Page #1
--------------------------------------------------------------------------
________________ DaoN0 dharmacanda jaina, prophesara saMskRta vibhAga, jayanArAyaNa vyAsa vizvavidyAlaya, jodhapura astikAya 'astikAya' jaina darzana kA viziSTa pAribhASika zabda hai, loka yA jagat ke svarUpa kA nirdhAraNa karatA hai| astikAya kA nirUpaNa evaM vivecana zaurasenI, arddhamAgadhI evaM saMskRta bhASA. meM racita Agama granthoM, sUtroM, TIkAoM evaM prakAraNa granthoM meM vistAra se samupalabdha hai, kintu prastuta lekha meM arddhamAgadhI AgamoM meM nirUpita paMcAstikAya para vicAra karanA hI samabhipreta hai / arddhamAgadhI bhASA meM nibaddha Agama zvetAmbara paramparA kA pratinidhitva karate haiN| digambara paramparA inheM mAnya nahIM krtii| unake SaTkhaNDAgama, kasAyapAhuDa, samayasAra, niyamasAra, pravacanasAra, paMcAstikAyasaMgraha Adi grantha zaurasenI prAkRta bhASA meM nibaddha haiN| arddhamAgadhI AgamoM meM mukhyataH vyAkhyAprajJapti sUtra, prajJApanA sUtra, jIvAjIvAbhigama sUtra, samavAyAMga, sthAnAMga, uttarAdhyayana Adi AgamoM meM paMcAstikAya evaM SaD dravyoM kA nirUpaNa samprApta hotA hai isibhAsiyAI grantha bhI isa dRSTi se mahatvapUrNa hai| 6. astikAya pA~ca haiM2- 1. dharmAstikAya 2. adharmAstikAya AkAzastikAya jIvAstikAya aura 5. pudgalAstikAya / dravya ko 6 prakAra kA pratipAdita karate samaya addhAsamaya (kAla) ko bhI paMcAstikAya ke sAtha jor3akara nirUpita kiyA jAtA hai| astikAya evaM dravya do bhinna zabda haiM, ataH inake artha meM bhI kucha bheda honA caahiye| astikAya dravya hai, kintu mAtra astikAya nahIM hai| 'astikAya' (atthikAya) zabda kA vivecana karate hue Agama TIkAkAra abhayadeva sUri ne kahA hai- astItvayaM trikAlavacano nipAtaH abhUvan bhavanti bhaviSyanita theti bhAvanA / ato'sti ca te pradezAnAM kAyAzca rAzaya itiastikAyAH / asti' zabda trikAla kA vAcaka nipAta hai, arthAt 'asti' se bhUtakAla, vartamAna evaM bhaviSyat tInoM meM rahane vAle padArthoM kA grahaNa ho jAtA hai| 'kAya' zabda rAzi yA samUha kA vAcaka hai| jo kArya arthAt rAzi tInoM kAloM meM rahe vaha astikAya hai| astikAya kI eka anya vyutpatti meM asti kA artha pradeza karate hue pradezoM kI rAzi yA pradeza samUha ko astikAya kahA gayA hai- astizabdena pradezapradezA: kvaciducyante, tatazca teSAM vA kAyAH astikAyA: / isa arddhamAgadhI Agama sAhitya meM astikAya ke dvArA sampUrNa jagat kI vyAkhyA ho jAtI hai| astikAya 'astikAya' ko vyAkhyAmajJapti sUtra ke AdhAra para spaSTarUpeNa samajhA jA sakatA hai| vahA~ para tIrthaMkara mahAvIra se unake pramukha ziSya gautama gaNadhara ne jo saMvAda kiyA, vaha isa prakAra hai* prazna 3. uttara prazna uttara prazna uttara prazna uttara - - - - - 0 aSTadazI / 2260 bhaMte! kyA dharmAstikAya ke eka pradeza ko 'dharmAstikAya' kahA jA sakatA hai ? gautama ! yaha artha samartha nahIM hai| (arthAt dharmAstikAya ke eka pradeza ko dharmAstikAya nahIM kahA jA sakatA) bhante kyA dharmAstikAya ke do, tIna, cAra, pA~ca, chaha, sAta, ATha, nau, dasa, saMkhyAta aura asaMkhyAta pradezoM ko 'dharmAstikAya' kahA jA sakatA hai ? gautama ! yaha artha samartha nahIM hai| bhante ! eka pradeza nyUna dharmAstikAya ko kyA 'dharmAstikAya' kahA jA sakatA hai ? gautama! yaha artha samartha nahIM hai| bhante kisa kAraNa se aisA kahA jAtA hai ? gautama! jisa prakAra cakra ke khaNDa ko cakra nahIM
Page #2
