Book Title: Anuyogdwar Sutra
Author(s): Priya Jain
Publisher: Z_Jinavani_003218.pdf
Catalog link: https://jainqq.org/explore/229836/1

JAIN EDUCATION INTERNATIONAL FOR PRIVATE AND PERSONAL USE ONLY
Page #1 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anuyogadvAra sUtra DaoN priyA jaina anuyogadvArasUtra ko gaNanA mala sutroM meM honI hai| ise cUlikA sUtra bhI kahA gayA hai, jise Adhunika bhASA meM pariziSTa kahA jA sakatA hai AryarakSita drAga nirmita yaha agama agamoM evaM TIkAgranthoM kI zailI kA pratipAdana karatA hai| isa zailI kA upayaMga digambara grantha SaTaranuNDAgana kI dhavalA TIkA meM bhI epiTagondara hotA hai. madrAsa vizvavidyAlaya meM jaina dharma-darzana kI atidhi prAdhyApaka DaoN. priyaH jaina ne anuyogadrAra sUtra kI viSayavastu ko saMkSepa meM prastuta kiyA hai|- sampAdaka % 3E jinatva kA prakAza aura jainatva kA AdhAra sota hai jainaagm| saddharma, darzana, saMskAra aura rArakRti kA nirjhara hai jainaagm| ajJAna timira dUra haTA, jJAna kA Aloka phailAtA hai jainaagm| zrutajJAna kI akSuNNa dhArA kA apara nAma hai jainaagm| sabhyatA evaM AdhyAtmikatA kI anupama nidhi hai jainAgama / sva kA paricaya, para kA viveka karAtA hai jainaagm| satyaM, zivaM. sundaram kA sAkAra rUpa hai jainaagm| sarvajJa, sarvadarzI, vItarAga prabhu ke hastAkSara hai jainaagm| AtmajJAna, vItarAga vijJAna kA akSuNNa maMDAra hai jainaagm| zrutagAgara meM mokSasAgara ko sameTe hai jainAgamA ananta kAla taka Ananda barasAtA hai jainaagm| janma, jarA, maraNa ke mahAsindhu se pAra utAratA hai jainAgama / aNu aura brahmANDa ke rahasya kholatA hai jainaagm| AtmajJAna, Atmadarzana, AtmaramaNa kA preraNA-srota hai jainaagm| jainAgama sarvajJa, sarvadarzI, vItarAga prabhu kI vANI hai jo ki bhAratIya sAhitya ko anupama evaM amUlya dharohara hai| inake adhyayana ke binA bhAratIya itihAsa kA sahI citraNa va saMskRti kA samyak mUlyAMkana asaMbhava hai| tattvadraSTA, AtmavijetA vItarAga prabhu ne AgamoM meM AtmA kI zAzvata satnA kA udghoSa kiyA hai, anamola manuSya janma ko sArthaka karane kI preraNA va Atmazuddhi kA mahApatha prakAzita kiyA hai| tIrthakaroM dvArA praNIta, gaNadharoM dvArA sUtrabaddha Agama gaNipiTaka yA dvAdazAMgI ke nAma se abhihita haiM aura aMga bAhya AgamoM meM upAMga, mUla, cheTa Adi sUtra samAhita haiN| bhagavAna mahAvIra ke aMtima upadeza rUpa uttarAdhyayana sUtra , putra manaka ke liye zayyaMbhava dvArA kRta dazavakAlika sUtra, devavAcaka kRta nandIsUtra evaM Arya rakSita dvArA racita anuyogadvAra sUtra ye cAra mUla sUtra kahe jAte haiN| anuyoga dvAra sUtra ko cUlikA sUtra hone se Agama pariziSTa bhI kahA jA sakatA hai| sUtrakRtAMga, prajJApanga, sthAnAMga, samavAyAMga kI taraha anuyogadvAra sUtra meM dArzanika viSayoM kA talasparzI vivecana milatA hai| jaise pAMca jJAnarUpa nandI maMgalasvarUpa hai vaise hI anuyogadvAra sUtra samasta AgamoM aura unakI vyAkhyAoM ko samajhane meM kaMjI sadazA hai| jaise 1 bhavya maMdira zikhara ge adhika zobhA prApta karanA Page #2 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anuyogadvAra