Book Title: Angvijja me Jain Mantro ka Prachintam Swarup
Author(s): Sagarmal Jain
Publisher: Z_Sagar_Jain_Vidya_Bharti_Part_6_001689.pdf
Catalog link: https://jainqq.org/explore/229183/1

JAIN EDUCATION INTERNATIONAL FOR PRIVATE AND PERSONAL USE ONLY
Page #1 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 'aMgavijjA' meM jaina maMtroM kA prAcInatama svarUpa 'aMgavijjA' pUrvAcAryoM dvArA praNIta nimittazAstra kA eka mahattvapUrNa jaina grantha hai| isakA vAstavika racanAkAla kyA hai? yaha nirNaya to abhI nahIM ho sakA, kintu isakI bhASA, viSayavastu Adi kI dRSTi se vicAra karane para aisA lagatA hai ki yaha IsvI san ke pUrva kA eka prAcIna grantha hai| bhASA kI dRSTi se isameM prAcIna ardhamAgadhI evaM zaurasenI ke aneka lakSaNa upalabdha hote haiM aura isa dRSTi se isakI bhASA upalabdha zvetAmbara mAnya AgAmoM kI apekSA bhI prAcIna lagatI hai| namaskAra mantra kA prAcInatama rUpa jo khAravela (I.pU.2rI zatI) ke abhilekha meM pAyA jAtA hai, vaha isameM bhI milatA hai| merI dRSTi meM yaha IsA pUrva dUsarI zatI se IsA kI dUsarI zatI ke madhya kI racanA hai| isakA vAstavika kAla to isake sampUrNa adhyayana ke bAda hI nirdhArita kiyA jA sakatA hai| sAmAnyatayA yaha sAMskRtika sAmagrI se bharapUra phalAdeza yA nimitta zAstra kA grantha hai, kintu isameM aneka prasaMgoM meM jaina paramparA meM mAnya mantroM kA ullekha hone se ise jaina tantrazAstra kA bhI prathama grantha kahA jA sakatA hai| isameM kula sATha adhyAya haiN| jaina sAhitya ke bRhad itihAsa bhAga- 5 (pR. 214) meM paM0 ambAlAla zAstrI ne isakA saMkSipta vivaraNa diyA hai, jo isa prakAra hai - __ "Arambha meM aMgavidyA kI prazaMsA kI gaI hai aura batAyA gayA hai ki usake dvArA sukha-duHkha, lAbha-hAni, jaya-parAjaya, subhikSa-durbhikSa, jIvana-maraNa Adi bAtoM kA jJAna honA sambhava hai| 30 paTaloM meM vibhakta AThaveM adhyAya meM AsanoM ke aneka bheda batAye gaye haiN| nauveM adhyAya meM 1868 gAthAe~ haiM, jinameM 270 viSayoM kA nirUpaNa hai| ina viSayoM meM aneka prakAra kI zayyA, Asana, yAna, kuDaya, stambha, vRkSa, vastra, AbhUSaNa, bartana, sikke Adi kA varNana hai| gyArahaveM adhyAya meM sthApatya sambandhI viSayoM kA mahattvapUrNa varNana karate hue tatsambandhI zabdoM kI vistRta sUcI dI gaI haiN| unnIsaveM adhyAya meM rAjopajIvI zilpI aura unake upakaraNoM ke sambandha meM ullekha hai| ikkIsavAM adhyAya vijayadvAra nAmaka hai, jisameM jaya-parAjaya sambandhI kathana haiN| bAIsaveM adhyAya meM uttama phaloM kI sUcI dI gaI hai| paccIsaveM adhyAya meM gotroM kA vistRta ullekha hai| chabbIsaveM adhyAya meM nAmoM kA varNana hai| sattAIsaveM adhyAya meM rAjA, mantrI, nAyaka, bhANDAgArika, Asanastha, Page #2 