--------------------------------------------------------------------------
________________ kahate, kintu sampUrNa ko cakra kahate haiM, isI 'dravya' zabda kI vyutpatti karate hue kahA jAtA hai- dravati prakAra gautama! dharmAstikAya ke eka pradeza ko tAMstAn paryAyAn gacchati iti drvym| jo pratikSaNa vibhinna dharmAstikAya nahIM kahA jA sakatA hai yAvat eka paryAyoM ko prApta hotA hai, vaha dravya hai| astikAya pA~ca hI haiM, pradeza nyUna taka ko bhI dharmAstikAya nahIM kahA jA jabaki dravya chaha haiN| vyAkhyAprajJapti ke dvitIya zataka meM pA~coM sktaa| astikAya kA pA~ca dvAroM se varNana kiyA gayA hai- dravya se, kSetra prazna - bhante! phira dharmAstikAya kise kahA jA sakatA se, kAla se, bhAva se aura guNa se| dravya se varNana karate hue dharmAstikAya ko eka dravya, adharmAstikAya ko eka dravya AkAzAstikAya ko eka dravya tathA jIvAstikAya evaM uttara - gautama! dharmAstikAya ke asaMkhyAta pradeza haiM, jaba ve kRtsana, paripUrNa, niravazeSa eka ke grahaNa se pudgalAstikAya ko kramaza: ananta jIvadravya evaM ananta pudgala pratipAdita kiyA gayA hai| isakA tAtparya hai ki 'astikAya' saba grahaNa ho jAe~, taba gautama! use dharmAstikAya kahA jAtA hai| jahA~ tInoM kAloM meM rahane vAlI akhaNDa pracayAtmaka rAzi kA bodhaka hai, vahA~ dravya zabda ke dvArA usa astikAya ke khaNDoM kA dharmAstikAya kI bhA~ti vyAkhyAprajJapti sUtra meN| bhI grahaNa ho jAtA hai| inameM dharmAstikAya, adharmAstikAya evaM adharmAstikAya, AkAzastikAya, jIvAstikAya aura akAzAstikAya to akhaNDa hI rahate haiM, unake kalpita khaNDa pudgalAstikAya kA bhI akhaNDa svarUpa meM astikAyatva hI ho sakate haiM, vAstavika nahIM, jabaki jIvAstikAya meM ananta svIkAra kiyA gayA hai| yaha avazya hai ki jahAM dharmAstikAya evaM jIva dravya aura pudgalAstikAya meM ananta pudgala dravya apane adharmAstikAya ke asaMkhyAta pradeza haiM vahAM AkAzastikAya, astikAya ke khaNDa hokara bhI apane Apa meM svatantra rUpa se jIvastikAya evaM pudgalAstikAya ke ananta pradeza haiN| isakA astitva meM rahate haiN| nAma se ve sabhI jIva jIvadravya evaM sabhI tAtparya hai ki jisa prakAra dharmAstikAya ke antargata niravazeSa pudgala pudgaladravya kahe jAte haiN| asaMkhyAta pradezoM kA grahaNa hotA hai, usI prakAra adharmAstikAya Adi ke bhI apane samasta pradezoM kA usa astikAya meM grahaNa anuyogadvAra sUtra meM dravya nAma chaha prakAra kA pratipAdita haihotA hai| eka pradeza bhI nyUna hone para use tat tat astikAya 1. dharmAstikAya 2. adharmAstikAya 3. AkAzAstikAya 4. nahIM kahA jaataa| jIvAstikAya 5. pudgalAstikAya aura 6. addhAsamaya (kAla) astikAya kA dravya se bheda pudgalAstikAya ke eka pradeza arthAt paramANu ko kathaMcit astikAya kA dravya se yahI bheda hai ki astikAya meM jahA~ dravya, kathaMcit dravyadeza kahA gayA hai| isI prakAra do pradezoM ko dharmAstikAya Adi ke akhaNDa niravazeSa svarUpa kA grahaNa hotaa| kathaMcit dravya, kathaMcit dravyadeza, kathaMcit aneka dravya aura hai, vahA~ dharmadravya Adi meM usake aMza kA bhI grahaNa ho jAtA hai| aneka dravyadeza kahA gayA hai| isI prakAra tIna, cAra, pA~ca yAvat paramArthata: dharmAstikAya akhaNDa dravya hai, usake aMza nahIM