sUtra 383 hai vaise hI Agama maMdira bhI nandI aura anuyogadvAra rUpa zikhara se adhika jagagAtA haiM / nandI aura samavAyAMga meM jo AgamoM kA paricaya diyA hai usameM AcArAMga Adi AgamoM ke saMkhyeya anuyogadvAra haiM, yaha ullekha hai| bhagavatI sUtra meM anuyogadvAra sUtragata anuyogadvAra ke cAra mUladvAroM meM se nayavicAraNA kA vistRta varNana kiyA hai| isa saMkSipta saMketa se yaha kahA jA sakatA hai ki bhagavAna mahAvIra ke samaya meM sUtra ko vyAkhyA karane kI jo vidyA thI, usakA samAveza karane vAlA sUtra anuyogadvAra hai / prastuta Agama meM vyAkhyeya zabda kA nikSepa karake usake aneka arthoM kA nirdeza kara, usa zabda kA prastuta meM kaunasA artha grAhya hai, yaha zailI apanAyI gaI hai| isI zailI kA anusaraNa vaidika aura bauddha sAhitya meM bhI kiyA gayA haiM / anuyoga aura anuyogadvAra eka cintana zabda tathA artha ke yoga ko anuyoga kahate haiN| 'anu' upasarga aura 'yoga' zabda se 'anuyoga' banA hai| sUtra yA zabda ke anukUla, anurUpa yA susaMgata saMyoga anuyoga haiN| anuyoga, niyoga, bhASA, vibhASA aura vArtika ye pAMcoM paryAyavAcI aura anuyoga ke ekArthavAcI nAma haiN| anuyoga kI nirukti meM sUcI, mudrA, pratigha sambhavadala aura vartikA - ye pA~ca dRSTAnta ginAye haiN| lakar3I se kisI vastu ko taiyAra karane ke lie pahale lakar3I ke nirupayogI bhAga ko nikAlane ke lie usake Upara eka rekhA meM jo DorA DAlA jAtA hai, vaha sUcI karma hai| usa Dore se lakar3I ke Upara jo cihna kiyA jAtA hai vaha mudrA karma hai| isake bAda usake nirupayogI bhAga ko chAMTakara nikAla diyA jAtA hai- ise pratigha karma kahate haiN| phira isa lakar3I ke AvazyakatAnusAra jo bhAga kara diye jAte haiM vaha sambhavadala karma hai aura anta meM vastu taiyAra karake usa para pAliza Adi kara dI jAtI hai, vaha vartikA karma hai / isa prakAra ina pAMca karmoM se jaise vivakSita vastu taiyAra ho jAtI hai, usI prakAra anuyoga zabda se bhI AgamAnukUla sampUrNa artha kA grahaNa hotA hai / dravyasaMgraha' meM anuyoga, adhikAra, pariccheda, prakaraNa ityAdi ekArthavAcI zabda ginAye haiM aura kasAyapAhur3a' meM anuyogadvAra para prakAza DAlate hue likhA hai ki artha ke jAnane ke upAyabhUta adhikAra ko anuyogadvAra kahate haiN| paMDita sukhalAla jI anuyoga kA artha vyAkhyA yA vivaraNa karate haiM aura dvAra kA artha prazna karate haiN| isa prakAra prazna yA praznoM ke mAdhyama se vicAraNA dvArA vastu ke taha taka pahuMcane ko anuyogadvAra kahate haiN| syAdvAdamaMjarI meM pravacana - anuyoga rUpI mahAnagara ke cAra dvAra batAye haiM- upakrama, nikSepa, anugama aura naya / tattvArthAbhigama sUtra meM tattvoM ke vistRta jJAna ke lie nirdeza, svAmitva. sAdhana, adhikaraNa Adi caudaha anuyogoM yA vicAraNA dvAroM kA nirdeza kiyA hai| tatvArtha sUtra meM hI nAma, sthApanA, dravya aura bhAva se tatvoM kA nyAsa Page #3 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1384 . . jinavANI-- jainAgama-sAhitya vizeSAGka | arthAt nikSepa hone kA nirdeza milatA hai aura isI kA anuyogadvAra sUtra meM yatra-tatra sarvatra prayoga huA hai| dhavalA meM anuyogoM kA