Book Title: Angvijja aur Namaskar Mantra ki Vikas Yatra
Author(s): Sagarmal Jain
Publisher: Z_Sagar_Jain_Vidya_Bharti_Part_4_001687.pdf
Catalog link: https://jainqq.org/explore/229158/1

JAIN EDUCATION INTERNATIONAL FOR PRIVATE AND PERSONAL USE ONLY
Page #1 -------------------------------------------------------------------------- ________________ aMgavijjA aura namaskAra mantra kI vikAsa yAtrA namaskAra mantra jaina dharma kA AdhArabhUta aura sarvasampradAyamAnya mantra hai| paramparAgata vizvAsa to yahI hai ki yaha mantra anAdi-anidhana hai aura jaina AgamoM kA sAratatva evaM Adi srota hai| isa mantra ke sandarbha meM yaha lokokti prasiddha hai'caudaha pUraba kero sAra samaro sadA mantra navakAra' mAtra yahI nahIM, namaskAra mahAmantra kA mahAzrutaskandha aisA nAmakaraNa bhI isI tathya kA sUcaka hai| AgamoM ke adhyayana ke pUrva prArambha meM isI kA adhyayana karAyA jAnA bhI yahI sUcita karatA hai ki yaha unakA Adi srota hai| namaskAramantra ke pA~co pada vyaktivAcaka na hokara guNavAcaka haiN| ina guNoM kA astitva anAdi anidhana hai aura aise guNI janoM ke prati vinaya kA bhAva bhI svAbhAvika hai ataH isa dRSTi se namaskAra mantra ko anAdi mAnA jA sakatA hai| kintu vidvAnoM kI mAnyatA bhitra hai| unake anusAra cUlikA sahita paJcapadAtmaka sampUrNa namaskAra mantra kA eka kramika vikAsa huA hai| prastuta nibandha meM hama aMgavijjA aura khAravela ke abhilekha ke vizeSa sandarbha meM namaskAra mantra kI isa vikAsayAtrA kA adhyayana kreNge| jaina Agama sAhitya ke prAcIna stara ke grantha, AcArAGga, sUtrakRtAGga, RSibhASita, uttarAdhyayana, dazavaikAlika Adi meM namaskAramantra kA koI bhI nirdeza hameM upalabdha nahIM hotA hai| yadyapi dazavaikAlikasUtra meM Arya zayyambhava ne yaha nirdeza kiyA hai kAyotsarga ko namaskAra se pUrNa karanA cAhiye kintu isase yaha spaSTa nahIM hotA hai ki yaha namaskAra paJcapadAtmaka hotA thaa| sAmAyika sUtra meM kAyotsarga ke AgAra sUtra meM yaha pATha AtA hai ki 'arihaMtANaM, bhagavaMtANaM, namakkAreNaM na pAremi' arthAt arahaMtANaM se ise pUrNa kruuNgaa| vartamAna paramparA se isakI puSTi bhI hotI hai| phira bhI namaskAra se tAtparya paJcapadAtmaka namaskAramantra se rahA hogA yaha nizcita rUpa se nahIM kahA jA sakatA hai| paJcapadAtmaka namaskAramantra ke nirdeza jina AgamoM meM upalabdha hote hai unameM aGga AgamoM meM bhagavatIsUtra ke atirikta anya kisI bhI aGga Agama grantha meM namaskAra mantra kA nirdeza nahIM hai| aGgabAhya AgamoM meM prajJApanAsUtra ke prArambha meM bhI namaskAra mantra upalabdha hotA hai| prajJApanA ke atirikta mahAnizItha ke Page #2 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prArambha meM bhI namaskAra mantra kA nirdezana milatA hai (OM namo nitthassa / OM namo arahaMtANaM / )2 bhagavatIsUtra evaM prajJApanA ke prArambha meM paJcapadAtmaka namaskAramantra kA nirdeza to hai, kintu yaha unakA aGgIbhUta aMza