Book Title: Aparigraha Manav Jivan ka Bhushan
Author(s): Hastimal Acharya
Publisher: Z_Jinvani_Acharya_Hastimalji_Vyaktitva_evam_Krutitva_Visheshank_003843.pdf
Catalog link: https://jainqq.org/explore/229939/1

JAIN EDUCATION INTERNATIONAL FOR PRIVATE AND PERSONAL USE ONLY
Page #1 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [ 10 ] aparigraha : mAnava-jIvana kA bhUSaNa hajAroM dharmopadezakoM ke upadeza, pracArakoM kA pracAra aura rAjya ke navIna aparAdha nirodhaka niyamoM ke bAvajUda bhI janatA meM pApa kyoM nahIM kama ho rahe, lobha ko saba koI burA kahate haiM, phira bhI dekhA jAtA hai kahane vAle svayaM apane saMgraha ko bar3hAne kI ora hI daur3a rahe haiM / aisA kyoM? roga ko miTAne ke lie unake kAraNoM ko jAnanA caahie| pApa ghaTAne ke liye bhI usake kAraNoM ko dekhanA Avazyaka hai| zAstra meM AhAra, bhaya, maithuna, parigraha, krodha, mAna, mAyA aura lobha Adi dasa saMjJAe~ batAI gaI haiM / saMsAra ke pAbAla vRddha jIvamAtra ina saMjJAoM se trasta haiM / sAmAyika ke bAda, hama prati dina pAlocanA karate haiM ki cAra saMjJAoM meM se koI saMjJA kI ho "tassa micchAmi dukkar3a" para kisI saMjJA meM kamI nahIM aatii| AhAra, bhaya aura maithana saMjJA meM avasthA pAkara phira bhI kamI A sakatI hai, para lobha-parigraha saMjJA avasthA jarjarita hone para bhI kama nahIM hotii| isake liye sUtrakAra ne ThIka hI kahA hai ___"jahA lAho tahA loho, lAhA loho pavaDr3hai / " lAbha vRddhi ke sAtha lobha bhI bar3hatA hai, isIlie to anubhaviyoM ne kahA hai-"tRSNakA taruNAyate", samaya Ane para saba meM jIrNatAjanya durbalatA pAtI hai, para karor3oM-araboM varSa bItane para bhI tRSNA bUr3hI nahIM hotI, balki vaha taruNa hI banI rahatI hai| lobhecchA kI vRddhi ke, zAstra meM antaraMga aura bahiraMga do kAraNa batAye haiM / lobha, moha yA ratirAga kA udaya evaM mUrchA bhAva Adi antara ke mUla kAraNa haiM / khAna-pAna, acchA rahana-sahana, yAna-vAhana, bhabana-bhUSaNa Adi dUsare ke bar3e-car3he parigraha ko dekhane-sunane se lobha bhAvanA bar3hatI hai / parigraha kA cintana bhI lobha vRddhi kA pramukha kAraNa hai| mere pAsa kaur3I nahIM, svarNa-ratna ke AbhUSaNa nahIM aura amuka ke pAsa haiM, isa prakAra apanI kamI aura dUsaroM kI bar3hatI kA cintana karane se parigraha saMjJA bar3hatI hai| parigraha ghaTAiye, sAdagI bar3hAiye gAMva meM parigraha kA pradarzana kama hai to vahA~ vastrAbhUSaNa Adi ke saMgraha kA namUnA bhI alpa dRSTigocara hotA hai / zahara aura mahAjana jAti meM parita Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #2 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * prAcArya zrI hastImalajI ma. sA. * 343 parigraha kA pradarzana adhika hai to vahAM pApa mAnate hue bhI vastrAbhUSaNa, dhanadhAnya Adi kA saMgraha adhika dRSTigocara hotA hai, kyoMki parigraha se una sAdhanoM se hI AdamI kA mUlyAMkana hotA hai / kitanA hI vratI, sevAbhAvI, guraNI evaM vidvAn bhI kyoM na ho, sAdI bheSa-bhUSA meM ho to Adara prApta nahIM karatA, yadi bar3hiyA veza aura ucca starIya AkarSaka rahana-sahana ho to darzakajanoM kI dRSTi meM bar3A mAnA jAtA hai| yahI dRSTi-bheda saMgraha-vRtti aura lobha-vRddhi kA pramukha kAraNa hai| aparigraha bhAva ko bar3hAne ke lie sAmAjika vyavasthA aura bAhya vAtAvaraNa sAdA evaM pradarzana rahita honA caahie| AMgla zAsakoM kI adhInatA se mukta hone ko gAMdhIjI ne sAdA aura binA pradarzana kA alpa parigrahI jIvana apanAyA thaa| bar3e-bar3e