hote asaMkhyAta evaM ananta pradezoM ke saMbaMdha meM kathana karate hue unheM haiN| ata: pudgalAstikAya kahalAyegA tathA Tebala, kursI, pena, eka dravya evaM dravyadeza, aneka dravya evaM aneka dravyadeza kahA pustaka, makAna Adi pudgala dravya kahalAyeMge, pudgalAstikAya gayA hai| nhiiN| Tebala Adi pudgala to haiM, kintu pudgalAstikAya nhiiN| pA~ca astikAyoM meM AkAza sabakA AdhAra hai| AkAza kyoMki inameM samasta pudgaloM kA grahaNa nahIM hotA hai| ata: Tebala, hI anya astikAyoM ko sthAna detA hai| AkAzastikAya loka kursI Adi ko pudgala dravya kahanA upayukta hai| isI prakAra evaM aloka meM vyApta hai, jabaki anya cAra astikAya jIvAstikAya meM samasta jIvoM kA grahaNa ho jAtA hai, usameM koI bhI jIva chUTatA nahIM hai, jabaki alaga-alaga, eka-eka jIva bhI lokavyApI haiN| dharmAstikAya, adharmAstikAya, jIvAstikAya aura pudgalAstikAya se pUrA loka spRSTa hai| jIva dravya kahe jA sakate haiN| yaha astikAya evaM dravya kA sUkSma bheda AgamoM meM sannihita hai| kAla ko dravya to svIkAra kiyA dravya kA vibhAjana AgAmoM meM SaDdravyoM ke atirikta jIva gayA hai, kintu usakA koI akhaNDa svarUpa nahIM hai. usameM pradezoM evaM ajIva ke rUpa meM bhI kiyA gayA hai, yathAkA pracaya bhI nahIM hai, ata: vaha astikAya nahIM hai| 0 aSTadazI / 2270
Page #3
--------------------------------------------------------------------------
________________ kaivihA NaM bhaMte! davvA paNNattA? asaMkhyAta manuSya haiM, asaMkhyAta vANavyantara haiM, asaMkhyAta goyamA duvihA davvA paNNattA, taM jahA-jIvadavvA ya jIvadavvA yA0 / jyotiSka deva haiM, asaMkhyAta vaimAnika deva haiM, ananta siddha haiN| bhagavan! dravya kitane prakAra ke prajJapta haiM? isa prakAra he gautama! jIvaparyAya saMkhyAta aura asaMkhyAta nahIM, gautama! do prakAra ke prajJapta haiM- jIva dravya aura ajIva kintu ananta haiN|13 drvy| dharmAstikAya gati pariNAma vAle jIva aura pudgaloM kI gati meM sahAyaka hotA hai| adharmAstikAya sthiti pariNAma vAle vyAkhyAprajJapti meM ajIva dravyoM ko puna: rUpI ajIva dravya jIva aura pudgaloM kI sthiti meM sahakArI hotA hai| evaM arUpI ajIva dravya meM vibhakta kiyA jAtA hai| AkAzAstikAya anya sabhI dravyoM/astikAyoM ko sthAna/ prajJApanA sUtra meM arUpI ajIva dravya kI 10 paryAya evaM avakAza detA hai| jIvAstikAya cetanAguNa yA upayogaguNa vAlA rUpI ajIva dravya kI 4 paryAya nirUpita haiN| arUpI ajIva dravya hotA hai| pudgalAstikAya varNa, gaMdha rasa evaM sparza vAlA hotA hai| kI 10 paryAya haiM11-1.dharmAstikAya 2. dharmAstikAya ke deza zabda, bandha, sUkSmatA, sthUlatA, saMsthAna bheda, aMdhakAra, chAyA, 3. dharmAstikAya ke pradeza, 4. adharmAstikAya 5. Atapa, udyota vAle dravya bhI pudagala hote haiN| kAla vartanA lakSaNa adharmAstikAya ke deza 6. adharmAstikAya ke pradeza 7. vAlA hai|14 AkAzAstikAya 8. AkAzastikAya ke deza 9. inameM dharmAstikAya, adharmAstikAya, AkAzAstikAya evaM AkAzAstikAya ke pradeza aura 10. addhaasmy| arUpI se pudgalAstikAya ajIvakAya haiM tathA dharmAstikAya, tAtparya hai varNa, gaMdha, rasa evaM sparza se rhit| dharmAstikAya, adharmAstikAya, AkAzAstikAya evaM jIvAstikAya adharmAstikAya, AkAzAstikAya evaM kAla dravya varNAdi se rahita hone ke kAraNa arUpI haiN| rUpI dravya eka hI hai __ arUpIkAya haiM, kyoMki inameM