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mahAnasika, gajAdhyakSa Adi rAjakIya adhikAriyoM ke padoM kI sUcI hai| aTThAIsaveM adhyAya meM udyogI logoM kI mahattvapUrNa sUcI hai| unatIsavAM adhyAya nagaravijaya nAma kA hai, isameM prAcIna bhAratIya nagaroM ke sambandha meM bahuta sI bAtoM kA varNana hai| tIsaveM adhyAya meM AbhUSaNoM kA varNana hai| battIsaveM adhyAya meM dhAnyoM ke nAma haiN| taitIsaveM adhyAya meM vAhanoM ke nAma diye gaye haiN| chattIsaveM adhyAya meM dohada sambandhI vicAra haiN| saiMtIsaveM adhyAya meM 12 prakAra ke lakSaNoM kA pratipAdana kiyA gayA hai| cAlIsaveM adhyAya meM bhojana-viSayaka varNana hai| ikatAlIsaveM adhyAya meM mUrtiyAM, unake prakAra, AbhUSaNa aura aneka prakAra kI krIr3AoM kA varNana hai| taiMtAlIsaveM adhyAya meM yAtrA sambandhI varNana hai| chiyAlisaveM adhyAya meM gRhapraveza sambandhI zubha-azubha phaloM kA varNana hai| saiMtAlIsaveM adhyAya meM rAjAoM kI sainyayAtrA sambandhI zubhAzubha phaloM kA varNana hai| cauvanaveM adhyAya meM sAra aura asAra vastuoM kA vicAra hai| pacapanaveM adhyAya meM jamIna meM gar3I huI dhanarAzi kI khoja karane ke sambandha meM vicAra hai| aTThAvanaveM adhyAya meM jainadharma meM nirdiSTa jIva aura ajIva kA vistAra se varNana kiyA gayA hai| sAThaveM adhyAya meM pUrvabhava jAnane kI vidhi sujhAI gaI hai|" 'aMgavijjA' kI uparokta viSayavastu usake sAMskRtika sUcanAtmaka pakSa ko sUcita karatI hai kintu lekhaka kA mUla uddezya ina sabake AdhAra para vibhinna prakAra ke phalAdeza karanA hI thaa| lekhaka itane mAtra se saMtuSTa nahIM hotA hai, vaha azubha phaloM ke nirAkaraNa evaM vAMchita phaloM kI prApti ke lie vibhinna mAntrika sAdhanAoM kA ullekha karatA hai| ise hameM dhyAna meM rakhanA hogaa| yahA~ jaina mantrazAstra ke sAhitya meM isa grantha ke ullekha karane kA mukhya AdhAra yaha hai ki isa grantha ke vibhinna adhyAyoM meM jaina paramparA ke anurUpa mantra sAdhanA sambandhI vidhi-vidhAna bhI upalabdha ho jAte haiN| isake AThaveM bhUmikarma nAmaka adhyAya ke prathama gajabandha nAmaka saMgrahaNI paTala meM jaina paramparAnusAra vividha maMtra tathA una mantroM ke sAdhanA sambandhI vidhi-vidhAna prAkRta mizrita saMskRta bhASA meM diye gaye haiM, jinheM hama nIce avikala rUpa se de rahe haiM - ( aTThamo bhUmIkama'jjhAo ) ( tattha paDhamaM gajjabaMgheNaM saMgahaNIpaDalaM ) (1) Namo arahaMtANaM, Namo savvasiddhANaM, Namo AyariyANaM, Namo uvajjhAyANaM, Namo loe savvasAhUNaM, Namo mahApurisassa mahatimahAvIrassa svvnnnnuu-svvdrisiss| imA bhUmIkammassa vijjA-iMdiAlI iMdiAli mAhiMde mArudi svAhA, Namo Page #3 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 'aMgavijjA' meM jaina maMtroM kA prAcInatama