dhanI, udyogapati aura adhikArI bhI usa samaya sAdA jIvana jIne lage / phalasvarUpa una dinoM sevA aura sevAvRtti ko U~cA mAnA jAne lgaa| logoM meM nyAyanIti, sevA aura sadAcAra camakane lagA / Aja phira sAmAjika stara se deza ko sAdagI kA vistAra karanA hogA, pradarzana ghaTAnA hogA / jaba taka aisA nahIM kiyA jAya, taba taka parigraha kA bar3hatA roga kama nahIM hI sktaa| pradarzana karane vAle ke mana meM IrSyA, moha aura ahaMkAra utpanna hotA hai aura dUsaroM ke lie usakA pradarzana, IrSyA, haraNabuddhi, lAlaca evaM Artta-utpatti meM kAraNa hotA hai, ataH pradarzana ko pApa-buddhi kA kAraNa samajha kara tyAganA parigraha saMjJA ghaTAne kA kAraNa hai / Aja saMsAra meM parigraha kI hor3a lagI huI hai| aisI paristhiti meM parigraha bhAva ghaTAne meM nimna bhAvanAe~ atyanta upayogI ho sakatI haiM1. parigraha bhaya, cintA aura caMcalatA kA kAraNa evaM kSaNabhaMgura hai / 2. asaMgrahI vRtti ke pazu-pakSI manuSya kI apekSA sukhI aura prasanna rahate haiM / 3. parigraha mAnava ko parAdhIna banAtA hai, parigrahI bAhya padArthoM ke abhAva meM cintita rahatA hai| 4. parigraha kI ulajhana meM ulajhe jIva ko zAnti nahIM miltii| 5. santoSa hI sukha hai / kahA bhI hai "godhana, gajadhana, ratana dhana, kaMcana khAna sukhAna / jaba Ave santoSa dhana, saba dhana dhali samAna / / " Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #3 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * 344 * vyaktitva evaM kRtitva 6. jisako cAha hai, vaha araboM kI sampadA pAkara bhI duHkhI hai / cAha miTane para hI cintA miTatI hai / santoM ne ThIka kahA hai "santoSI sadA sukhI, duHkhI tuSNAvAn / " saMsAra ke agaNita pazu-pakSI aura kITa pataMgAdi jIva, jo saMgraha nahIM karate, ve mAnava se adhika nizcinta evaM zoka rahita haiN| saMgrahavAna Asakta mAnava se vaha adhika sukhI hai, jo alpa saMgrahI aura prAsakti rahita hai / saMsAra kI sArI sampadA kisI eka asantoSI ko mila jAya, taba bhI usa lobhI kI icchA pUrNa nahIM ho sakatI, kyoMki icchA mAnava ke samAna ananta hai / jJAniyoM ne kahA hai-mAnava, isa nazvara sampadA ke pIche bhAna bhUlakara mata daur3a / yaha to pApI jIva ko bhI ananta bAra mila gaI hai| yadi sampadA hI milAnI hai, to jJAna, darzana, cAritra kI Atmika sampadA milA, jo zAzvata Ananda ko dene vAlI hai, anyathA eka lokokti meM kahA gayA hai-- "suta dArA, aru lakSmI, pApI ke bhI hoya / santa samAgama, prabhu kathA, durlabha jaga meM doya / / " paise vAle bar3e nahIM, bar3e haiM sadguNI, jinakI indra bhI sevA karate haiM / parigraha-maryAdA kA mahattva parigraha-pariNAma pA~ca aNuvratoM meM antima hai aura cAra vratoM kA saMrakSaNa karanA evaM bar3hAnA isake AdhIna hai / parigraha ko ghaTAne se hiMsA, asatya, asteya, kuzIla, ina cAroM para roka lagatI hai / ahiMsA Adi cAra vrata apane Apa puSTa hote rahate haiM / isa vrata ke pariNAmasvarUpa jIvana meM zAnti aura santoSa prakaTa hone se sukha kI vRddhi hotI hai, nizcitatA aura nirAkulatA AtI hai / aisI sthiti utpanna hone se dharma-kriyA kI ora manuSya kA citta adhikAdhika AkarSita hotA hai / isa vrata ke ye vaiyaktika lAbha haiM, kintu sAmAjika dRSTi se bhI yaha vrata atyanta upayogI hai / Aja jo Arthika baiSamya dRSTigocara hotA hai, isa vrata ke pAlana na karane kA hI pariNAma hai / Arthika vaiSamya isa yuga kI eka bahuta bar3I samasyA hai / pahale bar3e-bar3e bhImakAya yaMtroM kA pracalana na hone kAraNa