varNa, gaMdha, rasa evaM sparza nahIM haiN| pudglaastikaay| isake cAra paryAya haiM- skandha, skandhadeza, pradeza kI apekSA dharma, adharma evaM eka jIva dravya meM asaMkhyAta pradeza mAne gae haiM tathA AkAza meM ananta pradeza kahe gae haiN| skandha pradeza aura paramANu pudgl| pudgala kA svatantra khaNDa pudgala meM saMkhyAta, asaMkhyAta aura ananta pradeza haiN| pudgala skandha, usakA kalpita aMza deza evaM usakA paramANu jitanA kalpita aMza pradeza kahA jAtA hai| paramANu pudgala svataMtra hai| paramANu eka pradezI hokara bhI aneka skandha rUpa bahu pradezoM ko deza evaM pradeza ke dharmAstikAya Adi arUpI dravyoM meM bhI grahaNa karane kI yogyatA rakhatA hai| gurulaghutva kI apekSA se kalpita aMza evaM paramANu jitane kalpita aMza hI vAcya haiN| pudgalAstikAya gurulaghu bhI hai aura agurulaghu bhI, kintu dharmAstikAya Adi zeSa cAra agurulaghu haiN| rUpI ajIva dravya kI ananta paryAyoM kA bhI pratipAdana huA hai| gautama gaNadhara ke prazna ke uttara meM prajJApanA sUtra meM bhagavAna SaDdravyoM meM dharmAstikAya, adharmAstikAya aura mahAvIra ne spaSTa kiyA hai- gautama! paramANu pudgala ananta haiM, AkAzAstikAya dravya kI dRSTi se tulya haiM tathA SaDdravyoM meM dvipradezika skandha ananta haiM, yAvat dazapradezika skandha ananta sabase alpa haiN| unase jIvAstikAya dravya kI apekSA anantaguNe haiM, unase pudgalAstikAya dravya kI apekSA anantaguNe haiN| unase haiM, saMkhyAta pradezika skandha ananta haiM, asaMkhyAta pradezika skandha ananta haiM, ananta pradezika skandha ananta haiN| isa kAraNa addhAsamaya dravya kI apekSA anantaguNe haiN|15|| hai gautama! aisA kahA jAtA hai ki rUpI ajIva paryAya saMkhyAta saMkhyA kA yaha nirdeza isa tathya ko spaSTa karatA hai ki aura asaMkhyAta nahIM hai, kintu ananta haiN|12| astikAya evaM dravya meM bhinnatA hai| dharmAstikAya, jIvadravya kI bhI ananta paryAya svIkRta haiN| isakA kAraNa adharmAstikAya evaM AkAzAstikAya meM dravya evaM astikAya kI dRSTi se samAnatA haiM, kyoMki ve astikAya kI dRSTi se bhI pratipAdita karate hue kahA gayA hai- asaMkhyAta nairayika haiM, eka-eka haiM tathA dravya kI dRSTi se bhI eka-eka haiN| asaMkhyAt asurakumAra yAvat asaMkhyAta stanita kumAra haiM, jIvAstikAya ko draSTa kI dRSTi se dharmAstikAya kI apekSA asaMkhyAta pRthvIkAyika haiM, asaMkhyAta apakAyika haiM, anantaguNA kahA gayA hai| isakA tAtparya hai ki pratyeka jIva eka asaMkhyAt tejaskAyika haiM, asaMkhyAta vAyukAyika haiM, ananta vanaspatikAyika haiM, asaMkhyAta dvIndriya haiM, asaMkhyAta trIndriya hai, bhinna dravya hai isalie unheM anantaguNA kahA gayA hai| asaMkhyAt caturindriya haiM, asaMkhyAt pacendriya tiryaMcayonika haiM, pudgalAstikAya ko to dravya kI dRSTi se jIva se bhI anantuNA 0 aSTadazI / 2280
Page #4
--------------------------------------------------------------------------
