Page #1
--------------------------------------------------------------------------
________________ - arha kA virAT sva rUpa -saMgha pramukha zrI canda na muni (saMskRta-prAkRta ke udbhaTa vidvAna, kavi evaM adhyAtmayogI sAdhaka) ahamityakSaraM brahma, vAcakaM parameSThinaH / / siddhacakrasya sadbIjaM, sarvataH praNidadhmahe // -RSimaNDalastotra 3 ahaM bar3A cAmatkArika mantra hai / use akSara-brahma kahA gayA hai / jo kabhI kSara nahIM hotA, kSayayukta nahIM hotA, miTatA nahIM, use akSara kahA jAtA hai-"na kSaratIti akSaram" / aha~ parameSThI kA vAcaka hai / parameSThin zabda meM ahaMta, siddha, AcArya, upAdhyAya aura sAdhu-ina pA~coM kA samAveza ho jAtA hai| ina pA~coM ko jaina-darzana meM paramezvara rUpa meM svIkAra kiyA gayA hai / jaina paramparA meM siddhacakra yantra kA bahata mahatva hai| usakI vidhivat pUjA, ArAdhanA hotI hai| "aha~" ko usake bIja mantra ke rUpa meM svIkAra kiyA gayA hai| isIlie ise "siddhacakrasya sadbIjam"-vizeSaNa se vibhUSita kiyA gayA hai| RSi kahate hai "sarvataH praNidadhmahe"-hama sarvatobhAvena isakA praNidhAna yAnI japa Adi ke dvArA ArAdhanA karate haiM / yahA~ eka gaharI bAta hai-kriyA meM uttama puruSa ke bahuvacana ke vartamAna kA prayoga isalie kiyA gayA hai ki hama nirantara sarvAMgINa dRSTi se isakA dhyAna karate rahe haiM, karate haiM / isI arha kI vyAkhyA ke lie eka vizeSa gIta kI racanA kI gaI hai OM arha-ahaM gaaejaa| ahaM-ahaM gA-gAkara isa mana ko vimala banAejA // dhrava / / ahaM-ahaM raTana lagAte, bhava-bhava ke bandhana kaTa jAte / andara ke aura bAhara ke klezoM ko dUra haTAye jA // 1 // OM ahaM-ahaM gAejA // ahaM-ahaM meM layalIna hone se mana nirmala banatA hai| mana ko nirmala banAnA hI sAdhaka kA utkRSTa lakSya hai / japa vAstava meM antaHzuddhi kA kArya karatA hai| vacana aura kAyA kI zuddhi anyAnya khaNDa 4/1
Page #2
--------------------------------------------------------------------------
________________ ahaM kA virAT svarUpa saMgha pramukha zrI candana muni sAdhanoM ke dvArA bhI ho sakatI hai, kintu mana ko zuddha banAne ke lie, mana kA maila dhone ke lie japa ko hI uttama sAdhana mAnA gayA hai| prAcIna AcAryoM ne bar3A sundara likhA hai abhedadarzanaM jJAnaM dhyAnaM nirviSayaM manaH / snAnaM manomalatyAgaH, zaucamindriyanigrahaH // isa zloka ke cAra caraNoM meM cAra vyAkhyAe~ dI gaI haiN| jJAna kI vyutpattiparaka vyAkhyA hai" jJAyate paricchidyate vastu yena tad jJAnam" jisake dvArA vastu jAnI jAtI hai, anya vastuoM ke sAtha usakA pArthakya kiyA jAtA hai, use jJAna kahate haiN| lekina yahA~ jJAna ko sUkSma vyAkhyA ke sAtha prastuta kiyA gayA hai| AcArya kahate haiM- " abhevadarzanam jJAnam" jJAna vAstava meM vaha hai, jo abhedadarzana karAtA hai / jahA~ sva-para kA bheda miTa jAtA hai, tU-maiM kA vibhAjana samApta ho jAtA hai, vahI saccA jJAna hai / jaba taka dRSTi meM bheda vidyamAna hai taba taka jJAna kevala pustakIya jJAna hai / vaha samyakjJAna nahIM hai / isI prakAra kahA gayA- "dhyAnaM nirviSayaM manaH " mana kA nirviSaya ho jAnA dhyAna hai / kevala A~kheM mUMdakara, Asana lagAkara baiThanA dhyAna nahIM hai, jaba taka mana viSayoM se uparata na ho jAe / yadi mana sarvathA nirviSayI hai to cAhe kahIM kisI sthiti meM baiThe hoM, dhyAna sadhatA jAtA hai / AcArya Age likhate haiM " snAnaM manomalatyAgaH " jisake dvArA mana ke mala kA visarjana ho, vaha snAna hai / UparI maila ko dhonA kevala bAhya snAna hai / kintu antaHzuddhi vAstavika snAna hai / cauthA caraNa hai - " zaucamindriyanigrahaM " indriyoM kA nigraha hI zauca hai| yadi Apa zuci- pavitra rahanA cAhate haiM to