hai athavA prakSipta aMza hai, isako lekara vidvAnoM meM matavaibhinna dekhA jAtA hai| kucha vidvAnoM kA kahanA hai ki prajJApanA ke TIkAkAra malayagiri isakI koI TIkA nahIM karate haiM, isalie yaha mantra usakA aGgIbhUta mantra nahIM hai| ise bAda meM maGgala sUcaka Adi vAkya ke rUpa meM jor3A gayA haiM, ata: prakSipta aMza hai| yahA~ yaha bhI jJAtavya hai ki yadyapi bhagavatIsUtra ke prArambha meM paJcapadAtmaka namaskAramantra to milatA hai, kintu usakI cUlikA nahIM milatI hai, usake sthAna para 'namo baMbhI-livie' yaha pada milatA hai| ata: yaha kalpanA kI jA sakatI hai ki brAhmolipi ke prati yaha namaskArAtmakapada tabhI usameM jor3A gayA hogA, jaba isa grantha ko sarvaprathama lipibaddha kiyA gayA hogaa| bhagavatIsUtra ke pazcAt prajJApanAsUtra meM bhI paJcapadAtmaka namaskAramantra upalabdha hotA hai| kintu prajJApanAsUtra nizcita hI IsA kI prathama zatAbdI ke lagabhaga nirmita huA hai| ata: isa AdhAra para kevala itanA hI kahA jA sakatA hai ki IsA kI prathama zatAbdI taka paJcapadAtmaka namaskAramantra kA vikAsa ho cukA thaa| jahA~ taka mahAnizItha kA prazna hai yaha spaSTa hai ki usakI mUlaprati dImakoM se bhakSita ho jAne para AcArya haribhadra ne hI isa grantha kA punaroddhAra kiyaa| haribhadra kA kAla spaSTa rUpa se lagabhaga IsA kI 7vI-8voM zatAbdI mAnA jAtA hai| ataH mahAnizIthasUtra meM cUlikA namaskAramantra kI upasthiti usako vikAsa yAtrA ko samajhane meM kisI bhI prakAra sahAyaka nahIM hotI hai| mahAnizIthare meM jo yaha batAyA gayA hai ki 'paJcamaGgala mahAzrutaskandha kA vyAkhyAna mUlamantra ko niyukti bhASya evaM cUrNi meM kiyA gayA thA aura yaha vyAkhyAna tIrthaMkaroM se prApta huA thaa| kAla doSa se ve niyuktiyA~, bhASya aura cUrNiyA~ naSTa ho giiN| phira kucha samaya pazcAt vajrasvAmI ne namakAra mahAmantra kA uddhAra kara use mUla sUtra meM sthApita kiyaa| yaha vRddhasampradAya hai|' yaha tathya namaskAramantra ke racayitA kA patA lagAne meM sahAyaka hotA hai| yadyapi Avazyaka niyukti meM vajrasvAmI ke ullekha meM isa ghaTanA kA nirdeza nahIM hai, phira bhI isase do bAteM phalita hotI hai- prathama to yaha ki haribhadra ke kAla taka yaha anubhUti thI ki namaskAra mahAmantra ke uddhAraka vajrasUri the aura dUsare yaha ki unhoMne ise Agama meM sthApita kiyaa| isakA tAtparya yaha bhI hai ki bhagavatIsUtra meM namaskAramantra kI sthApanA vajrasvAmI ne kI aura ve hI isake uddhAraka yA kisI artha meM isake nirmAtA hai| vajrasvAmI kA kAla lagabhaga IsA kI prathama zatI hai| saMyoga se yahI kAla aMgavijjA kA hai| khAravela kA abhilekha isase lagabhaga 150 varSa Page #3 -------------------------------------------------------------------------- ________________ . 