________________ pratipAdita kiyA gayA hai| isakA kAraNa paramANu ko bhI dravya ke jAte haiN| AkAzAstikAya ke gagana, nabha, sama, viSama Adi rUpa meM samajhanA hai| aneka abhivacana haiN| jIvAstikAya ke abhivacanoM meM jIva, uparyukta vivecana se yaha phalita hotA hai ki jAtyapekSayA / prANa, bhUta, sattva, cetA, AtmA Adi ke sAtha pudgala ko bhI to dravya chaha hI haiM, kintu vyaktyapekSayA dravya ananta haiN| pratyeka liyA gayA hai, jo yaha siddha karatA hai ki pudgala zabda kA prayoga vastu apane ApameM eka dravya hai| jo bhI svatantra astitvavAn / prAcIna kAla meM jIva ke lie bhI hotA rahA hai| pudgalAstikAya vastu hai vaha dravya hai| isIlie dravyApekSayA jIva bhI ananta haiM ke aneka abhivacana haiM, yathA-pudgala, paramANu-pudgala, dvipradezI aura pudgala bhI annt| kAla ko to pudgala kI apekSA bhI yAvat saMkhyAta pradezI, asaMkhyAta pradezI, ananta pradezI anantaguNA svIkAra kiyA gayA hai| aadi|17 tAtparya yaha hai ki astikAya evaM dravya kA svarUpa pRthak kAla hai| astikAya to dravya hai, kintu jo dravya hai vaha astikAya ho, paMcAstikAya ke atirikta kAla ko dravya mAnane ke saMbaMdha yaha Avazyaka nhiiN| meM jainAcAryoM meM matabheda rahA hai| isa matabheda kA ullekha dharmAstikAya Adi amUrta dravya AkAza meM eka sAtha rahate tatvAthasUtrakAra umAsvAti nakA tatvArthasUtrakAra umAsviAti ne 'kAlazcetyeke' sUtra ke dvArA kiyA hue bhI eka-dUsare ko bAdhita yA pratihata nahIM krte| ye kisI hai| Agama meM bhI donoM prakAra kI mAnyatA ke bIja upalabdha hote na kisI rUpa meM eka-dUsare ke sahakArI banate haiN| yathA haiN| udAharaNArtha bhagavAna mahAvIra se prazna kiyA gayA- kimidaM dharmAstikAya se jIvoM meM Agamana, gamana, bhASA, unmeSa, manoyoga, bhaMte! kAle tti pavuccati? bhagavan! kAla kise kahA gayA hai? vacanayoga aura kAyayoga pravRtta hote haiN| adharmAstikAya se jIvoM bhagavAna ne uttara diyA- jAvA ceva ajAvA cava tti| arthAt jAva meM sthita honA, baiThanA mana kI ekAgratA Adi kArya hote haiN| aura ajIva kahA gayA hai| isakA tAtparya hai ki kAla jIva aura AkAzAstikAya jIva evaM ajIva dravyoM kA bhAjana yA Azraya ajIva kI paryAya hI hai, bhinna dravya nhiiN| yaha kathana eka apekSA hai| eka yA do paramANuoM se vyApta AkAzapradeza meM sau paramANu se samIcIna hai| 'lokaprakAza' nAmaka grantha meM upAdhyAya bhI samA sakate haiM tathA sau paramANuoM se vyApta AkAza pradeza vinayavijaya jI ne isa Agama vinayavijaya jI ne isa Agama vAkya ke AdhAra para tarka meM sau karoDa paramANa bhI samA sakate haiN| jIvAstikAya se jIvoM upasthita kiyA hai ki vartanA Adi paryAyoM ko yadi dravya mAnA meM matijJAna, zrutajJAna, avadhijJAna, mana:paryAyajJAna, kevalajJAna, gayA to anavasthA doSa A jaayegaa| paryAyarUpa kAla pRthaka dravya mati ajJAna, zruta ajJAna, vibhaMga jJAna, cakSu darzana, acakSu darzana, nahIM bana sakatA hai|18 Agama meM kyoMki 'addhAsamaya' ke rUpa nahA bana sakatA hai| avadhidarzana, kevaladarzana kI ananta paryAyoM ke upayoga kI prApti meM kAla dravya kA vivecana prApta hotA hai. ata: lokaprakAza meM hotI hai| pudgalAstikAya se jIvoM ko audArika, vaikriya, etadartha tarka upasthApita karate hue kahA haiAhAraka, taijasa va kArmaNa zarIra, zrotrendriya Adi indriyA~, 1. loka meM nAnAvidha Rtubheda prApta hotA hai, usake pIche manoyoga, vacanayoga, kAyayoga aura zvAsocchvAsa ko grahaNa koI kAraNa honA cAhiye aura vaha kAla hai|19 karane kI pravRtti hotI hai|16 2. Amra Adi vRkSa anya samasta kAraNoM ke upasthita hone bhagavatIsUtra ke bIsaveM zataka meM dharmAstikAya Adi ke para bhI phala se vaMcita rahate haiN| ve nAnAzakti se samanvita aneka abhivacana (paryAyavAcI zabda) die gae haiM, jinase inakA