prayojana padArthoM kA spaSTIkaraNa hai| bhagavAna mahAvIra ne pahale artha kA upadeza diyA aura bAda meM gaNadharoM ne sUtra kI racanA kii| sUtra, artha ke bAda meM hai isalie 'anu' kahalAtA hai| isa anu kA 'artha' ke sAtha yoga 'anuyoga' hai| sArAMza yaha hai ki zabdoM kI vyAkhyA karane kI prakriyA anuyoga haiN| isa prakAra anuyogadvAra sUtra eka mahAkozase kama nahIM hai jo Agama varNita tathyoM, siddhAntoM, tattvoM ko samajhane hetu samyak digdarzana karatA eka anUThA Agama hai| jaina Agama sAhitya ko aneka anuyogoM meM vibhakta kiyA gayA hai| bArahaveM aMga dRSTivAda ke parikarma, sUtra, pUvargata, anuyoga aura cUlikA ye pAMca bheda kiye gaye haiN| digaMbara paramparA meM prathamAnuyoga, caraNAnuyoga, karaNAnuyoga aura dravyAnuyoga tathA zvetAmbara paramparA meM caraNakaraNAnuyoga, dharmakathAnuyoga, gaNitAnuyoga aura dravyAnuyoga isa prakAra cAra anuyoga haiN| nAma aura krama bheda se donoM paramparAoM meM anuyoga ke mAdhyama se tattvajJAna, itihAsa, jaina AcAra, karma-siddhAnta Adi kA sundara vivecana vizleSaNa milatA hai| samagra Agama sAhitya meM anuyogoM kA varNana pRthak evaM apRthak rUpa se dRSTigocara hotA hai| prAcIna kAla meM pratyeka sUtra kI cAroM anuyogoM dvArA vyAkhyA kI jAtI thI / anuyogadvArasUtra ke racanAkAra AryarakSita se pUrva zrutajJAna pradAna karane kI paramparA yaha thI ki pUrvadhara va zrutadhara AcArya apane pratibhAzAlI medhAvI ziSyoM ko sUtroM kI vAcanA dete samaya cAroM anuyogoM kA sahaja rUpa se bodha karA dete the, arthAt dvAdazAMgI sUtra jJAna ke sAtha-sAtha avibhakta rUpa se anuyoga kI dRSTi se vyAkhyA kara dete the| jinabhadragaNi kSamAzramaNa se likhA hai ki Arya vajra taka jaba anuyoga apRthak the taba eka hI sUtra kI cAroM anuyogoM ke rUpa meM vyAkhyA hotI thii| anuyogadvAra ke racanAkAra AryarakSita anuyogadvAra nAmaka caturtha mUlasUtra ke saMkalanakartA va racanAkAra mAne jAte haiN| Arya rakSita ke pUrva AgamoM ke anuyogoM ke apRthak rUpa se calI A rahI vAcanA.paramparA pRthak anuyoga kI vyavasthA ke rUpa meM ubhara kara aaii| AryarakSita ke anekAneka jJAnI, dhyAnI, ziSya samudAya meM cAra pramukha ziSya the- durbalikApuSyamitra, phalgurakSita, vindhya aura gossttaamaahil| durbalikApuSyamitra avirata rUpa se svAdhyAya meM lIna rahate the| anya tIna pratibhAsampanna ziSyoM kI prArthanA para pRthak vAcanAcArya ke rUpa meM durbalikA puSyamitra ko niyukta kiyA gyaa| naye vAcanAcArya ke sAmane samayAbhAva ke kAraNa paThita jJAna ke vismaraNa hone kI samasyA A khar3I huii| naba AryarakSita Agama-jJAna kI asurakSA ke vicAra se cintita ho uThe aura Page #4 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anuyogadvAra satra 3851 dUradarzitA se kAma lete hue unhoMne isa ati durgama zrutasAdhanA ko sarala, sugamya banAne hetu anuyoga kI vyavasthA prastuta kii| anuyogadvAra meM dravyAnuyoga kI pradhAnatA hai| vIra nirvANa saM. 592, vi.saM. 122 ke AsapAsa yaha mahatvapUrNa kArya dazapura meM sampanna huaa| isameM cAra dvAra haiM, 1899 zlokapramANa upalabdha mUla pATa hai| 152 gadya sUtra haiM aura 143 