Page #1
--------------------------------------------------------------------------
________________ 11 anekAntavAda do maulika vicAra dhArAe~ vizva kA vicAra karanevAlI paraspara bhinna aisI mukhya do dRSTiyA~ haiM / eka hai sAmAnyagAminI aura dUsarI hai vizeSagAminI / pahalI dRSTi zurU meM to sAre vizva meM samAnatA hI dekhatI hai para vaha dhIre-dhIre abheda kI ora jhukate - jhukate anta meM sAre vizva ko eka hI mUla meM dekhatI hai aura phalataH nizcaya karatI hai ki jo kucha pratIti kA viSaya hai vaha tattva vAstava meM eka hI hai / isa taraha samAnatA kI prAthamika bhUmikA se utarakara anta meM vaha dRSTi tAttvika - ekatA kI bhUmikA para kara ThaharatI hai / usa dRSTi meM jo eka mAtra viSaya sthira hotA hai, vahI sat hai / sat tatva meM zrAtyantika rUpa se nimagra hone ke kAraNa vaha dRSTi yA to bhedoM ' ko dekha hI nahIM pAtI yA unheM dekhakara bhI vAstavika na samajhane ke kAraNa vyAva hArika yA pAramArthika yA bAdhita kahakara chor3a hI detI hai / cAhe phira ve pratItigocara hone vAle bheda kAlakRta hoM arthAta kAlapaTa para phaile hue ho jaise pUrvApararUpa bIja, aMkura Adi; yA dezakRta hoM arthAt dezapaTa para vitata hoM jaise samakAlIna ghaTa, paTa Adi prakRti ke pariNAma; yA dravyagata zrarthAt dezakAla - nirapekSa sAhajika hoM jaise prakRti, puruSa tathA aneka puruSa | isake viruddha dUsarI dRSTi sAre vizva meM samAnatA hI asamAnatA dekhatI hai aura dhIre-dhIre usa asamAnatA kI jar3a kI khoja karate-karate aMta meM vaha vizleSaNa kI aisI bhUmikA para pahu~ca jAtI hai, jahA~ use ekatA kI to bAta hI kyA, samAnatA bhI kRtrima mAlUma hotI hai / phalataH vaha nizcaya kara letI hai ki vizva eka dUsare se atyanta bhinna aise bhedoM kA puMja mAtra hai / vastutaH usameM na koI vAstavika eka tava hai aura na sAmya hI / cAhe vaha eka tattva samagra deza - kAla vyApI samA jAtA ho jaise prakRti; yA dravyabheda hone para bhI mAtra kAlavyApI eka samajhA jAtA ho jaise paramANu / uparyukta donoM dRSTiyA~ mUla meM hI bhinna haiM, kyoMki eka kA AdhAra samanvaya mAtra hai aura dUsarI kA AdhAra vizleSaNa mAtra / ina mUlabhUta do vicAra saraNiyoM ke kAraNa aneka muddoM para aneka virodhI vAda Apa hI Apa khar3e ho jAte haiM /
Page #2
--------------------------------------------------------------------------
________________ 162 jaina dharma aura darzana hama dekhate haiM ki sAmAnyagAminI pahalI dRSTi meM se samagra deza-kAla-vyApI tathA deza-kAla vinirmukta aise eka mAtra sat-tattva yA brahmAdvaita kA vAda sthApita huA; jisane eka tarapha se sakala bhedoM ko aura tadgrAhaka pramANoM ko mithyA batalAyA aura sAtha hI sat tattva ko vANI tathA tarka kI pravRtti se zUnya kahakara mAtra anubhavagamya kahA / dUsarI vizeSagAminI dRSTi meM se bhI kevala deza aura kAla bheda se hI bhinna nahIM balki svarUpa se bhI bhinna aise anaMta bhedoM kA vAda sthApita huaa| jisane eka ora se saba prakAra ke abhedoM ko mithyA batalAyA aura dUsarI ora se aMtima bhedoM ko vANI tathA tarka kI pravRtti se zUnya kahakara mAtra anubhavagamya batalAyA ye donoM bAda aMta meM zUnyatA tathA svAnubhavagamyatA ke pariNAma para pahu~ce sahI, para donoM kA lakSya atyanta bhinna hone ke kAraNa ve Apasa meM bilakula hI TakarAne aura paraspara