kAladravya kI apekSA rakhate haiN|20 viziSTa svarUpa prakAza meM AtA hai| udAharaNArtha dharmAstikAya ke 3. vartamAna, atIta evaM bhaviSya kA nAmakaraNa bhI kAla abhivacana haiM- dharma yA dharmAstikAya, prANAtipAta-viramaNa yAvat dravya ke binA saMbhava nahIM ho sakegA tathA kAla ke binA padArthoM parigraha-viramaNa, krodha-viveka yAvat mithyAdarzanazalya-viveka, ko pRthaka-pRthaka nahIM jAnA jA skegaa|21 IryA samiti yAvat uccAra-prasravaNa-khela-jalla-sighANa 4. kSipra, cira, yugapad, mAsa, varSa, yuga Adi zabda bhI pariSThApanikA samiti, manogupti yAvat kaaygupti| dharmAstikAya kAla kI siddhi karate haiN| 22 ke ye abhivacana use dharma ke nikaTa le Ate haiN| isI prakAra adharmAstikAya ke adharma, prANAtipAta aviramaNa yAvat parigraha 5. kAla ko SaSTha dravya ke rUpa meM Agama meM bhI nirUpita aviramaNa, krodha-aviveka yAvat mithyAdarzanazalya aviveka kiyA gayA hai, yathA- kai NaM bhaMte! davvA? goymaa| cha davvA Adi abhivacana adharmAstikAya ko adharma pApa ke nikaTa le paNa paNNattA, taM jahAdhammatthikAe, adhammasthikAe, 0 aSTadazI / 2290
Page #5
--------------------------------------------------------------------------
________________ y|23 AgAsatthikAe, puggalatthikAe, jIvatthikAe, addhAsamae gayA hai 'zabdaguNakamAkAzam' jabaki jainadarzana meM AkAza kA guNa avagAhana karanA mAnA gayA hai| zabda ko to pudgala dravya meM isa prakAra Agama aura yuktiyoM se kAla pathaka dravya ke sammilita kiyA gayA hai| rUpa meM siddha hai| vartanA, pariNAma, kriyA, paratva aura aparatva vaizeSika darzana meM pRthvI, apa, tejas vAyu, AkAza, kAla ke upakAra haiN| dravya kA honA hI vartanA, usakA vibhinna kAla, dizA, AtmA aura mana ko dravya mAnA jAtA hai| inameM se paryAyoM meM pariNamana, pariNAma, dezAntara prApti Adi kriyA, AkAza, kAla evaM AtmA ko to pRthak dravya ke rUpa meM jaina jyeSTha honA paratva tathA kaniSTha honA aparatva hai| kAla ko dArzanikoM ne bhI aMgIkAra kiyA hai, kintu pRthvI, apa, tejas paramArtha aura vyavahAra kAla ke rUpa meM do prakAra kA pratipAdita evaM vAyu kI pRthak dravyatA mAnane kA jainadarzanAnusAra koI kiyA jAtA hai| aucitya nahIM hai, kyoMki ve sajIva hone para jIva dravya meM aura jaina pratipAdana kA vaiziSTya nirjIva hone para pudgala dravya meM samAhita ho jAte haiN| dizA koI pRthak dravya nahIM hai vaha to 'AkAza' kI hI paryAya hai| mana ko paMcAstikAyAtmaka yA SaDdravyAtmaka jagat kA pratipAdana jaina Agam vAGgamaya kA mahatvapUrNa pratipAdana hai| jIva evaM jaina dArzanikoM ne pudgala meM sammilita kiyA hai| pudgala athavA jar3a evaM cetana kA anubhava to hameM hotA hI hai, AgamoM meM pudgalAstikAya evaM jIvAstikAya kA vistAra kintu inameM gati evaM sthiti bhI dekhI jAtI hai| gati evaM sthiti se nirUpaNa milatA hai| pudgala dravya meM 'paramANu' kA vivecana meM sahAyaka udAsIna nimitta ke rUpa meM kramaza: dharmAstikAya evaM mahatvapUrNa hai| paramANu pudgala kI sabase choTI svataMtra ikAI hai| adharmAstikAya kI svIkRti aura usakA jIva evaM pudgala ke ___paramANu kA jaisA varNana AgamoM meM upalabdha hotA hai vaha kAraNa lokavyApitva svIkAra karanA saMgrata hI pratIta hotA hai| Azcaryajanaka hai| eka paramANu dUsare paramANu se AkAra meM talya ina sabake Azraya hetu AkAzAstikAya kA pratipAdana