32 pUrva kA hai| Agamika vyAkhyA sAhitya meM Avazyaka niyukti meM sarvaprathama hameM sampUrNa cUlikA sahita namaskAramantra kA nirdeza milatA hai| Avazyaka niyukti meM paJcapadAtmaka namaskAramantra ke sAtha-sAtha usakI cUlikA bhI upalabdha ho jAtI hai| maiMne apane eka svatantra lekha meM yaha sthApita karane kA prayatna kiyA hai ki niyukti kA racanAkAla IsA kI dUsarI zatAbdI ke lagabhaga hai| isase yaha phalita hotA hai ki cUlikA sahita paJcapadAtmaka namaskAramantra lagabhaga IsA kI dUsarI zatAbdI meM astitva meM A gayA thaa| digambara paramparA meM SaTkhaNDAgama ke Adi meM bhI paJcapadAtmaka namaskAramantra upalabdha hotA hai kintu vikasita guNasthAna siddhAnta kI upasthiti Adi ke kAraNa yaha grantha IsA kI 5vIM zatAbdI ke pUrva kA siddha nahIM hotA hai| isI prakAra mUlAcAra meM bhI cUlikA sahita namaskAramantra upalabdha hotA hai kintu yaha grantha bhI lagabhaga 6ThI zatAbdI ke Asa-pAsa kA hai| isameM to namaskAramantra aura usakI cUlikA Avazyaka niryukti se hI uddhRta kI gaI hai| kyoMki mUlAcAra evaM Avazyaka niryukti meM na kevala prastuta cUlikA sahita namaskAramantra uddhRta huA hai, apitu usakI aneka gAthAe~ bhI uddhRta haiM, ataH hama isa niSkarSa para pahu~cate haiM ki Avazyaka niyukti ke kAla taka arthAt IsA kI dUsarI zatI taka namaskAramantra kA pUrNata: vikAsa ho cukA thaa| paramparAgata mAnyatA yaha hai ki 'siddhANaM namo kiccA' arthAt siddhoM ko namaskAra karake jahA~ tIrthaMkara dIkSita hote haiN| jahA~ taka arahaMta pada kA prazna haibhagavatI, AcArAGga (dvitIya zrutaskandha), kalpasUtra evaM AvazyakasUtra ke zakrastava meM 'namotthuNaM arahaMtANaM' ke rUpa meM arahaMta ko namaskAra kiyA gayA hai| sambhavataH yahIM se namaskAra mantra kI vikAsa yAtrA prArambha hotI hai| mahAnizItha sUtra ke prArambha meM namo titthassa, namo arahaMtANaM aise do pada milate haiN| isameM namaskAra mantra kA to mAtra eka hI pada hai| phira usameM 'namo siddhANaM' pada jur3akara dvipadAtmaka namaskAra mantra banA hogA isa prakAra prArambha meM namaskAramantra arahaMta aura siddha- aisA dvipadAtmaka rahA hogaa| yadyapi AgamoM meM saMyukta rUpa meM dvipadAtmaka namaskAra mantra kahIM upalabdha nahIM hotA hai| mathurA ke I0pU0 prathama zatI taka ke abhilekhoM meM kucha abhilekhoM meM 'namo arahaMtA' yaha eka pada hI milatA hai| aMgavijjA ke caturtha adhyAya 'aMgastaya' meM 'namo arahaMtANaM' aisA eka hI pada hai jo adhyAya ke Adi meM diyA jAtA hai| isake pazcAt aMgavijjA ke aSTama adhyAya meM dvipadAtmaka, tripadAtmaka aura paJcapadAtmaka namaskAra mantra milatA hai| aMgavijjA meM mujhe namaskAramantra kI cUlikA nahIM milI, isa AdhAra para yaha mAnA jA sakatA hai ki cUlikA kI racanA aMgavijjA kI racanA ke pazcAt hI niyuktiyoM ke racanAkAla ke samaya huii| isa prakAra yaha to nizcita hotA hai ki cUlikA rahita paJcapadAtmaka namaskAramantra lagabhaga IsA kI prathama yA dvitIya zatAbdI meM astitva A gayA thaa| abhI taka kI zodhoM ke AdhAra para kevala yaha aMgavijjA ke adhyayana ke binA nizcita ho pA rahA thA ki IsA kI prathama Page #4 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 