viruddha dikhAI par3ane lage / bhedavAda prabhedavAda - ukta do mUlabhUta vicAradhArAtroM meM se phUTanevAlI yA unase saMbaMdha rakhane vAlI bhI aneka vicAra dhArAe~ pravAhita huii| kisI ne abheda ko to apanAyA, para usakI vyApti kAla aura deza paTa taka athavA mAtra kAlapaTa taka rakhI / svarUpa yA dravya taka use nahIM bar3hAyA / isa vicAradhArA meM se aneka dravyoM ko mAnane para bhI una dravyoM kI kAlika nityatA tathA daizika vyApakatA ke bAda kA janma huA jaise sAMkhya kA prakRti-puruSavAda, dUsarI vicAra dhArA ne usakI apekSA bheda kA kSetra bar3hAyA jisase usane kAlika nityatA tathA daizika vyApakatA mAnakara bhI svarUpataH jar3a dravyoM ko adhika saMkhyA meM sthAna diyA jaise paramANu, vibhudravyavAda Adi / zradvaitamAtra yA sanmAtra ko sparza karane vAlI dRSTi kisI viSaya meM bheda sahana na kara sakane ke kAraNa abhedamUlaka zranekavAdoM kA sthApana kare, yaha svAbhAvika hI hai, huA bhI aisA hI / isI dRSTi meM se kArya-kAraNa ke abhedamUlaka mAtra satkAryavAda kA janma huA / dharma-dhamIM, guNa-guNI, AdhAra - zrAdheya Adi dvaMdvoM ke abhedavAda bhI usI meM se phalita hue / jaba ki dvaita aura bheda ko sparza karane vAlI dRSTi ne aneka viSayoM meM bhedamUlaka hI nAnAvAda sthApita kiye / usane kArya-kAraNa ke bhedamUlaka mAtra satkAryavAda ko janma diyA tathA dharma-dharmI, guNa-guNI, AdhAra-Adheya Adi aneka dvaMdvoM ke bhedoM ko bhI mAna liyA / isa taraha hama bhAratIya tattvaciMtana meM dekhate haiM ki maulika sAmAnya aura vizeSa dRSTi tathA unakI avAntara sAmAnya aura vizeSa dRSTiyoM meM se paraspara viruddha aise aneka
Page #3
--------------------------------------------------------------------------
________________ anekAntavAda 163 matoM-darzanoM kA janma huA; jo apane virodhIvAda kI AdhArabhUta bhUmikA kI satyatA kI kucha bhI paravAha na karane ke kAraNa eka dUsare ke prahAra meM hI caritArthatA mAnane lge| sadvAda-asadvAda sadvAda advaitagAmI ho yA dvaitagAmI jaisA ki sAMkhyAdi kA, para vaha kAryakAraNa ke abhedamUlaka satkAryavAda ko binA mAne apanA mUla lakSya siddha hI nahIM kara sakatA; jaba ki asadvAda kSaNikagAmI ho jaise bauddhoM kA, sthiragAmI ho yA nityagAmI ho jaise vaizeSika Adi kA--para vaha asatkAryavAda kA sthApana binA kiye apanA lakSya sthira kara hI nahIM sktaa| ataeva satkAryavAda aura asatkAryavAda kI pArasparika Takkara huI / advaitagAmI aura drutagAmI sadvAda meM se janmI huI kUTasthatA jo kAlika nilyatA rUpa hai aura vibhutA jo daizika vyApakatA rUpa hai unakI-deza aura kAlakRta niraMza aMzavAda arthAt niraMza kSaNavAda ke sAtha Takkara huI, jo ki vastutaH saddarzana ke virodhI darzana meM se phalita hotA hai| nirvacanIya-anirvacanIya vAda___ eka tarapha se sAre vizva ko akhaNDa aura eka tattvarUpa mAnanevAle aura dUsarI tarapha se use niraMza aMzapuMja mAnanevAle-apane-apane lakSya kI siddhi tabhI kara sakate the jaba ki ve apane abhISTa tattva ko anirvacanIya arthAt anabhilApya-zabdAgocara mAneM, kyoMki zabda ke dvArA nirvacana mAnane para na to akhaNDa sat tattva kI siddhi ho sakatI hai aura na niraMza bheda tattva kI / nirvacana karanA hI mAnoM zrakhaNDatA yA niraMzatA kA lopa kara denA hai / isa taraha akhaNDa aura niraMzavAda meM se anirvacanIyavAda Apa hI