padya sUtra haiM / zramaNa bhagavAna mahAvIra ke samaya kI vyAkhyApaddhati kA hI anukaraNa anuyogadvAra meM kiyA gayA hai, yaha spaSTa vidita hotA hai| isake anantara likhe gaye zvetAmbara evaM digambara paramparA ke graMthoM meM bhI isI zailI kA anukaraNa milatA hai| anuyogadvAra para do cUrNiyAM, eka TIkA, do vRttiyAM, eka TabbA, vyAkhyAe~, anuvAda Adi milate haiM, isase isakI upayogitA siddha hotI hai| anuyogadvAra kI viSaya vastu sarvaprathama satya ke udbodhaka ke rUpa meM paMca jJAna se anuyogadvAra sUtra kA maMgalAcaraNa racanAkAra ne kiyA hai| isake pazcAt zrutajJAna ke uddeza, samuddeza, anujJA aura anuyoga kI pravRtti kA saMketa kara Avazyaka anuyoga para sarvAMgINa prakAza DAlA hai| Avazyaka sUtra meM sAdhanA krama hone se Avazyaka sUtra kI vyAkhyA sarvaprathama karake sAdhaka, sAdhanA aura sAdhya kI tripuTI ke rahasya ko kholane kA saphala prayAsa kiyA hai| Avazyaka zrutaskandhAdhyayana kA svarUpa cAra nikSepoM dvArA spaSTa karate hue yaha siddha kiyA hai ki Avazyaka eka zrutaskandha rUpa aura aneka adhyayanarUpa hai| dekheM cArTa Avazyaka nAma sthApanA nAma se vastu kI sthApanA 40 bheda Agapata no AgamA AgamataH mo Agamata laukika kupAvacamki - lokotareka sAra nayoM tIna dRSTiyoM se cintana ro cirAna zazarIra tavyatirikta zarIra kana nAma sthApanA dravya bhAva nAma sthApanA dravya bhAva Page #5 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jinavANI- jainAgama sAhitya vizeSAGka Avazyaka nAma, sthApanA, dravya aura bhAva nikSepa se cAra prakAra kA hai tathA sthApanA Avazyaka ke cAlIsa bheda batAye haiN| AgamataH dravya Avazyaka ko saptanaya se tathA noAgamataH dravya Avazyaka ko z2azarIra, bhavyazarIra tathA tadavyatirikta / tadvyatirekta- ina tIna dRSTiyoM se samajhAyA hai| bhAva Avazyaka ke do bheda batAkara no AgamataH bhAva Avazyaka ke tIna upabhedoM ko samajhane kI AvazyakatA va Avazyaka ke avazyakaraNIya dhruvanigraha, vizodhi, adhyayana - SaTkavarga, nyAya, ArAdhanA aura mArga ekArthaka nAmoM kI paribhASA se prathama Avazyaka adhikAra kA varNana samApta karate haiN| 386 Avazyaka kA nikSepa karane ke pazcAt zruta kA nikSepa pUrvaka vivecana karate hue AgamakAra zruta ke bhI nAmazruna, sthApanA zruta, dravyazruta, bhAvazruta bheda karake punazca unake upabheda karake laukika, lokottarika zruta Adi tathA anya zruta, sUtra, grantha, siddhAnta, zAsana, AjJA vacana, upadeza, prajJApanA, Agama Adi ekArthaka paryAya nAma dekara skandha nirUpaNa karate haiN| skandha ke bhI nAma, sthApanA, dravya bhAva se cAra prakAra karake skandha ke gaNa, kAya, nikAya, skandha, varga, rAzi, puMja, piMDa, nikara, saMghAna, Akula samUha ina paryAyavAcI zabdoM kI vyAkhyA kara skandhAdhikAra kA varNana pUrNa karate haiN| Avazyaka, zruta, skandha - ina tIna adhikAroM ke pazcAt sAvadyayogavirata (sAmAyika), utkIrtana ( caturviMzatistava), guNavatpratipatti (vaMdanA ), skhalitanindA (pratikramaNa), vraNa cikitsA ( kAyotsarga) tathA guNadhAraNA (pratyAkhyAna) - Avazyaka ke ye chaha adhyayana spaSTa karake sAmAyika adhyayana ke upakrama, nikSepa, anugama