indriya-saMyama karanA hogA / indriyoM ke asaMyama se hI hama apavitra banate haiM / isIlie yaha ukti prasiddha hai --- "brahmacArI sadA zuciH" / brahmacArI nirantara pavitra banA rahatA hai / vaha kabhI apavitra nahIM hotA / ataH manomala kI zuddhi ke lie japa utkRSTa sAdhana hai / japa kI eka vizeSatA aura hai- "andara ke aura bAhara ke klezoM ko dUra haTAtA hai / " do prakAra ke kleza haiM - andara ke kleza kAma, krodha, moha Adi haiM tathA bAhara ke kleza roga, zoka, vyAdhi, pratikUlatA Adi haiM / saMsArI jIva ina donoM prakAra ke klezoM se nirantara utpIr3ita bane rahate haiM / isa ahaM japa ke dvArA ve saba prakAra ke klezoM ko dUra haTA sakate haiM / yahA~ eka rahasya aura hai / jIbha japa ke sAdhana ke rUpa meM prayukta hotI hai / racanA kI dRSTi se usakA kucha bhAga bAhara hai aura kucha bhAga kaNTha ke bhItara calA gayA hai / santajana kahate haiM rAmanAma maNidIpa dharu, jIbha deharI dvAra / tulasI bhItara bAhiro, jo cAhasi ujiyAra // jisa prakAra kamare kI dehalI meM rakhA dIpaka andara ke kamare ko tathA bAhara ke AMgana ko samAna rUpa se prakAzita karatA hai, usI prakAra isa jIbha ko dehalI mAnakara isase prabhu-nAma kA japa kareM to donoM ora prakAza hogA / antar - bAhya donoM prakAra ke saMklezoM se chuTakArA hogA / yahA~ "maNidIpa" kA prayoga bhI viziSTa artha meM huA hai| telAdi se jalane vAle dIpa havA ke jhoMke se bujha jAte haiM, la samApta hone para bujha jAte haiM para jo svataH prakAzita ratna hote haiM, unake bujhane kA koI khatarA nahIM / samagra upadravoM ke bAvajUda ve prakAza dete rahate haiM / yaha prabhu nAmamaya maNidIpa hameM akhaNDa prakAza detA hai / yaha ahaM kA japa bhI eka prakAra kA maNidIpa hI hai / aba hama yaha cintana kareMge ki isa ahaM zabda tron kaise huI tathA vastutaH yaha zakti kyA hai ?
Page #3
--------------------------------------------------------------------------
________________ khaNDa 4 : dharma, darzana evaM adhyAtma cintana ahaM ke Adi meM akAra kA prayoga huA hai aura anta meM "ha" AyA hai / "ra" ina donoM ke madhya UrdhvagAmI banA hai / akAra apane Apa meM bar3A prabhAvApanna akSara mAnA gayA hai| gItA meM yogezvara kRSNa ne to yahA~ taka kaha diyA hai- gItA 10 / 33 "akSarANAmakAro'smi " arjuna ! akSaroM meM maiM akAra hU~ / arhaM kI vyAkhyA karate hue prAcIna AcArya kahate haiMakAraH prathamaM tatvaM sarvabhUtAbhayapradam / kaNThadezaM samAzritya vartate sarvadehinAm // sarvAtmakaM sarvagataM, sarvavyApi sanAtanam / sarvasattvAzritaM divyaM vitita - pApanAzanam // sarveSAmapi varNAnAM svarANAM ca dhuristhitam / vyaMjaneSu ca sarveSu, kakArAdiSu saMsthitam // akAra prathama tattva hai / saba bhUtoM ko abhaya pradAna karane vAlA hai / yaha sabhI dehadhAriyoM ke kaNThadeza ko Azrita kara vidyamAna hai / vyAkaraNakAra bhI kahate haiM - " akuhavisargA kaNThayA: " akAra kA uccAraNa sthAna kaNTha hai / yaha sarvAtma, sarvagata, sarvavyApi sanAtana tattva mAnA gayA hai / yaha samasta sattvoM para, sadguNoM para Azrita, divya, sucintita tathA pApanAzaka hai| sabhI varNoM meM, svaroM meM yaha agrasara haiprathama sthAna para hai / 'k' Adi sabhI vyaMjanoM meM sarvaprathama yahI prANa rUpa meM vartamAna rahatA hai / tantramantrAdi prayogoM meM, samagra vidyAoM meM isakA viziSTa sthAna hai / aIM kA madhyAkSara "r" agni-bIja hai / vaidika vAGamaya meM ullekha hai - "raM bIjaM vahi dhyAyet" / "rakAra" ko agni tattva kA pratIka mAnA gayA hai / mantra- vettA AcArya kahate haiM arcaran saMkAzaM sarveSAM zirasi sthitam / vidhinA maMtriNA dhyAtaM, trivargaphaladaM smRtam // yasya devAbhidhAnasya madhye