Apa phalita huA / para usa vAda ke sAmane lakSaNavAdI vaizeSika Adi tArkika hue, jo aisA mAnate haiM ki vastu mAtra kA nirvacana karanA yA lakSaNa banAnA zakya hI nahIM balki vAstavika bhI ho sakatA hai / isameM se nirvacanIyatvabAda kA janma huA aura taba anirvacanIya tathA nirvacanIyavAda Apasa meM TakarAne lage / hetuvAda-ahetuvAda Adi isI prakAra koI mAnate the ki pramANa cAhe jo ho para hetu arthAt tarka ke binA kisI se antima nizcaya karanA bhayAspada hai / jaba dUsare koI mAnate the ki hetuvAda svatantra bala nahIM rakhatA / aisA bala Agama meM hI hone se vahIM mUrdhanya pramANa hai / isI se ve donoM vAda paraspara TakarAte the| daivajJa kahatA thA ki
Page #4
--------------------------------------------------------------------------
________________ 164 jaina dharma aura darzana saba kucha devAdhIna hai; pauruSa svataMtrarUpa se kucha kara nahIM sakatA / pauruSavAdI ThIka isase ulaTA kahatA thA ki paukSa hI svataMtrabhAva se kArya karatA hai| ataeva ve donoM vAda eka dUsare ko asatya mAnate rhe| arthanaya-padArthavAdI zabda kI aura zabdanaya-zAbdika artha kI paravAha na karake paraspara khaNDana karane meM pravRtta ye / koI abhAva ko bhAva se pRthaka hI mAnatA to dUsarA koI use bhAva svarUpa hI mAnatA thA aura ve donoM bhAva se abhAva ko pRthaka mAnane na mAnane ke bAre meM paraspara pratipakSa bhAva dhAraNa karate rhe| koI pramAtA se pramANa aura pramiti ko atyanta bhinna mAnate to dUsare koI usase unheM abhinna mAnate the / koI varNAzrama vihita karma mAtra para bhAra dekara usI se iSTa prApti batalAte to koI jJAna mAtra se AnandAti kA pratipAdana karate jaba tIsare koI bhakti ko hI parama pada kA sAdhana mAnate rahe aura ve sabhI eka dUsare kA AvezapUrvaka khaNDana karate rahe / isa taraha tattvajJAna va prAcAra ke choTe-bar3e aneka muddoM para paraspara bilakula virodhI aise aneka ekAnta mata pracalita hue / anakAnta-dRSTi se samanvaya una ekAntoM kI pArasparika vAda-lIlA dekhakara anekAntadRSTi ke uttarAdhikArI AcAryoM ko vicAra AyA ki asala meM ye saba vAda jo ki apanIapanI satyatA kA dAvA karate haiM ve Apasa meM itane lar3ate haiM kyoM ? kyA una saba meM koI tathyAMza hI nahIM, yA sabhI meM tathyAMza hai, yA kisI-kisI meM tathyAMza hai, yA sabhI pUrNa satya hai ? isa prazna ke antarmukha uttara meM se eka cAbI mila gaI, jisake dvArA unheM saba virodhoM kA samAdhAna ho gayA aura pUre satya kA darzana huA / vahI cAbI anekAntavAda kI bhUmikA rUpa anekAnta dRSTi hai / isa dRSTi ke dvArA unhoMne dekhA ki pratyeka sayuktikavAda amuka-amuka dRSTi se amuka-amuka sImA taka satya hai / phira bhI jara koI eka vAda dUsare vAda kI AdhArabhUta vicAra-saraNI aura usa vAda kI sImA kA vicAra nahIM karatA pratyuta apanI AdhArabhUta dRSTi tathA apane viSaya kI sImA meM hI saba kucha mAna letA hai, taba use kisI bhI taraha dUsare vAda kI satyatA mAlUma hI nahIM ho paatii| yahI hAlata dUsare virodhI vAda kI bhI hotI hai| aisI dazA meM nyAya isI meM hai ki pratyeka vAda ko usI vicAra-saraNo se usI sImA taka hI jA~cA jAya aura isa jA~ca meM vaha ThIka nikale to use satya kA eka bhAga mAnakara aise saba satyAMzarUpa maNiyoM ko eka pUrNa satyarUpa vicAra-sUtra meM pirokara avirodhI mAlA banAI jAya / isI vicAra ne jainAcAryoM ko anekAntadRSTi ke AdhAra para tatkAlIna saba vAdoM kA sama
Page #5