svarUpa mahApurisadiNNAe bhagavaIe aMgavijjAe sahassavAgaraNAe khIriNiviraNauduMbariNie saha sarvajJAya svAhA "sarvajJAnAdhigamAya svAhA" "sarvakAmAya svAhA sarvakarmasiddhyai svaahaa'| 71 kSIravRkSacchAyAyAM aSTamabhaktikena guNayitavyA kSIreNa ca pArayitavyam, siddhirastu / bhUmikarmavidyAyA upacAra: - caturthabhaktikena kRSNacaturdazyAM grahItavyA, SaSThena sAdhayitavyA ahatavattheNa kusasatthare 1 // (2) " Namo arahaMtANaM, Namo siddhANaM, Namo AyariyANaM, Namo uvajjhAyANaM, Namo loe savvasAhUNaM, Namo AmosahipattANaM, Namo vipposahipattANaM, Namo savvosahipattANaM, Namo saMbhinnasoyANaM, Namo khIrassavANaM, Namo madhussavANaM, Namo kuTThabuddhINaM, Namo padabuddhINaM, Namo akkhINamahANasANaM, Namo riddhipattANaM, Namo caudasapuvvINaM, Namo bhagavaIya mahApurisaditrAe aMgavijjAe siddhe siddhAsevie siddhacAraNANucinne amiyabale mahAsAre mahAbale aMgaduvAradhare svAhA / " chaThThaggahaNI, chaThThasAdhaNI, jApo aThThasayaM, siddhA bhavai 2 // (3) Namo arahaMtANaM, Namo siddhANaM, Namo mahApurisadiNNAya aMgavijjAe, NamokkArayittA imaM maMgalaM payojayissAmi, sA me vijjA savvattha pasijjhau, atthassa ya dhammassa ya kAmassa ya isisassa Adicca- caMda Nakkhatta-gahagaNatArA-gaNANa jogo jogANaM Nabhammi ya jaM saccaM taM saccaM ithaM majjhaM idha paDirUve dissara, puDhavi- udadhi-salila - aggi- mArUesu ya savvabhUesa devesu jaM saccaM taM saccaM idha majjha paDirUve dissau | pavattau / / avetu mANusa soyaM divvaM soyaM pavattau / aveu mANusaM rUvaM divvaM rUvaM aveu mANusaM cakkhuM divyaM cakkhU pavattau / aveu mANuse gaMdhe divve gaMdhe pavattaDa / / aveu mANuso phAso divvo phAso pavattaDa / aveu mANusA kaMtI divvA kaMtI pavattau / / aveu mANuso buddhI divvA buddhI pavattau / aveu mANusaM jANaM divvaM jANaM pavattara || eesa jaM saccaM taM saccaM idha majjha paDirUve dissau tti, Namo mahatimahApurisadiNNAe aMgavijjA jaM saccaM taM saccaM idha majjha paDirUve dissau Namo arahaMtANaM, Namo savvasiddhANaM, sijjhaMtu maMtA svAhA / esA vijjA chaThThaggahaNI, aThThamasAdhaNI, jApo aThThayaM / (4) Namo arahaMtANaM, Namo savvasiddhANaM, Namo savvasAhUNaM, Namo bhagavatIya mahApurisadiNNAya aMgavijjAya, ubhayabhaye Natibhaye bhayamAbhaye bhave svAhA / Page #4 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 72 svAhA DaMDapaDIhAro aMgavijjAya udakajattAhiM cauhi siddhiN| Namo arahaMtANaM, Namo savvasiddhANaM, Namo bhagavaIya mahApurisadiNNAya aMgavijjAya bhUmikamma0 / saccaM bhaNaMti arahaMtA Na musA bhAsaMti khttiyaa| sacceNa arahaMtA siddhA saccapaDihAre u devayA // 1 // atthasaccaM kAmasaccaM dhammasaccayaM saccaM taM iha dissau tti, aMgavijjAe imA vijjA uttamA lokamAtA vaMbhAe ThANathiyA