hyetad vyavasthitam / puNyaM pavitraM mAMgalyaM, pUjyo'sau tatvadazabhiH // "ra" kAra agni ke samAna dIpta tathA saba akSaroM ke sira para sthita hai / jo vidhivat isakA dhyAna karatA hai, trivarga - dharma, artha, kAma rUpa phala prApta kara letA hai / jisa devatA ke nAma meM, yaha madhya meM sthita ho jAtA hai, tattvadarziyoM kA kathana hai, yaha pUjanIya "rakAra" tadanurUpa puNya, pavitra, mAMgalika siddha hotA hai / isIlie rAma, hari, hara, vIra, pArzva Adi zaktisampanna nAmoM meM "ra" kA astitva vidyamAna hai / anta meM prayukta "ha" varNa AkAza tattva kA sUcaka hai / AcArya kahate haiM--- sarveSAmapi bhUtAnAM nityaM yo hRdi saMsthitaH / paryante sarvavarNAnAM sakalo niSkalastayA // hakArI hi mahAprANaH, lokazAstreSu pUjitaH / vidhinA maMtriNA dhyAtaH, sarvakAryaprasAdhakaH //
Page #4
--------------------------------------------------------------------------
________________ ahaM kA virAT svarUpa : saMgha pramukha zrI candana muni vaiyAkaraNoM kI dRSTi meM hakAra ko mahAprANa ke rUpa meM svIkAra kiyA gayA hai / yaha sabhI bhUtoM ke hRdaya meM sthita hai tathA sabhI vargoM meM sakala hotA huA niSkala rUpa meM vyavasthita hai| yadi koI sAdhaka isakA vidhipUrvaka dhyAna karatA hai to yaha sarvasiddhi pradAna karane vAlA hai| "aha" meM vargoM kA adbhuta saMyojana huA hai| Adi meM akAra aura anta meM hakAra kA samAyojana apane Apa meM anUThA hai / Apane dhyAna diyA hogA, Trena meM sabase Age iMjana lagA hotA hai / cAlaka vahIM se sArI gati niyantrita karatA hai| kintu anta meM jo gArDa kA DibbA lagA hotA hai, usakA bhI gatiniyantraNa meM mahattvapUrNa sthAna hai| donoM kA dAyitva lagabhaga samAna hotA hai / yahA~ anta meM hakAra kI sthiti gArDa-parirakSaka jaisI hai / ha ke Upara lagA candra bindu ( ) bhI anupama zaktisrota hai / mantrAkSaroM meM prAyaH candra-bindu kI yojanA kI jAtI hai, jo alaukika nAda utpanna karatA huA bIjAkSaroM ko zakti pradAna karatA hai / isalie kahA gayA hai trINyakSarANi binduzca, yasya devasya nAma vai| sa sarvajJaH samAkhyAtaH, ahaM tditipNdditH|| ahaM kI eka dUsarI vyAkhyA aura kI gaI hai, jisake anusAra isameM akAra se viSNu, rakAra se brahmA tathA hakAra se hara kA samAveza hai| likhA hai akAreNocyate viSNuH, rephe brahmAvyavasthitaH / hakAreNa haraH proktaH, tadante paramaM padam / / yaha arha zabda kI niyukti hai / vAstava meM yaha bahuta prabhAvazAlI bIjAkSara hai / kAlikAlasarvajJa AcArya hemacandra dvArA racita "siddhahema zabdAnuzAsana" vyAkaraNa kA to pahalA sUtra hI arha hai| eka anya dRSTikoNa ne bhI arha zabda kA saMyojana vizeSa mahatvapUrNa hai| saMskRta meM ahaM dhAtu pUjA ke artha meM hai / kahane kA Azaya ! hai-pUjanIya-pUjAyogya ahaM kA upAsaka narendroM, devendroM dvArA pUjanIya bana jAtA hai / eka dUsarA artha hai-arha-yogya honA-jJAna-darzana meM yogya bana jAnA, sakSama ho jAnA / jaise jJAnArha, darzanArha ityAdi / arihanta deva anantajJAna, anantadarzana, anantacAritra tathA anantabala-ina cAra anantatAoM ke yogya bana gaye haiN| sArI sImAe~ lA~ghakara ve asIma/apAra bana gaye haiM / sAdhaka kA dhyAna jaba sarvathA antaramukhI bana jAtA hai to vaha siddhigamana kI arhatA prApta kara letA hai, tadyogya bana jAtA hai| dhyAna kI gaharAI meM utare binA viziSTa yogyatA prApta nahIM ho sakatI / ahaM zabda apanI yogyatA ubhArane kA sUcaka hai| OC pItvAjJAnAmRtaM bhuktvA kriyA-suralatA phalam / sAmyatAmbUlamAsvAdya tRpti yAti parAM munim // jJAnarUpI amRta kA pAnakara aura kriyArUpI kalpavRkSa ke phala khAkara samatArUpI tAmbUla cakhakara sAdhu parama tRpti kA anubhava karatA hai / -jJAnasAra 1/73