aura naya ina cAra anuyogadvAroM kA vistAra se varNana prArambha karate haiM / sAmAyika samasta cAritraguNoM kA AdhAra tathA mAnasika, zArIrika duHkhoM ke nAza tathA mukti kA pradhAna hetu haiN"| anuyoga kA artha karate hue kahA haiM ki artha kA kathana karane kI vidhi anuyoga hai| vastu kA yogya rIti se pratipAdana karanA upakrama hai" / nikSepa sUtragata padoM kA nyAsa hai, anugama sUtra kA anukUla artha kahanA hai tathA ananta dharmAtmaka vastu ke eka aMza ko grahaNa karanA naya haiN| upakrama ke nAma, sthApanA, dravya, kSetra, kAla, bhAva se bheda karake upakrama ke anya prakAra se AnupUrvI, nAma, pramANa, vaktavyatA, arthAdhikAra tathA samavatAra ye chaha bheda batAye haiN| sarvaprathama AnupUrvI kA artha anukrama yA paripATI batalAkara nAmAnupUrvI sthApanAnupUrvI Adi dasa prakAra se AnupUrvI kA atyanta vistAra se varNana vizleSaNa kiyA gayA hai| isa vivecana meM aneka jaina mAnyatAoM kA digdarzana karAyA gayA AnupUrvI ke pazcAt nAma upakrama sAmAyika adhyayana eka meM dasa * meM Page #6 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anuyogadvAra sUtra anuyogadvArasUja : eka jhalaka meM adhyayana / sAmAyika cavatastAva vandana pratikamA kAyotsarga pratyAkhyAna -negama saMgraha sakara nikSata anugama AnupUrvI +odhaniSpanna sUtrAnugma nAma +nAma niSpanna niyuktyanugama pramANa +sUtrAlApakaniSpanna vaktaLAtaH adhikAra samastAra vyavahAra *jusUtra +samabhirur3ha evaMbhUta davya pramANa kSetra pranaNa kAla pramANa bhAvapramANa prani dini pra.ni. dini. pra.ni. va.ne. pra.ni - pradeza niSpanna vini vibhAga niSpanna saMracyA pranANa guNa pannAsa naga nANa gama +saMgraha lITaguNa pra. ajIvaguNa pra vyavahAra F+varNa sthApanA dravya upamAna parimANa jJAna zabda samabhiruda evabhUta 11 gaMdha jJAna darzana yAritra rasa guNa, prANa pra. guNa pra. + sparza -sasthAna sAnAyika acA chedapasthApanIra +avadhi pariharapizuddhi +kevala sUkSmasaMpara ya yathAkhyAta pratyakSa agama OMnamAna pUrva zeSavat dRSTasadhavata upamAna sAdhopanIta L+vaidhAnIra indira laukika lokottara noindriya + avadhi *manaH paryaTa - kerala hArindriya Page #7 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 388 jinavANI- jainAgama - sAhitya vizeSAGka nAma kI prarUpaNA sthAnAMga kI taraha kI gaI hai| isake antargata anekAneka viSayoM kA vistAra upalabdha hotA hai jaise ki akSara vijJAna, jIva sthAna, lokasvarUpa, chaha ArA, svara vijJAna, aSTa vibhakti, nava rasa, jIva ke bhAva, pudgala ke lakSaNa, gIta kI bhASA, samAsa Adi kA paricaya tathA vistAra milatA hai| nAma adhyayana ke antargata bhAva-saMyoga niSpanna nAma meM dharmoM ko bhAva kahA haiM / jJAna, darzana, cAritra prazasta bhAva nAma haiM tathA krodhAdi vikAra aprazasta bhAvanAma hai " / upakrama ke tRtIya pramANAdhikAra meM dravya, kSetra, kAla, bhAva ke rUpa meM pramANa kA atyanta vistRta vivecana milatA hai jo ki advitIya hai, anupama hai aura zrutajJAna kA bejor3a prastutIkaraNa hai| dravya, kSetra, kAla, pramANa ke pradeza niSpanna aura vibhAganiSpanna ye do do bheda karake unake upabhedoM