payAvaiaMge, esA devassa savvaaMgammi me ckchu| savvalokammi ya saccaM pavvajja isisaccaM ca jaM bhve| eeNa saccavaiNeNa imo aTho (pa)dissau / / 1 / / utaM pavajje, bhuvaM pavajje, svaM pavajje, vijayaM pavajje, savve pavajje, utaduMbaramUlIyaM pavvajje, pavavisassiAmi taM pavajje, meghaDaMtIyaM pavajje, vijje svarapitaraM mAtaraM pavajje, svaravijjaM pavvajjeMti svAhA / AbhAso abhimaMtaNaM ca udakajattAhi cauhi siddhaM 4 // (5) Namo arahaMtANaM, Namo savvasiddhANaM, Namo kevalaNANINaM savvabhAvadaMsINaM, Namo AdhodhikANaM, Namo AbhiNibodhikANaM, Namo maNapajjavaNANINaM, Namo savvabhAvapavayaNarAgANaM vArasaMgavINaM amahAnimittAyariyANaM sayaNANINaM, Namo paNNANaM, Namo vijjAcAraNasiddhANaM, tavasiddhANaM ceva aNagArasuvihiyANaM NiggaMthANaM, Namo mahAnimittINaM savvesiM, AyariyANaM, Namo bhagavao jasavao mahAparisassa mahAvIravaddhamANassa / adhApuvvaM khalu bho! mahApurisadiNNAya aMgavijjAya bhUmIkamma NAma'jjhAo! taM khalu bho! thamaNuvakkhAissAmi / taM tu bho !mahApurisassa maNissa sayasahassa sahassadArassa aparimiyassa aparimiyasusaMgahiyassa paccodArAgamasaMjuttamsa aparimiyassa aparimiyagaivisayassa bhagavao uvaviThThavihiviseseNaM 1 palhatthigAvihiviseseNaM 2 AmAsavihiviseseNaM 3 apassayavihiviseseNaM 4 ThiyavihiviseseNaM 5 vipikkhiyavihiviseseNaM 6 hasitavidhiviseseNaM 7 pucchiyavihiviseseNaM 8 vaMdiyavihiviseseNaM 9 saMlAviyavihiviseseNaM 10 AgamavidhiviseseNaM 11 rUditavidhiviseseNaM 12 (paridevitavidhiviseseNaM 13) kaMdiyavidhiviseseNaM 14 paDimavidhiviseseNaM 15 aThabhuThThiya (appuThThiya) vidhiviseseNaM 16 NiggayavidhiviseseNaM 17 pailAiyavidhiviseseNaM 18 jaMbhiyavidhiviseseNaM 19 cuMbiyavidhiviseseNaM 20 AliMgayividhiviseseNaM 21 samiddhavihiviseseNaM 22 seviyavihiviseseNaM 23 attabhAvao bAhiraoyao vA aMtaraMga-bAhiraMgehi vA sadda-pharisa-rUva-gaMdhehiM vA Page #5 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 'aMgavijjA' meM jaina maMtroM kA prAcInatama svarUpa : 73 guNehiM paDirUvasamuppAehiM vA uvaladdhIvIhisubhA-'subhANaM saMpatti-vipattisamAyogeNaM ukkarisA-'vakarisA uvaladdhavvA bhvNti|| / / iti kha0 pu0 saMgahaNIpaDalaM sammattaM / / 1 / / ch|| isI prakAra isa grantha ke sAThaveM adhyAya meM bhI mantrasAdhanA sambandhI nirdeza upalabdha haiM, jisameM yaha batAyA gayA hai ki nirdiSTa mantrasAdhanA se vidyA svayaM upasthita ho karake kahatI hai ki maiM kahAM praveza karU~? nirdezAnusAra praviSTa hokara vaha praznoM kA uttara detI hai| granthakAra ne yahA~ sabase adhika manoraMjaka bAta yaha likhI hai ki vidyA siddha ho jAne para jina praznoM kA uttara detI hai unameM 16 meM se eka prazna ke uttara meM bhrAnti ho sakatI hai, phira bhI aisA siddha