kucha vyakti Aja kI taraha atyadhika pUMjI ekatra nahIM kara pAte the; magara Aja yaha bAta nahIM rahI / Aja kucha loga yantroM kI sahAyatA se pracura dhana ekatra kara lete haiM, to dUsare loga dhanAbhAva ke kAraNa apane jIvana kI anivArya AvazyakatAoM kI pUrti karane se bhI vaMcita rahate haiN| unheM peTa bhara roTI, tana Dhakane ko vastra aura auSadha jaisI cIjeM bhI upalabdha nhiiN| isa sthiti kA sAmanA karane ke lie Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #4 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * zrAcArya zrI hastImalajI ma. sA. * aneka vAdoM kA janma huA hai / samAjavAda, sAmyavAda, sarvodayavAda Adi isI ke phala haiM / prAcIna kAla meM aparigrahavAda ke dvArA isa samasyA kA samAdhAna kiyA jAtA thA / isa vAda kI vizeSatA yaha hai ki yaha dhArmika rUpa meM svIkRta hai / prataeva manuSya ise balAt nahIM, svecchA pUrvaka svIkAra karatA hai / sAtha hI dharmazAstra mahAraMbhI yaMtroM ke upayoga kara pAbaMdI lagA kara Arthika vaiSamya ko utpanna nahIM hone dene kI bhI vyavasthA karatA hai / ataeva agara aparigraha vrata kA vyApaka rUpa meM pracAra aura aMgIkAra ho, to na artha vaiSamya kI samasyA vikarAla rUpa dhAraNa kare aura na varga saMgharSa kA avasara upasthita ho / magara Aja kI duniyA dharmazAstroM kI bAta sunatI kahA~ hai / yahI kAraNa hai ki saMsAra azAnti aura saMgharSa kI krIr3AbhUmi banA huA hai aura jaba taka dharma kA Azaya nahIM liyA jAyagA, taba taka isa viSama sthiti kA anta nahIM AegA / 345 dezavirati dharma ke sAdhaka ( zrAvaka ) ko apanI kI huI maryAdA se adhika parigraha nahIM bar3hAnA cAhie / use parigraha kI maryAdA bhI aisI karanI cAhie ki jisase usakI tRSNA para aMkuza lage, lobha meM nyUnatA ho aura dUsare logoM ko kaSTa na pahu~ce / Jain Educationa International sarvavirata sAdhaka ( zramaNa ) kA jIvana to aura bhI adhika uccakoTi kA hotA hai / vaha AkarSaka zabda, rUpa, gaMdha, rasa aura sparza para rAga aura aniSTa zabda Adi para dveSa bhI nahIM karegA / isa prakAra ke AcaraNa se jIvana meM nirmalatA banI rahegI / aisA sAdhanAzIla vyakti cAhe akelA rahe yA samUha meM rahe, jaMgala meM rahe, yA samAja meM rahe, pratyeka sthiti meM apanA vrata nirmala banA sakegA / svAdhyAya kI bhUmikA parigraha vRtti ko ghaTAne meM svAdhyAya kI asarakArI bhUmikA hotI hai / svAdhyAya vastutaH antara meM alaukika prakAza prakaTa karane vAlA hai / svAdhyAya AtmA meM jyoti jagAne kA eka mAdhyama hai, eka prazasta sAdhana hai, jisase prasupta AtmA jAgRta hotI hai, use sva tathA para ke bheda kA jJAna hotA hai / svAdhyAya se AtmA meM sva-para ke bheda ke jJAna ke sAtha vaha sthiti utpanna hotI hai, nirantara vaha bhUmikA banatI hai, jisameM AtmA sva tathA para ke bheda ko ko samajhane meM pratikSaNa jAgarUka rahatI hai / saMkSepa meM kahA jAya to svAdhyAya ke dvArA sva-para ke bheda kA jJAna prApta hotA hai / jisa prabuddha prAtmA ko sva tathA para ke bheda kA jJAna prApta ho gayA, usakI paudgalika mAyA se mamatA svataH hI kama ho jAyagI / For Personal and Private Use Only Page #5 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * 346 * mamatA ghaTane para dAna kI pravRtti sva-para ke bheda kA bodha ho jAne kI sthiti meM hI apane zarIra para sAdhaka kI mamatA kama hogI / zarIra evaM bhojyopabhojyAdi para mamatA kama hone para vaha tapa karane ko udyata hogA / bhautika sAmagrI para mamatA ghaTegI, tabhI vyakti ke antarmana meM