--------------------------------------------------------------------------
________________ zrIkAntavAda 155 nvaya karane kI ora prerita kiyA / unhoMne socA ki aba zuddha aura ni:svArtha cisavAloM meM se kinhIM ko ekatvaparyavasAyI sAbhyapratIti hotI hai aura kinhIM ko niraza aMza paryavasAyI bheda pratIti hotI hai taba yaha kaise kahA jAya ki amuka eka hI pratIti pramANa hai aura dUsarI nhiiN| kisI eka ko apramANa mAnane para tulyayukti se donoM pratItiyA~ apramANa hI siddha hoNgii| isake sivAya kisI eka pratIti ko pramANa aura dUsarI ko apramANa mAnane vAloM ko bhI anta meM apramANa mAnI huI pratIti ke viSayarUpa sAmAnya yA vizeSa ke sArvajanika vyavahAra kI upapatti to kisI na kisI taraha karanI hI par3atI hai / yaha nahIM ki apanI iSTa pratIti ko pramANa kahane mAtra se saba zAstrIya laukika vyavahAroM kI upapatti bhI ho jAya / yaha bhI nahIM ki aise vyavahAroM ko upapanna binA kiye hI chor3a diyA jAya / brahmakatvavAdI bhedoM ko va unakI pratIti ko avidyAmUlaka hI kaha kara usakI upapatti karegA, jaba ki kSaNikatvavAdI sAmya yA ekatva ko va usakI pratIti ko hI avidyAmUlaka kaha kara aise vyavahAroM kI upapatti kregaa| aisA socane para anekAnta ke prakAza meM anekAntavAdiyoM ko mAlUma huA ki pratIti abhedagAminI ho yA bhedagAminI, haiM to sabhI vAstavika / pratyeka pratIti kI vAstavikatA usake apane viSaya taka to hai para jaba vaha viruddha dikhAI denevAlI dUsarI pratIti ke viSaya kI ayathArthatA dikhAne lagatI hai taba vaha khuda bhI avAstavika bana jAtI hai| abheda aura bheda kI pratItiyA~ viruddha isI se jAna par3atI haiM ki pratyeka ko pUrNa pramANa mAna liyA jAtA hai / sAmAnya aura vizeSa kI pratyeka pratIti svaviSaya meM yathArtha hone para bhI pUrNa pramANa nahIM / yaha pramANa kA aMza avazya hai / vastu kA pUrNa svarUpa to aisA hI honA cAhie, jisase ki ve viruddha dikhAI denevAlI pratItiyA~ bhI apane sthAna meM rahakara use avirodhIbhAva se prakAzita kara sake aura ve saba milakara vastu kA pUrNa svarUpa prakAzita karane ke kAraNa pramANa mAnI jA sakeM / isa samanvaya yA vyavasthAgarbhita vicAra ke bala para unhoMne samajhAyA ki sad-dvaita aura sad-advaita ke bIca koI virodha nahIM, kyoMki vastu kA pUrNasvarUpa hI abheda aura bheda yA sAmAnya aura vizeSAtmaka hI hai / jaise hama sthAna, samaya, raMga, rasa, parimANa Adi kA vicAra kiye binA hI vizAla jalarAzi mAtra kA vicAra karate haiM taba hameM eka hI eka samudra pratIta hotA hai| para usI jalarAzi ke vicAra meM jaba sthAna, samaya Adi kA vicAra dAkhila hotA hai taba hameM eka akhaNDa sasudra ke sthAna meM aneka choTe bar3e samudra naz2ara Ate haiM; yahA~ taka ki anta meM hamAre dhyAna meM jalakaNa taka bhI nahIM rahatA usameM kevala koI avibhAjya rUpa yA rasa Adi kA aMza hI raha jAtA
Page #6
--------------------------------------------------------------------------