33 zatAbdI meM paJcapadAtmaka namaskAramantra kA aura IsA kI dUsarI zatAbdI meM usakI cUlikA kA nirmANa huA hogaa| usake pUrva namaskAramantra kI kyA sthiti thI? yaha vicAraNIya hai| prAcIna stara ke AgamoM yathA AcArAGga Adi meM 'arahaMta' pada to prApta hotA hai, kintu usake sAtha 'namo' pada kI koI yojanA nahIM hai| Agama meM 'namo' pada pUrvaka 'siddha pada kA prayoga uttarAdhyayanasUtra meM milatA hai| usameM 'siddhANaM namo' aisA prayoga milA hai| bhagavatI aura kalpasUtra meM 'namotthuNaM arahaMtANaM,' aisA pada milatA hai| kintu 'namo arahaMtANaM, namo siddhANaM' aise do pada mujhe dekhane meM nahIM aaye| isI sandarbha meM sarvaprathama lagabhaga IsA pUrva dUsarI zatAbdI kA eka abhilekhIya sAkSya prApta hotA hai jisameM dvipadAtmaka namaskAramantra kA nirdeza hai| bhavanezvara (ur3IsA) ke khAravela ke hatthIgumphA abhilekha (I0pU0 dUsarI zatAbdI) meM hameM nimna do pada milate haiM. 1. 'namo arahaMtA,' 2. "namo savva siddhaannN|' isa prakAra dvipadAtmaka namaskAramantra kA I0 pU0 kA abhilekhIya sAkSya to milA, kinta kisI sAhityika sAkSya se isakI puSTi nahIM ho pA rahI thii| mAtra itanA hI nahIM, isameM 'siddhANaM' ke sAtha jo 'savva' vizeSaNa jur3A huA hai, usakI bhI kisI sAhityika sAkSya se koI puSTi nahIM ho pA rahI thii| saMyoga se jaba maiM apanI pustaka 'jaina dharma aura tAntrika sAdhanA' kA 'jaina dharma aura mantra sAdhanA' nAmaka adhyAya likha rahA thA, to jaina mantroM ke prArambhika srotoM ko khojane hetu aMgavijjA kA adhyayana kara rahA thA to mujhe usameM na kevala dvipadAtmaka namaskAramantra prApta huA apitu usameM 'sabba' vizeSaNa yukta 'siddhANaM' pada bhI prApta huaa| isa prakAra hameM khAravela ke abhilekha ke dvipadAtmaka namaskAramantra kA sampUrNa sAhityika sAkSya aMgavijjA meM prApta huaa| sAtha hI yaha bhI jJAta huA ki dvipadAtmaka isa namaskAramantra ke abhilekhIya evaM sAhityika sAkSya samakAlika bhI haiN| puNyavijaya jI ma.sA. dvArA sampAdita isa aMgavijjA kI 'bhUmikA' meM DaoN. vAsudeva zaraNa agravAla ne aMgavijjA ko kuSANakAla arthAt IsA kI prathama zatI kI racanA mAnA hai| khAravela kA abhilekha isase lagabhaga 150 varSa pUrva kA hogaa| isa prakAra aMgavijjA, se khAravela ke abhilekha se kiJcit paravartI hai| yahI kAraNa hai ki aMgavijjA meM namaskAramantra ke eka padAtmaka, dvipadAtmaka, tripadAtmaka evaM paJcapadAtmaka cAroM hI rUpa dekhane ko milate haiN| kintu aMgavijjA meM hameM namaskAramantra kI cUlikA (eso paJca namokkAro sabapAvappaNAsaNo maMgalANaM ca savvesiM paDhama havai maMgalaM) kA koI ullekha upalabdha nahIM hotA hai| ataH hama kaha sakate haiM ki namaskAramantra kI cUlikA eka paravartI racanA hai| isakA sarvaprathama nirdeza Avazyaka niyukti meM upalabdha hotA hai| yadi Avazyaka niyukti ko merI mAnyatA ke anusAra Aryabhadra kI racanA mAnA Page #5 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 34 jAe to