ke mAdhyama se mApane lAyaka samasta vastuoM ko mApane kA tarIkA batAyA hai / pramANa zabda yahAM nyAyazAstra prasiddha artha kA vAcaka nahIM, kintu vyApaka artha meM prastuta kiyA gayA hai" / vastuoM ke svarUpa ko mApanA pramANa hai / dravyataH kSetrataH, kAlataH tathA bhAvataH vastuoM kA pramANa yahAM kiyA gayA hai phira cAhe vaha dhAnya, rasa, mArga, suvarNa, ratna, paramANu, parAvartana, avagAhanA, kAla yA phira jIva ke jJAna, darzana Adi tathA ajIba ke varNa, rasa Adi bhAva hI kyoM na hoM / pratyakSa jJAna ke antargata indriya pratyakSa kA aura noindriya pratyakSa ke antargata avadhi, manaH paryavajJAna tathA kevalajJAna kA svarUpa batAyA hai| anumAna, upamAna, Agama, darzanaguNa tathA cAritra guNa kA varNana jIvaguNa pramANa ke antargata kiyA gayA hai| ajIvaguNa pramANa meM varNa, gaMdha, rasa, sparza aura saMsthAna ke pramANatva kI carcA hai| nayapramANa kA tIna dRSTAntoM dvArA spaSTIkaraNa hai| prasthaka, vasati va pradeza ke dRSTAnta dvArA sapta naya kI sundara carcA hai| prasthakadRSTAnta meM kAla kI mukhyatA hai, vasati meM kSetra kA aura pradezadRSTAnta meM dravya va bhAva kA vicAra kiyA gayA hai| saMkhyApramANa ATha prakAra kA hai| saMkhyeya, asaMkhyeya, ananta - inake jaghanya, madhyama utkRSTa Adi kA vistAra saMkhyApramANa ke gaNanApramANa ke antargata milatA hai| pramANa upakrama meM sAmAyika adhyayana ke pazcAt vaktavyatA, arthAdhikAra aura samavatAra upakrama adhyayana ke varNana kiye haiN| vaktavyatA ke antargata svasamaya siddhAnta tathA para samaya siddhAMta kI vyAkhyA tathA arthAdhikAra meM una-una adhyayanoM kA artha hai| samavatAra kA tAtparya hai vastuoM kA apane meM, para meM aura donoM meM yojanA karane kA vicAra karanA / nAma, sthApanA, dravya, kSetra, kAla, bhAva se vastu kA apane meM, para meM tathA donoM meM samavatIrNa hone kA vicAra SaT samavatAra hai| Page #8 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 77 anuyogadvAra sUtra 389] anuyogadvAsUtra ne adhika bhAga upakrama kI carcA meM le rakhA hai| anuyogadvAra sUtra kA dUsarA dvAra nikSepa hai| isake oghaniSpannanikSepa, nAmaniSpannanikSepa aura sUtrAlApakanikSepa ye tIna bheda haiN| oghaniSpanna nikSepa ke adhyayana, akSoNa, Aya aura kSapaNA ye cAra prakAra haiM aura nAma, sthApanA, dravya aura bhAva se una cAroM ke cAra-cAra bheda haiN| jJAna, darzana, cAritra kI Aya prazasta Aya hai va krodhAdi kaSAya kI prApti aprazasta Aya hai| nAmaniSpanna nikSepa meM sAmAyika kI nAma, sthApanA, dravya eva bhAva nikSepa se vyAkhyA hai| jisakI AtmA saMyama, niyama aura tapa se sannihita hai, usI ko sAmAyika hotI hai| yahAM zramaNa ke lie sarpa, giri, agni, sAgara, AkAza, taru, bhramara, mRga, pRthvI, kamala, sUrya, pavana- ye upamAeM prayukta kI gaI haiN| zramaNa vaha hai jo saMyama Adi meM lIna hai, samabhAva yukta hai, sabhI ko svasamAna dekhatA hai| sUtrAlApakanikSepa meM sUtra kA zuddha aura spaSTa uccAraNa karane kI AjJA hai|| ___ anugama, anuyogadvAra sUtra kA tRtIya dvAra hai| sUtrAnugama aura niryuktyanugama-anugama ke do bheda haiN| punazca