dAna dene kI pravRtti balavatI hogI / mamatA ghaTegI, tabhI sevA kI vRtti utpanna hogI, kyoMki ye sArI cIjeM mamatA se sambandhita haiM / AlocanA kA vyakti ke svayaM ke jIvana-nirmANa se sambandha hai / AlocanA vastutaH vyakti ke svayaM ke jIvana nirmANa kA pramukha sAdhana hai, jabaki dAna sva aura para donoM ke jIvana nirmANa kA sAdhana hai / dAna kA sambandha dUsare logoM ke sAtha svadharmI bandhutroM ke sAtha prAtA hai aura isameM sva-kalyANa ke sAtha parakalyANa kA dRSTikoNa adhika hotA hai / isakA matalaba yaha nahIM hai ki dAna dete samaya dAnadAtA dvArA sva-kalyANa ko pUrNataH ThukarA diyA jAtA hai / kyoMki parakalyANa ke sAtha sva-kalyANa kA avinAbhAva sambandha hai / para kalyANa kI bhAvanA jitanI utkRSTa hogI, utanA hI adhika sva-kalyANa svataH hI ho jAyagA / jo sva-kalyANa se viparIta hogA, vaha kArya vyavahArika evaM dhArmika, kisI pakSa meM sthAna pAne lAyaka nahIM hai / vyaktittva evaM kRtitva to dAna kI yaha vizeSatA hai ki vaha sva aura para donoM kA kalyANa karatA hai / dAna dene kI pravRtti tabhI jAgRta hogI, jaba ki mAnava ke mana meM apane svatva kI, apane adhikAra kI vastu para se mamatA haTegI / mamatva haTane para jaba usake antara meM sAmane vAle ke prati pramoda bar3hegA, prIti bar3hegI aura use vizvAsa hogA ki isa kArya meM merI sampadA kA upayoga karanA lAbhakArI hai, kalyANakArI hai, tabhI vaha apanI sampadA kA dAna karegA / kisAna apane ghara meM saMcita acche bIja ke dAnoM ko kheta kI miTTI meM kyoM pheMka detA haiM ? isIliye ki use yaha vizvAsa hai ki yaha bar3hane-bar3hAne kA rAstA hai / apane kaNa ko bar3hAne kA yahI mAdhyama hai ki use kheta meM DAle / jaba taka bIja ko kheta meM nahIM DAlegA, taba taka vaha bar3hegA nahIM / peTa meM DAlA huA kaNa to khatma ho jAyagA, jaTharAgni se jala jAyagA, kintu kheta meM, bhUmi meM DAlA huA bIja phalegA, bar3hegA / ThIka yahI sthiti dAna kI bhI haiN| thor3A sA antara avazya haiM / Jain Educationa International A ko kheta meM DAlane kI avasthA meM kisAna kI bIja para se mamatA chUTI nahIM hai / bIja ko kheta meM phaiMkane meM adhika lAbha mAnatA haiM, isaliye pheMkatA hai / para hamAre dharma pakSa meM dAna kI isa taraha kI sthiti nahIM haiM / dAna kI pravRtti meM jo apane dravya kA dAna karatA hai, vaha kevala isa bhAvanA se hI dAna For Personal and Private Use Only Page #6 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * zrAcArya zrI hastImalajI ma. sA. * nahIM karatA ki usase usako adhika lAbha hogA, balki usake sAtha yaha bhAvanA bhI haiM ki yaha parigraha duHkhadAyI haiM, isase jitanA adhika sneha rakhU~gA, moha rakhUMgA, yaha utanA hI adhika klezavarddhaka tathA Artta evaM raudra-dhyAna kA kAraNa banegA / 347 'sthAnAMga' sUtra meM zrAvaka ke jo tIna manoratha batAye gaye haiM, unameM pahale manoratha meM parigraha- tyAga ko mahatI nirjarA kA mahAn kAraNa batAte hue ullekha kiyA gayA haiM --- " tihi ThANehiM samaNovAsae mahANijjare mahApajjavasANe bhavai taM jahAkayA NaM ahaM appaM vA bahu vA pariggahaM paricaissAmi, evaM samaNasA savayasA sakAyasA jAgaramANe samaNovAsae mahANijjare mahApajjavasANe bhavai / " arthAt - tIna prakAra ke manorathoM kI mana, vacana aura kriyA se bhAvanA bhAtA huA zrAvaka pUrvopArjita karmoM ko bahuta bar3I mAtrA meM naSTa aura bhavATabI bahuta bar3e patha ko pAra kara letA haiM / parigraha ghaTAne sambandhI manoratha isa prakAra haiM - are ! vaha