usakA kAla IsA kI dUsarI zatAbdI ke lagabhaga sthApita hotA hai| isa samagra carcA se itanA avazya phalita hotA hai ki paJcapadAtmaka namaskAramantra kA vikAsa IsA kI prathama zatAbdI meM Aye vajra ke samaya meM ho cukA thaa| usameM IsA kI dUsarI zatI meM cUlikA judd'ii| dvipadAtmaka namaskAramantra se paJcapadAtmaka namaskAramantra ke vikAsa meM lagabhaga eka yA do zatAbdI vyatIta huii| khAravela ke abhilekha aura aMgavijjA kI racanA ke bIca jo lagabhaga 150 varSoM kA antara hai, vahI dvipadAtmaka namaskAramantra se paJcapadAtmaka namaskAramantra ke vikAsa kA kAla mAnA jA sakatA hai| jaisA ki hama pUrva meM ullekha kara cuke haiM- aMgavijjA meM eka padAtmaka, dvipadAtmaka aura paJcapadAtmaka cAro hI prakAra ke namaskAramantra kA ullekha upalabdha hai| aMgavijjA ke prArambha meM Adi maGgala ke rUpa meM paJcapadAtmaka namaskAramantra hai kintu usake hI caturtha adhyAya ke prArambha meM maGgala rUpa meM 'namo arahaMtANaM'-aisA eka hI pada hai| pana: aMgavijjA ke aSTama adhyAya meM mahAnimittavidyA evaM rUpa-vidyA sambandhI jo mantra diye gaye haiM usameM dvipadAtmaka namaskAramantra 'namo arahaMtANaM' aura 'namo savvasiddhANaM' aise do pada milate haiN| isameM bhI pratirUpavidyA sambandhI mantra meM 'namo arahaMtANaM' aura 'namo siddhANaM' ye do pada milate haiN| 'siddhANaM' ke sAtha meM 'savva' vizeSaNa kA prayoga nahIM milatA hai, kintu mahAnimittavidyA sambandhI mantra meM 'savva' vizeSaNa kA prayoga upalabdha hotA hai| 'savva' vizeSaNa kA upayoga khAravela ke abhilekhoM meM bhI upalabdha hai| aMgavijjA meM pratihAravidyA sambandhI jo mantra diyA gayA hai usameM hameM tripadAtmaka namaskAramantra kA nirdeza milatA hai| isameM 'namo arahatANaM' 'namo savvasiddhANaM' aura 'namo savvasAhaNaM aise tIna pada die gae haiN| jJAtavya hai ki isameM siddhoM aura sAdhuoM ke sAtha 'savva' vizeSaNa kA prayoga hai| aMgavijjA ke isI adhyAya meM bhUmikarma vidyA aura siddhavidyA meM paJcapadAtmaka namaskAramantra upalabdha hotA hai| yaha spaSTa hai ki tripadAtmaka namaskAra maMtra se 'AyariANaM' aura 'namo uvajjhAyANaM' aise do padoM kI yojanApUrvaka paJcapadAtmaka namaskAramantra kA vikAsa haA hai| namaskAramantra kI isa vikAsa yAtrA meM isakI zabda yojanA meM bhI AMzika parirvatana huA hai-aisA dekhA jAtA hai| prathamata: "namo siddhANaM' meM 'siddha' pada ke sAtha 'savva' vizeSaNa kI yojanA huI aura puna: yaha 'savva' vizeSaNa usase alaga bhI kiyA gyaa| aMgavijjA aura khAravela kA abhilekha isa ghaTanA ke sAkSya haiN| jaisA ki hama pUrva meM sUcita kara cuke haiM jahA~ khAravela ke abhilekha meM 'namo savvasiddhANaM' pATha milatA hai vahA~ aMgavijjA meM 'namo siddhANaM' aura 'namo savvasiddhANaM'-donoM pATha milate haiN| vartamAna meM jo namaskAramantra kA 'namo savvasiddhANaM' aura 'namo savva sAhUNaM' pATha milatA hai vaha mahAnizItha saptama adhyAya ko cUlikA ke pracalita pATha meM