aparihArya hokara bhI varNa, gaMdha rasa evaM sparza meM bhinna hotA hai| koI kAlA, thaa| AkAza ko loka taka sImita na mAnakara use aloka meM koI nIlA Adi varNa kA hotA hai| koI eka guNa kAlA, koI bhI svIkAra kiyA gayA hai, kyoMki loka ke bAhara rikta sthAna dviguNa kAlA Adi hone se bhI unameM bheda hotA hai| AkAzasvarUpa hI ho sakatA hai| paMcAstikAya ke sAtha paryAya paramANu kI aspRzadgati adbhuta hai| isa gati ke kAraNa pariNamana ke hetu rUpa meM kAla ko mAnyatA denA bhI jaina-paramparA paramANu eka samaya meM loka ke eka chora se dUsare chora taka pahu~ca ko Avazyaka pratIta huaa| isalie SaD dravyoM kI mAnyatA sakatA hai|24 sAkAra ho gii| jaina darzana ke granthoM meM Age calakara 'astikAya' ke sthAna yahA~ para yaha ullekhanIya hai ki dharmAstikAya evaM para dravya zabda kA hI prayoga ho gayA tathA vastu yA sat kI adharmAstikAya jaina darzana kA apanA vaiziSTya hai| inakA anya / vyAkhyA 'dravyaparyAyAtmaka' svarUpa se kI jAne lgii| kintu kisI bhAratIya darzana meM nirUpaNa nahIM huA hai| yadyapi AgamoM meM astikAya evaM dravya ke svarUpa meM kiMcita bheda rahA sAMkhyadarzana meM mAnya prakRti ke rajoguNa se dharmadravya kA tathA hai| tamoguNa se adharmadravya kA sAmya pratIta hotA hai, kintu jaina darzana saMdarbha meM dharmAstikAya evaM adharmAstikAya svatantra dravya haiM, jabaki cauvihe loe viyAhite : davvato loe, khettao loe, sAMkhya meM ye prakRti ke svarUpa haiN| dUsarI bAta yaha hai ki dharma evaM kAlao loe, bhAvao loe| -isibhAsiyAI, 31vA~ adharma dravya lokavyApI haiM aura tIsarI bAta yaha hai ki sattvaguNa, adhyayana rajoguNa evaM tamoguNa milakara kArya karate haiM, jabaki jainadarzana goyamA! paMca asthikAyA paNNattA, taM jahA-dhammatthikAe, meM ye donoM svataMtrarUpeNa kArya meM sahAyaka banate haiN| adhammatthikAe, AgAsatthikAe, jIvatthikAe, AkAza ko dravya rUpa meM prAya: sabhI darzanoM ne svIkAra pogltthikaae| -vyAkhyAprajJapti zataka 2, uddezaka 10, kiyA hai, kintu AkAza ke lokAkAza aura alokAkAza bheda jainetara darzanoM meM prApta nahIM hote| nyAya, vaizeSika, vedAnta 3. se kiM taM davvAName? davvaNAme chavihe paNNatte, taMjahAsAMkhya, Adi darzanoM meM 'zabda' ko AkAza dravya kA guNa mAnA dhammatthikAe, adhammatthikAe, AgAsatthikAe, 0 aSTadazI/ 2300
Page #6
--------------------------------------------------------------------------
________________ jIvatthikAe, poggalatthikAe, addhAsamae y| anuyogadvAra kaMcana kAMkariyA sUtra, 218 dharma kA sahI svarUpa draSTavya, vyAkhyAprajJapti, zataka 2, uddezyaka 10, sUtra 7 uttarAdhyayana sUtra ke AThaveM 'kApilIya' adhyayana meM eka NavaraM paesA aNaMtA bhviyvvaa| -vahI jijJAsu ne pUchA ki - adhuve AsAsayammi, saMsArammi dukkhapaurAe / 6. vahI, sUtra 2-6 kiM NAma hojja taM kammayaM, jeNAhaM duggaI Na gacchejjA / / anuyogadvAra sUtra 218 arthAt isa asthira, azAzvata aura pracura du:khamaya saMsAra meM 8. vyAkhyAprajJapti, zataka, 8, uddezaka 10, sUtra 23-24 aisA kauna-sA karma hai jisake phalasvarUpa maiM durgati meM na jAU~? isa 9. sthAnAMga sUtra, sthAna 4, uddezaka 3 adhyayana kI 18 gAthAoM meM bar3e hI sundara DhaMga se dharma kA svarUpa 10. vyAkhyAprajJapti, zataka 25, uddezaka 2 samajhAte hue vizuddha prajJA vAle kapila kevalI ne kahA ki jo