gAthA 334, 338 58. mUlAcAra 4.183, 184, bRhatkalpa bhASya 2050 -prophesara, jaina darzana vibhAga, sampUrNAnanda saMskRta vizvavidyAlaya, vArANasI-221010 Jain Educationa International For Personal and Private Use Only