anupalabdha hai| bhagavatI, prajJApanA, vakhaNDAgama Adi zvetAmbara-digambara AgamoM meM jo pATha upalabdha hotA hai usameM kahIM bhI siddha Page #6 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 35 pada ke sAtha 'savva' (sarva) vizeSaNa kA prayoga nahIM haiN| isI prakAra kI dUsarI samasyA 'sAhU' pada ke vizeSaNoM ko lekara bhI hai| vartamAna meM "sAhU' pada ve sAtha 'loe' aura 'savva' ina do vizeSaNoM kA prayoga upalabdha hotA hai| vartamAna meM "namo. loe savvasAhaNaM' pATha upalabdha hai kintu aMgavijjA meM 'namo savvasAhaNaM' aura 'namo loe savvasAhUNe' ye donoM pATha upalabdha haiN| jahA~ pratihAra vidyA aura staravidyA sambandhI mantra meM 'namo savvasAhUNaM' pATha hai, vahIM aMgavidyA, bhUmikarmavidyA evaM siddhavidyA meM 'namo savvasANaM-aisA pATha milatA hai| bhagavatIsUtra kI kucha prAcIna hasta-pratiyoM meM bhI 'loe' vizeSaNa upalabdha nahIM hotA hai-aisI sUcanA upalabdha hai. yadyapi isakA pramANa mujhe abhI taka upalabdha nahIM huaa| kintu terApaMtha samAja meM 'loe' pada rakhane yA na rakhane ko lekara eka carcA avazya prArambha huI thI aura isa sambandha meM kucha UhApoha bhI huA thaa| kintu anta meM unhoMne 'loe' pATha rkhaa| jJAtavya hai ki vizeSaNa rahita 'namo sAhaNaM' pada kahIM bhI upalabdha nahIM hotA hai| ata: namaskAramantra ke paJcama pada ke do rUpa milate haiM. 'namo savvasAhUNaM' aura 'namo loe sabbasAhUNaM' aura ye donoM hI rUpa aMgavijjA meM upasthita haiN| isa sambandha meM aMgavijjA ko yaha vizeSatA dhyAna dene yogya hai ki jahA~ tripadAtmaka namaskAra mantra kA prayoga hai vahA~ mAtra 'savva' vizeSaNa kA prayoga huA hai aura jahA~ paJcapadAtmaka namaskAramantra kA ullekha hai vahA~ 'loe' aura 'savva' donoM kA prayoga hai| jabaki 'siddhANaM' pada ke sAtha paJcapadAtmaka namaskAramantra meM kahIM bhI 'savva' vizeSaNa kA prayoga nahIM huA hai mAtra dvipadAtmaka athavA tripadAtmaka namaskAramantra meM hI 'siddhANaM' pada ke sAtha 'savva' vizeSaNa kA prayoga dekhane meM AtA hai| aMgavijjA meM namaskAramantra meM to nahIM kintu labdhipadoM ke namaskAra sambandhI mantroM meM 'AyariANaM' pada ke sAtha 'savvesiM' vizeSaNa bhI dekhane ko milA hai| vahA~ pUrNa pada isa prakAra hai- 'Namo mAhaNimittINaM sabbesiM aayriaannN'| Avazyaka niyukti meM ullekha hai--- 'Ayaria namukkAreNa vijjAmaMtA ya sijhNti"| isase yahI phalita hotA hai ki vidyA evaM mantroM kI sAdhanA kA prArambha AcArya ke prati namaskAra pUrvaka hotA hai| isI sandarbha meM NamovijjAcAraNasiddhANaM tavasiddhANaM'-aise do prayoga bhI aMgavijjA meM milate haiN| jJAtavya hai ki yahA~ 'siddha' pada kA artha vaha nahIM hai jo artha paJcapadAtmaka namaskAramantra meM hai| yahA~ siddha kA tAtparya cAraNavidyA siddha athavA tapa-siddha hai, na ki mukt-aatmaa| namaskAramantra ke prArambha meM 'namo' meM dantya 'na' kA prayoga ho yA mUrdhanya 'Na' kA prayoga ho ise lekara vivAda kI sthiti banI haI