kevalI prarUpita dayA dharma kA pAlana karate haiM, ve saMsAra sAgara se tira jAte 11. prajJApanA sUtra, pada 5, sUtra 500-503 haiN| isa dharma kA pAlana karane vAloM ne hI isa loka-paraloka ko 12. vahI, sUtra 504 saphala kiyA hai aura kreNge| 13. vahI, sUtra 438-439 kaI jijJAsu prazna karate haiM ki isa loka aura paraloka ko 14. gailakkhaNo u dhammo, ahammo tthaannlkkhnno| sukhI banAne ke lie pauSadha pratikramaNAdi kaSTakArI kriyAe~ kyoM kareM? bhAvoM ko zuddha kara leMge hamArI mukti ho jaayegii| baMdhuoM hara bhAyaNaM savvadavvANaM, nahaM ogaahlkkhnnN| sAdhaka mAtA marudevI yA bharata cakravartI jaisA nahIM bana sakatA vattaNA lakkhaNo kAlo, jIvo uvoglkkhnno| isIlie mahAmunizvara bhagavAna mahAvIra ne sAmAyika pauSadha nANeNa daMsaNeNa ca suheNa duheNa y|| pratikramaNAdi karane kA upadeza diyA hai| prabhu mahAvIra ke batAye hue sabaMdhayAra ujjoo, pabhA chAyAtave i vaa| sAre niyama rAga dveSa kI pravRttiyoM ko vaza meM karane ke lie hI haiN| vaNNarasagaMdhaphAsA, puggalANaM tu lakkhaNaM ||-uttraadhyyn sUtra jaina dharma meM sAdhanA kI jo paddhatiyA~ batalAI gaI haiM ve itanI sundara 28.9-12 aura bejor3a haiM ki unake dvArA hama zIghra hI apane lakSya ko prApta kara sakate haiN| ina pavitra kriyAoM meM jaba taka mana jur3A rahegA taba 15. prajJApanA sUtra, pada 3 sUtra 270 taka apavitra vicAra mana meM nahIM Ae~ge, sAvadha bhASA nahIM bolI 16. vyAkhyAprajJapti zataka 13, uddezaka 4, sUtra 24-28 jAyegI tathA kAyA se bhI chaha kAyA ke jIvoM kI rakSA hogii| 17. vyAkhyAprajJapti zataka 20, uddezaka 2, sUtra 4-8 isIlie jJAnI mahAtmA kahate haiM ki dhArmika kriyAoM ko chA jAne atra drvyaabhedvrti-nvrtnaadivivkssyaa| do jIvana ke hara eka kSaNa para, ekameka ho jAne do zarIra kI ekakAlo'pi vartanAdyAtmA jiivaajiivtyoditH| eka kriyAoM para to kaSAyoM para zAlIna ho jaayegii| paryAyANAM hi dravyatve'navasthApi prsjyte| dhArmika kriyAoM kA mahatva samajha meM A jAye to isameM bahuta paryAyarUpastatkAla: pRthag dravyaM na sNbhvet|| - mana lagatA hai aura eka adbhuta alaukika AnaMda kI prApti hotI hai ki ina kriyAoM ke mAdhyama se anaMtAnaMta jIvoM ko abhayadAna pradAna lokaprakAza, sarga 28, zloka 13 va 15 kiyA hai jisake phalasvarUpa karmoM ke puMja ke puMja naSTa ho rahe haiN| 19. lokaprakAza 28.47 dhArmika kriyAoM kA phala tatkAla dikhAI nahIM de to bhI vizvAsa 20. vahI 28.48 kriyAoM kA phala tatkAla dikhAI nahIM de to bhI vizvAsa rakho usakA 21. vahI 28.49 phala avazya milatA hai kyoMki ye sarvAMgINa vikAsa kI jar3a hai| inakA svAdhyAya Adi se siMcana kiyA jAye to isakI zAnti kA dUsarA koI 22. vahI 28.53 phala tIna loka meM nahIM hai| 23. lokaprakAza 28.55 ke pazcAt tIrthaMkaroM ko tIrthaMkara banAne vAlI, gaNadharoM ko gaNadhara banAne 24. vyAkhyAprajJapti sUtra vAlI, AcAryoM ko AcArya banAne vAlI yaha dharma karaNI hI hai| aMta:karaNa se dhArmika kriyAoM ko karane vAlA isa loka meM bhI AnaMda aura zAMti meM ramaNa karane ke kAraNa sukhI hotA hai aura paraloka meM bhI sukhI rahatA hai kyoMki mokSa mArga para calane vAlA rAste meM bhI kahIM vizrAma karatA hai to uttama sthAna yAnI vaimAnika meM hI karatA hai| isalie hameM dayA, saMvara, sAmAyika, pauSadhAdi karake hameM apanI ghar3iyoM ko saphala karanA hai| 0 aSTadazI / 2310