dina kaba hogA, jaba maiM alpa athavA adhikAdhika parigraha kA parityAga kara sakUMgA / Jain Educationa International 'sthAnAMga' sUtra meM jisa prakAra zrAvaka ke tIna manorathoM kA varNana kiyA gayA hai, usI prakAra sAdhu ke tIna manorathoM kA bhI ullekha hai / gRhastha kA jIvana vrata - pradhAna nahIM, zIla- pradhAna aura dAna- pradhAna hai / sAdhu kA jIvana saMyama pradhAna evaM tapa-pradhAna haiM / gRhastha ke jIvana kI zIla aura dAna - ye vizeSatAe~ haiM / gRhastha yadi zIlavAn nahIM haiM to usake jIvana kI zobhA nahIM / jisa prakAra zIlavAn honA gRhastha jIvana kA eka Avazyaka aMga hai, usI taraha apanI saMcita sampadA meM se ucita kSetra meM dAna denA, apanI sampadA kA vinimaya karanA aura parigraha kA satpAtra meM vyaya karanA, yaha bhI gRhastha jIvana kA eka pramukha bhUSaraNa aura kartavya haiM / dharmasthAna meM parigrahI banakara prAnA cAhie dharmasthAna meM Ane vAle bhAI-bahinoM se yaha kahanA hai ki sabase pahale dhyAna yaha rakhA jAya ki aparigrahiyoM ke pAsa jAte haiM to ve jyAdA se jyAdA parigrahiyoM kA rUpa dhAraNa karake jAyeM / hama loga kyA haiM ? aparigrahI / hamAre pAsa sone kA kandorA hai kyA ? nahIM, bar3hiyA sUTa hai kyA ? nahIM / hamAre pAsa paisA hone kI zaMkA hai kyA ? nahIM, hamAre pAsa siMhAsana bhI rajata For Personal and Private Use Only Page #7 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * 348 .* vyaktitva evaM kRtitva kA, sone kA, hIrA-motI jaTita hai kyA ? nhiiN| jaina sAdhu apane pAsa eka phUTI kaur3I bhI nahIM rakha sakatA, yahA~ taka ki cazme kI DaNDI meM kisI dhAtu kI kIla bhI ho to hamAre kAma nahIM AyegA / jaba taka dUsarA nahIM mile, taba taka bhale hI rkheN| Apake santa itane aparigrahI aura Apa dharmasthAna meM prAveM to soceM ki bar3hiyA sUTa pahana kara caleM / bAI socatI hai ki sone ke gokharU hAthoM meM pahana leM, sone kI lar3a gale meM DAla leM, sone kI jaMjIra kamara meM bA~dha leM, yahA~ taka ki mAlA ke manake bhI lakar3o candana ke kyoM hoM, cAMdI ke dAnoM kI mAlA banavA leN| ___ isa prakAra Apa dharmakriyA meM parigraha rUpa dhAraNa kareMge, jarA-jarA sI lene-dene kI sAmagrI meM parigraha se mUlyAMkana hogA, to cintA paidA hogI yA nahIM? corI hogI to Apa kitanoM ko lapeTe meM leMge? vetana para kAma karane vAle kAryakartA bhI lapeTe meM AyeMge, kameTI ke vyavasthApaka bhI lapeTe meM aayeNge| dUsare loga kaheM na kaheM lekina hama aparigrahI haiM, isalie kahatA hU~ ki aparigraha ke sthAna para to jyAdA se jyAdA aparigraha rakhane kI hI bhAvanA AnI caahie| aparigraha : mAnava-jIvana kA bhUSaNa parigraha kI mamatA kaba kama hogI ? jabaki sva kA adhyayana karoge / apane Apa ko samajha loge to jAna loge ki sone se prAdamI kI kImata nahIM hai, sone ke AbhUSaNoM se kImata nahIM, lekina AtmA kI kImata hai sadAcAra se, prAmANikatA se, sadguNoM se / satya aura kriyAvAdI honA bhUSaNa hai / dAna cAhe dene ke lie pAsa meM kucha bhI nahIM ho, jo bhI Ave usakA yogyatA ke kAraNa sammAna karanA cAhie / tiraskAra karake nahI nikAlanA, yaha hAtha kA bhUSaNa hai / guNavAna ko namaskAra karanA yaha sira kA bhUSaNa hai / parigraha ko ghaTAkara satsaMga meM jAnA, kahIM kisI kI sahAyatA ke lie jAnA yaha pairoM kA bhUSaNa hai / satsaMga meM jJAna kI prApti hogii| manuSya kA zarIra yadi sone se ladA huA hai, lekina vaha sadguNI nahIM hai, to nindanIya hai| 000 Jain Educationa International For Personal and Private Use Only