hai| jahA~ zvetAmbara paramparA ke granthoM meM 'namo' aura 'Namo' donoM hI rUpa milate haiM, vahA~ digambara paramparA meM 'Namo' aisA eka hI prayoga milatA hai| aba abhilekhIya AdhAroM para vizeSarUpa se khAravela ke hatthIgumphA abhilekha aura mathurA ke jaina abhilekhoM ke adhyayana se suspaSTa Page #7 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 36 ho cukA hai ki 'namo' pada kA prayoga hI prAcIna hai aura usake sthAna para 'Namo" pada kA prayoga paravartI hai| vastutaH zaurasenI prAkRta aura mahArASTrI prAkRta ke vyAkaraNa ke 'no NaH' sUtra ke AdhAra para paravartI kAla meM dantya 'na' ke sthAna para mUrdhanya 'Na' kA prayoga hone lgaa| isa sambandha meM aMgavijjA ko kyA sthiti hai? yaha bhI jAnanA Avazyaka hai| muni zrI puNyavijaya jI ne apane dvArA sampAdita aMgavijjA meM namaskAramantra ke prasaGga meM 'namo' ke sthAna para 'Namo' kA hI prayoga kiyA hai| kinta mUla meM 'Namo' zabda kA prayoga svIkAra karane para hameM aMgavijjA kI bhASA ko prAcInatA para sandeha utpanna hye sakatA hai| kyoMki prAcIna ardhamAgadhI meM sAmAnyataH 'namo' zabda kA prayoga huA hai| isa sandarbha meM maiMne muni zrI puNyavijaya jI ke sampAdana meM AdhArabhUta rahI hastapratoM ke citroM kA avalokana kiyaa| yadyapi unake dvArA prayukta hastapratoM meM 'namo' aura 'Namo' donoM hI rUpa upalabdha hote haiN| jahA~ kAgaja kI do hastapratoM meM 'namo' pATha hai, vahA~ kAgaja eka hastaprata meM 'Namo' pATha hai| isI prakAra sampAdana meM prayukta tADapatrIya do pratoM meM se jaisalamera kI prati (14vIM zatI) meM 'namo' pATha hai| lekina paravartI khambhAta meM likhI gaI (15vIM zatI ke uttarArdha 1489 meM likhI gaI nijI saMgraha) prati meM 'Namo' pATha hai| mAtra yahI nahIM kAgaja kI unake sva saMgraha kI jisa prati meM Namo' pATha milA hai usameM bhI prathama cAra padoM meM hI 'Namo' pATha hai| paJcama pada meM 'namo' pATha hI hai| yahI nahIM Age labdhipadoM ke sAtha bhI 'namo' pATha hai| honA to yaha thA ki sampAdana karate samaya unheM 'namo' yaha prAcIna pratiyoM kA pATha lenA cAhie thA kintu aisA lagatA hai ki muni zrI ne bhI hemacandra-vyAkaraNa ke 'no NaH' sUtra ko AdhAra mAnakara 'namo' ke sthAna para 'Namo' ko hI vyAkaraNa sammata svIkAra kiyA hai| Azcarya hai ki munizrI ne aMgavijjA kI prastAvanA meM graMtha kI bhASA aura jaina prAkRta ke vividha prayogaM zIrSaka ke antargata mahArASTrI prAkRta se jaina prAkRta (ardhamAgadhI) ke antara kI lagabhaga cAra pRSThoM meM vistRta carcA kI hai aura vividha vyaJjanoM ke vikAra, avikAra aura Agama ko samajhAyA bhI hai phira bhI usameM 'na' aura 'Na' ke sambandha meM koI carcA nahIM kI hai| sambhavata: unhoMne 'Na' ke prayoga ko hI upayukta mAna liyA thaa| kintu merA vidvAnoM se anurodha hai ki unheM abhilekhoM aura prAcIna hastapratoM meM upalabdha 'namo' pATha ko adhika upayukta mAnanA caahie| vastutaH muni zrI puNyavijaya jI ne jisa kAla meM