niryuktyanugama ke tIna bheda karake dvitIya upodghAtaniryuktyanugama ke chabbIsa bhedoM kA ullekha hai| anuyogadvAra kA cauthA dvAra naya hai| jitane vacana utane naya kI ukti prasiddha hai, kintu sAta nayoM meM samasta nayoM kA samAveza ho jAtA hai| naigamanaya tInoM kAloM saMbaMdhI padArtha ko grahaNa karatA hai| saMgrahanaya sAmAnya rUpa se padArtha kA jJAna karAnA hai| vyavahAranaya sAmAnya kA abhAva siddha karane vAlA hai| RjusUtranaya vartamAnakAlika satya kA hI prarUpaNa karatA hai |shbdny meM zabda mukhya aura artha gauNa hotA hai| samabhirUr3ha naya zabda bheda se artha bheda mAnane vAlA naya hai| evaMbhUtanaya paryAya meM rahe hue vastu ko mukhya karatA hai| naya vicAra se heya-upAdeya kA viveka va jIvana meM usake anukUla pravRtti-nivRtti kA viveka jAgRta hotA hai| jo ananta dharmAtmaka vastu ko naya kI kasauTI para kasakara grahaNa karatA hai vahI mumukSu hai, vahI saccA sAdhaka hai| isa prakAra anuyogadvAra sUtra kA varNana samApta hotA hai| isa prakAra anuyogadvAra sUtra jaina pAribhASika zabdoM evaM siddhAntoM kA koza sadRza hai! upakrama nikSepa zailI kI pradhAnatA evaM bheda-prabhedoM kI pracuratA hone se yaha Agama anya AgamoM se kliSTa hai, tathApi jaina darzana ke rahasya ko samajhane ke lie atIva upayogI hai / anuyogadvAra ke adhyayana se yaha spaSTa hotA hai ki satya ke vividha AyAma haiM tathA uparyukta bheda-prabheda, naya-nikSepa kI zailI se satya kA sAkSAtkAra sahaja rUpa se ho sakatA hai| AvazyakatA hai to dRr3ha saMkalpa kI, sulajhe hue dRSTikoNa kI aura satya ke khoja hetu pipAsA kii| Page #9 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saMdarbha 1. jaina Agama sAhitya-- devendramuni zAstrI, pR.317 2. anuyogadvArasUtra-svakathya, kevala muni, pR. 6 3. dhammakahANuogo, muni kanhaiyAlAla jI 'kamala' 4. jainendra siddhAnta koza, bhAga 1, pR. 104, 5 dravya saMgraha TIkA, 421183/2 6. kasAyapAhuDa 3/3/22 7. tattvArtha sUtra, paM. sukhalAlajI, pR.8 8. catvAri hi pravacanAnuyogamahAnagarasya dvArANi upakrama nikSepa anugm:nyshceti| syAdvAdamaMjarI, 28 9. tattvArthasUtra, umAsvAti 1/7,8 10. tattvArtha sUtra-umAsvAti 1/5 11 dhavalA 2/11/415/2 12. vizeSAvazyakabhASya--aNuyojaNaM.........aNurUvo'NukUlo vA. 13. anuyogadvArasUtra, prastAvanA, devendramuni zAstrI, pR. 24 14. dravya saMgraha 42/182, paMcAstikAya 173, tattvArthavRtti 254/15 15. abhidhAna rAjendra koza, bhAga1, pR. 356 16. dhammakahANuogo-prastAvanA pR. 5 17. malayagiri Avazyakaniyukti pR. 283 18. abhidhAna rAjendra koza 19. anuyogadvArasUtra -- prastAvanA devendramuni zAstrI, pR. 28--29 20. vahI pR. 50 21. vahI pR. 50 22. vahI pR. 50 23. jaina Agama sAhitya, devendramuni zAstrI pR. 334 24. anuyogadvAra sUtra, sUtra 279 pR. 210 25, vahI sUtra 280--281, pR. 211 26. vahI pR. 229 27. vahI pR. 397 28. jaina Agama sAhitya, devendra muni zAstrI pR. 341 29. anuyogadvAra sUtra 599 (a) pR.454 30. vahI, sUtra 599 (i) pR. 455 31. vahI pR. 468 32. jaina Agama sAhitya, devendra muni zAstrI, pR. 343 -Guest Lecturer, Dept. of Jainology. University of Madras Chennai-600005