________________ jaina dharma aura darzana hai aura anta meM vaha bhI zUnyavat bhAsit hotA hai / jalarAzi meM prakhaNDa eka samudra kI buddhi bhI vAstavika hai aura antima aMza kI buddhi bhii| eka isalie vAstavika hai ki vaha medoM ko alaga-alaga rUpa se sparza na karake saba ko eka sAtha sAmAnyarUpa se dekhatI hai| sthAna, samaya Adi kRta bheda jo eka dUsare se vyAvRtta haiM unako alaga-alaga rUpa se viSaya karanevAlI buddhi bhI vAstavika hai; kyoMki ve bheda vaise hI haiM / jalarAzi eka aura aneka ubhaya rUpa. hone ke kAraNa usameM honevAlI samudrabuddhi aura aMzabuddhi apane-apane sthAna meM yathArtha hokara bhI koI eka buddhi pUrNa svarUpa ko viSaya na karane ke kAraNa pUrNa pramANa nahIM hai / phira bhI donoM milakara pUrNa pramANa hai| vaise hI jaba hama sAre vizva ko eka mAtra sat-rUpa se dekheM athavA yaha kahie ki jaba hama samasta bhedoM ke antargata eka mAtra anugamaka sattA svarUpa kA vicAra kareM taba hama kahate haiM ki eka mAtra sat hI hai; kyoMki usa sarvagrAhI sattA ke vicAra ke samaya koI aise bheda bhAsita nahIM hote jo paraspara meM vyAvRtta hoN| usa samaya to sAre bheda samaSTi rUpa meM yA eka mAtra sattA rUpa meM hI bhAsita hote haiM; aura tabhI saT advaita kahalAtA hai| eka mAtra sAmAnya kI pratIti ke samaya sat zabda kA artha bhI itanA vizAla ho jAtA hai ki jisameM koI zeSa nahIM bacatA / para jaba hama usa vizva ko----guNadharma kRta bhedoM meM jo ki paraspara vyAvRtta haiM-vibhAjita karate haiM, taba vaha vizva eka sat rUpa se miTakara aneka sat rUpa pratIta hotA hai| usa samaya sat zabda kA artha bhI utanA hI choTA ho jAtA hai / hama kabhI kahate haiM ki koI sat jar3a bhI hai aura koI cetana bhii| hama aura adhika bhedoM kI ora jhuka kara phira yaha bhI kahate haiM ki jar3a sat bhI aneka haiM aura cetana sat bhI aneka haiN| isa taraha jaba sarvagrAhI sAmAnya ko vyAvartaka bhedoM meM vibhAjita karake dekhate haiM taba hameM nAnA sat mAlUma hote haiM aura vahI sad dvaita hai| isa prakAra eka vizva meM pravRtta hone vAlI sad-advaita buddhi aura sad-dvaita buddhi donoM apane apane viSaya meM yathArtha hokara bhI pUrNa pramANa tabhI kahI jAe~gI jaba ve donoM sApekSarUpa se mile / yahI sad-advaita aura sad-dvaita vAda jo paraspara viruddha samajhe jAte haiM unakA anekAnta dRSTi ke anusAra samanvaya huA / ise vRkSa aura vana ke dRSTAnta se bhI spaSTa kiyA jA sakatA hai / jaba aneka paraspara bhinna vRkSa vyaktiyoM ko usa-usa vyakti rUpa se grahaNa na karake sAmUhika yA sAmAnya rUpa meM vanarUpa se grahaNa karate haiM, taba una saba vizeSoM kA abhAva nahIM ho jaataa| para ve saba vizeSa sAmAnyarUpa se sAmAnya grahaNa meM hI aise lIna ho jAte haiM mAno ve haiM hI nhiiN| eka mAtra vana hI vana naz2ara AtA hai yahI eka
Page #7
--------------------------------------------------------------------------
________________ zranekAntavAda 167 prakAra kA advaita huaa| phira kabhI hama jaba eka-eka vRkSa ko vizeSa rUpa se samate haiM taba hameM paraspara bhinna vyaktiyA~ hI vyaktiyA~ najara AtI haiM, usa samaya vizeSa pratIti meM sAmAnya itanA antalIna ho jAtA hai ki mAno vaha hai nahIM / ina donoM anubhavoM kA vizleSaNa karake dekhA jAya to yaha nahIM kahA jA sakatA ki koI eka satya hai aura dUsarA asatya / apane-apane viSaya meM donoM anubhavoM kA samucita samanvaya hI hai / kyoMki isI meM sAmAnya aura vizeSAtmaka vana-vRkSoM kA bAdhita anubhava samA sakatA hai / yahI sthiti vizva ke saMbandha meM sad dvaita kiMvA sad-dvaita dRSTi kI bhI hai / kAlika, daizika aura deza - kAlAtIta sAmAnya-vizeSa ke uparyukta dvaitadvaitavAda ke Age bar3hakara kAlika sAmAnya-vizeSa ke sUcaka nityatvavAda aura kSaNikatvavAda bhI haiN| ye donoM vAda eka dUsare ke viruddha hI jAna par3ate haiM; para anekAnta dRSTi kahatI hai ki vastutaH unameM koI virodha nhiiN| jaba hama kisI tattva ko tInoM kAloM meM akhaNDa rUpa se arthAt zranAdi zrananta rUpa se dekheMge taba yaha akhaNDa pravAha rUpa meM Adi anta rahita hone ke kAraNa nitya hI hai / para hama jaba usa akhaNDa pravAha patita tava ko choTe-bar3e ApekSika kAla bhedoM meM vibhAjita kara lete haiM, taba usa kAla paryanta sthAyI aisA parimita rUpa hI najara zrAtA hai, jo sAdi bhI hai aura sAnta bhI ! agara vivakSita kAla itanA choTA ho jisakA dUsarA hissA buddhizastra kara na sake to usa kAla se paricchinna vaha tattvagata prAvAhika graMza sabase choTA hone ke kAraNa kSaNika kahalAtA hai / nitya aura kSaNika ye donoM zabda ThIka eka dUsare ke viruddhArthaka haiN| eka anAdi ananta kA aura dUsarA sAdi- sAnta kA bhAva darasAtA hai / phira bhI hama anekAnta dRSTi ke anusAra samajha sakate haiM ki jo tattva akhaNDa pravAha kI apekSA nitya kahA jA sakatA hai vahI tattva khaNDa-khaNDa kSaNaparimita parivartanoM va paryAyoM kI apekSA se kSaNika bhI kahA jA sakatA hai / eka vAda kI AdhAra-dRSTi hai anAdi-anantatA kI dRSTi jaba dUsare kI AdhAra hai sAdi - sAntatA kI dRSTi / vastu kA kAlika pUrNa svarUpa anAdi-anantatA aura sAdi- sAntatA ina do aMzoM se banatA hai / ataeva donoM dRSTiyA~ apane-apane viSaya meM yathArtha hone para bhI pUrNa pramANa tabhI banatI haiM jaba ve samanvita hoM / isa samanvaya ko dRSTAnta se bhI isa prakAra spaSTa kiyA jA sakatA hai / kisI eka vRkSa kA jIvana vyApAra mUla se lekara phala taka meM kAla-krama se honevAlI bIja. mUla, a~kura, skandha, zAkhA pratizAkhA, patra, puSpa aura phala Adi vividha sthAoM meM hokara hI pravAhita aura pUrNa hotA hai| jaba hama amuka vastu ko
Page #8
--------------------------------------------------------------------------
________________ jaina dharma aura darzana vRkSarUpa se samajhate haiM taba uparyukta saba avasthAoM meM pravAhita honevAlA pUrNa jIvana-vyApAra hI akhaeDa rUpa se mana meM AtA hai para jaba hama usI jIvanavyApAra ke paraspara bhina aise kramabhAvI mUla, aMkura, skandha Adi eka-eka aMza ko grahaNa karate haiM taba ve parimita kAla-lakSita aMza ho hamAre mana meM Ate haiN| isa prakAra hamArA mana kabhI to samUce jIvana-vyApAra ko akhaNDa rUpa meM sparza karatA hai aura kabhI-kabhI use khaNDita rUpa meM eka-eka aMza ke dvaaraa| parIkSaNa karake dekhane se sApha jAna par3atA hai ki na to akhaNDa jIvana vyApAra hI eka mAtra pUrNa vastu hai yA kAlpanika mAtra hai aura na khaNDita aMza hI pUrNa vastu hai yA kAlpanika / bhale hI usa akhaNDa meM sAre khaNDa aura sAre khaNDoM meM vaha eka mAtra akhaNDa samA jAtA ho; phira bhI vastu kA pUrNa svarUpa to akhaNDa aura khaNDa donoM meM hI paryavasita hone ke kAraNa donoM pahaluoM se gRhita hotA hai| jaise ve donoM pahalU apanI-apanI kakSA meM yathArtha hokara bhI pUrNa tabhI banate haiM jaba samanvita kiye jAe~, vaise hI anAdi-ananta kAla-pravAha rUpa vRkSa kA grahaNa nityatva kA vyaJjaka hai aura usake ghaTaka aMzoM kA grahaNa anityatva