aMgavijjA ke sampAdana kA durUha kArya pUrNa kiyA, usa samaya taka 'na' aura 'Na' meM kauna prAcIna hai yaha carcA prArambha hI nahIM huI thii| merI jAnakArI meM isa carcA kA prArambha AdaraNIya DaoN0 ke0 Ara0 candrA ke prayatnoM se huA hai, ata: bhaviSya meM jaba kabhI isakA punaH sampAdana, anuvAda aura prakAzana ho taba ina tathyoM ko dhyAna meM rakhA jAnA caahie| vastutaH mahAna adhyavasAyI aura puruSArtho muni zrI puNyavijaya jI ke zrama kA hI yaha phala hai ki Aja hameM aMgavijjA jaisA durlabha grantha adhyayana ke lie upalabdha Page #8 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 37 isa bAta ki isa mahattvapUrNa grantha ko hindI, aMgrejI Adi bhASAoM meM adita karake prakAzita kiyA jAe tAki prAkRta bhASA se aparicita loga bhI bhAratIya saMskRti kI isa anamola dharohara kA lAbha uThA skeN| ___ aMgavijjA bhAratIya nimitta zAstra kI vividha vidhAoM para prakAza DAlane vAlA adbhuta evaM prAcInatam grantha hai| isI prakAra jaina tantra zAstra kA bhI yaha anamola evaM prathama graMtha hai| paramparAgata mAnyatA aura isa graMtha meM upalabdha Antarika sAkSya isa tathya ke pramANa haiM ki yaha graMtha dRSTivAda ke AdhAra para nirmita huA hai (bArasame aMge diTThivAe..... suttakkiyaM tao isameM bhAratIya saMskRti aura itihAsa kI amUlya nidhi chipI huI hai| munizrI puNyavijaya jI ne ati zrama karake isake vibhinna pariziSToM meM usakA saGketa diyA hai aura usI AdhAra para vAsudevazaraNa agravAla ne isakI vistRta bhUmikA likhI hai| jisase yaha spaSTa ho jAtA hai ki aMgavijjA bhAratIya saMskRti kA anamola grantha hai| isakA adhyayana apekSita hai| prastuta prasaGga meM maiMne aMgavijjA ke pariprekSya meM mAtra namaskAramantra kI vikAsa yAtrA kI carcA kii| Age icchA hai ki aMgavijjA ke AdhAra para labdhi padoM kI vikAsa yAtrA kI carcA kI jaaye| ye labdhi pada sUrimantra aura jaina tAntrika sAdhanA ke AdhAra haiM aura inakA prathama nirdeza bhI aMgavijjA meM milatA hai| sAtha hI ye namaskAramantra ke hI eka vikasita svarUpa haiN| isakI vistRta carcA Age kisI zodha lekha meM kreNge| vastuta: muni zrI puNyavijaya jI ne aMgavijjA ko sampAdita evaM prakAzita karake aisA mahAna upakAra kiyA hai ki kevala isa para saikar3oM zodha lekha aura bIsoM zodha-prabandha likhe jA sakate haiN| vidvat varga isa sAmagrI kA upayoga kare yahI muni zrI ke prati unakI sarvottama zraddhAJjali hogii| sandarbha 1. sAmAyika sUtra (kAyotsarga- AgAra sUtra- 4) - 2. mahAnizItha, (zrIAgamasudhAsindhu:-dazamo vibhAgaH) saMpA0 zrI vijaya jinendra sUrIzvara, zrI harSapuSpAmRta jaina graMthamAlA granthAMka-77, lAkhA bAvala, zAMtipurI saurASTra, 1/1. 3. tikSyara guNANamaNaMta bhAgamalamaMtamanattha, vahI- 3/25. 4. siddhANaM Namo kiccA, uttarAdhyayanasUtra, (navasuttANi) jaina vizvabhAratI, lADanUM, 20/1. 5. Avazyaka niyukti, harSapuSpAmRta jaina graM0mA0, lAkhAbAvala, saurASTra-1110. 6. aMgavijjA- 1/10-11 pR0- 1