sAdhaka apanI isa zakti ke kAraNa ajina hokara bhI jina ke sadRza AbhAsita hotA hai| isa sandarbha meM grantha kA nimna aMza vizeSa rUpa se draSTavya hai "siddhaM khIriNi! khIriNi! uduMbari! svAhA, savvakAmadaye! svAhA, savvaNANasiddhikari! svAhA 1! tiNi chaThThANi, mAsaM daddhodoNaM udaMbarassa heThThA divA vijjAmadhIye, apacchime chaThe tato vijjAo ya pavattaMte rUveNa ya dissate, bhaNati-kato te pavisAmi?, taM jahA te pavisAmi taM te aNaMgaM kaahaamiiti| pavisittA ya bhaNati-solasa vAkaraNANi vA NAhisi ekkaM cukkihisi| evaM bhaNittu pavisati siddhA bhvti| Namo arahaMtANaM, Namo siddhANaM, Namo savvasAdhUNaM, Namo bhagavatI mahApurisadiNNAya aMgavijjAya, AkaraNI vAkaraNI lokaveyAkaraNI dharaNitale suppatiThite Adicca-caMda- Nakkhatta-gahagaNa-tArArUvANaM siddhakateNaM atthakateNaM dhammakateNaM savvalokasubuheNaM je aDhe savve bhUte bhavisse se aDhe idha dissatu pasiNammi svAhA 2 / esA AbhoyaNIvijjA AdhAraNI chaThuggahaNI, AdharapavisaMteNa appA abhimaMtaitavvo, AkaraNi vAkaraNi pavisittu maMte javati pussayoge, cautthamatteNameva dissti| Namo arahaMtANaM, Namo siddhANaM, Namo bhagavato yasavato mahApurisassa, Namo bhagavatIya sahassaparivArAya aMgavijjAe, imaM vijjaM payoyessAmi, sA me vijjA pasijjhatu, khIrriNa ! uMdubari ! svAhA, sarvakAmadaye ! svAhA, sarvajJAnasiddhiriti svAhA 3 / upacAro-mAsaM duddhodaNeNa uduMbarassa heThThA divasaM vijjAmadhIye, apacchime chaThe kAtavve tato vijjA ovayati tti rUveNa dissati, bhaNati ya-kato te pavisAmi?, jato ya te pavississaM tIya aNaMNaM kaahaami| pavisittA ya bhaNatIsolasa vAkaraNANi vAkarehisi, tato puNa ekkaM cukkihisi, vAkaraNANi paNNarasa Page #6 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 74 acchiDDANi bhAsihisi, tato ajiNo jiNasaMkAso bhavissasi, aMgavijjAsiddhI svAhA / parisaMkhA NetavvA, tacchIsopari puDhavIyaM ThitI vinnnneyaa| isa prakAra hama dekhate haiM ki prastuta grantha meM aneka prasaMgoM meM vidyA aura mantra sAdhanA sambandhI nirdeza upasthita haiN| isake AdhAra para ise jaina mAntrika sAdhanA kA prArambhika grantha mAnA jA sakatA hai| _isa grantha kI sabase mukhya vizeSatA yaha hai ki isameM jaina dharma ke prAcIna evaM pramukha paMca parameSThI namaskAra maMtra ke vividha rUpa dekhane ko milate haiM, jisake AdhAra para namaskAra maMtra kI vikAsa yAtrA ko aitihAsika dRSTi se samajhA jA sakatA hai| udAharaNa ke rUpa meM isameM namaskAra maMtra ke dvipadAtmaka, tripadAtmaka aura paMcapadAtmaka aise tIna rUpa milate haiN| dvipadAtmaka maMtra namo aharaMtANaM, namo savva siddhaannN| jJAtavya hai ki prAcInatama jaina abhilekhoM meM khAravela kA hatthIguphA abhilekha, jo lagabhaga IsA pUrva dUsarI zatI kA hai usameM 'namo arahaMtAnaM', 'namo savva siddhAnaM' aisA dvipadAtmaka namaskAra maMtra milatA hai, kintu Aja taka usakA koI sAhityika sAkSya upalabdha nahIM thaa| usake sAhityika sAkSya ke rUpa meM hameM aMgavijjA meM sarvaprathama yaha dvipadAtmaka namaskAra maMtra milA hai| isakI vizeSatA yaha hai ki isameM siddha pada ke pUrva 'saca' pATha hai aura isa pATha ko svIkAra karane se pAMcoM padoM meM sAta-sAta akSara ho jAte haiN| kyoMki aMgavijjA meM tripadAtmaka namaskAra maMtra meM 'namo savva sAhUNaM' pATha milatA hai| tripadAtmaka namaskAra maMtra :- namo arahaMtANaM, namo savva siddhANaM, namo savva saahuunnN| yahA~ eka vizeSa bAta yaha dekhane ko milatI hai ki 'namo savvasAhUNaM pATha' meM 'loe' pATha nahIM hai| kintu aMgavijjA meM donoM taraha ke pATha milate haiM yathAnamo loe savva sAhUNaM aura namo savva saahuunnN| isI prakAra paMcapadAtmaka namaskAra maMtra bhI isa grantha ke maMtra bhAga meM upalabdha hai| paMca padAtmaka namaskAra maMtra :- namo arahaMtANaM, namo siddhANaM, namo AyariyANaM, namo uvajjhAyANaM, namo loe savva saahuunnN| jJAtavya hai ki aMgavijjA ke paMcapadAtmaka namaskAra maMtra meM dUsare pada ke donoM rUpa milate haiM- 'namo siddhANaM' aura 'namo savva siddhANaM' kintu hameM isa grantha meM namaskAra maMtra kI cUlikA nahIM milI hai| isase yaha siddha hotA hai ki yaha rANa, namA Page #7 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 'aMgavijjA' meM jaina maMtroM kA prAcInatama svarUpa : 75 grantha aura isakA maMtra vibhAga pracIna hai, kyoMki namaskAra maMtra kI cUlikA sarvaprathama Avazyaka niyukti meM upalabdha hotI hai| ata: isa grantha kA maMtra bhAga I.pU. dUsarI zatI se IsA kI dUsarI zatI ke madhya aura Avazyaka niyukti ke pUrva nirmita hai, yaha mAnA jA sakatA hai| dUsare aMgavijjA ke maMtra bhAga meM sUrimaMtra aura varddhamAna vidyA kA bhI pUrva rUpa milatA hai| jJAtavya hai ki Rddhipada, labdhipada yA sUrimaMtra ke rUpa meM digambara paramparA meM SaTkhaNDAgama ke caturtha khaNDa ke vedanA mahAdhikAra ke kRti anuyogadvAra meM 44 labdhi padoM kA ullekha milatA hai| zvetAmbara paramparA meM praznavyAkaraNa sUtra, tattvArthabhASya, gaNadharavalaya aura sUrimaMtra meM bhI ina padoM kA ullekha milatA hai| gaNadharavalaya meM inakI saMkhyA 45 hai| sUrimaMtra kI vibhinna pIThoM meM inakI saMkhyA alaga-alaga hai| jahA~ taka aMgavijjA kA prazna hai usameM ve sabhI Rddhipada yA labdhipada to nahIM milate, kintu unameM se bahuta kucha Rddhi yA labdhipada pUrvollekhita aSTam adhyAya ke saMgrahaNI paTala meM milate haiN| isa AdhAra para hama kaha sakate haiM ki aMgavijjA kA maMtra vibhAga jaina mAMtrika sAdhanA kA prAcInatama rUpa prastuta karatA hai|