yA kSaNikatva kA dyotaka hai| AdhArabhUta nitya pravAha ke sivAya na to anitya ghaTaka saMbhava hai aura na anitya ghaTakoM ke sivAya vaisA nitya pravAha hii| ataeva eka mAtra nityatva ko yA eka mAtra anityatva ko vAstavika kahakara dUsare virodhI aMza ko avAstavika kahanA hI nitya-anitya vAdoM kI Takkara kA bIja hai; jise anekAnta dRSThi haTAtI hai| anekAnta dRSTi anirvacanIyatva aura nirvacanIyatva vAda kI pArasparika Takkara ko bhI miTAtI hai| yaha kahatI hai ki vastu kA vahI rUpa pratipAya ho sakatA hai jo saMketa kA viSaya bana sake ! sUkSmatama buddhi ke dvArA kiyA jAnevAlA saMketa bhI sthUla aMza ko hI viSaya kara sakatA hai| vastu ke aise aparimita bhAva hai jinheM saMketa ke dvArA zabda se pratipAdana karanA saMbhava nahIM / isa artha meM akhaNDa sat yA niraMza kSaNa anirvacanIya hI haiM jaba ki madhyavatI sthUla bhAva nirvacanIya bhI ho sakate haiN| ataeva samagra vizva ke yA usake kisI eka tatva ke bAre meM jo anirvacanIyatva aura nirvacanIyatva ke virodhI pravAda haiM ve vastutaH apanIapanI kakSA meM yathArtha hone para bhI pramANa to samUce rUpa meM hI haiM / __ eka hI vastu kI bhAvarUpatA aura abhAvarUpatA bhI viruddha nahIM / mAtra vidhimukha se yA mAtra niSedhamukha se hI vastu pratIta nahIM hotI dUdha, dUdha rUpa se bhI pratIta hotA hai aura adadhi yA dadhibhinna rUpa se bhI / aisI dazA meM vaha bhAva-abhAva ubhaya rUpa siddha ho jAtA hai aura eka hI vastu meM bhAvatva yA abhA
Page #9
--------------------------------------------------------------------------
________________ anekAntavAda 166 vatva kA virodha pratIti ke svarUpa meda se haTa jAtA hai / isI taraha dharma-dharmI, kAryakAraNa, AdhAra-zrAdheya zrAdi dvandvoM ke abheda aura bheda ke virodha kA parihAra bhI anekAnta dRSTi kara detI hai / jahA~ Asatva aura usake mUla ke prAmANya meM sandeha ho vahA~ hetuvAda ke dvArA parIkSApUrvaka hI nirNaya karanA kSemaMkara hai; para jahA~ Aptatva meM koI sandeha nahIM vahA~ hetuvAda kA prayoga anavasthA kAraka hone se tyAjya hai / aise sthAna meM AgamavAda hI mArgadarzaka ho sakatA hai / isa taraha viSaya-bheda se yA eka hI viSaya meM prati gadya bheda se hetuvAda aura AgamavAda donoM ko avakAza hai / unameM koI virodha nhiiN| yahI sthiti daiva aura pauruSavAda kI bhI hai / unameM koI virodha nahIM : jahA~ buddhi-pUrvaka pauruSa nahIM, vahA~ kI samasyAoM kA hala daivavAda kara sakatA hai; para pauruSa ke buddhi pUrvaka prayogasthala meM pauruSavAda hI sthAna pAtA hai| isa taraha jude-jude pahalU kI apekSA eka hI jIvana meM deva aura pauruSa vAda samanvita kiye jA sakate haiM / kAraNa meM kArya ko kevala sat yA kevala asat mAnanevAle vAdoM ke virodha kA bhI parihAra anekAnta-dRSTi saralatA se kara detI hai / vaha kahatI hai ki kArya upAdAna meM sat bhI hai aura apsat bhI hai / kaTaka banane ke pahale bhI suvarNa meM kaTaka banane kI zakti hai isalie utpatti ke pahale bhI zakti rUpa se yA kAraNAbheda dRSTi se kArya sat' kahA jA sakatA hai / zakti rUpa se sat hone para bhI utpAdaka sAmagrI ke abhAva meM vaha kArya AvirbhUta yA utpanna na hone ke kAraNa upalabdha nahIM hotA, isalie vaha asat bhI hai / tirobhAva dazA meM jaba ki kaTaka upalabdha nahIM hotA tantra bhI kuNDalAkAra-dhArI suvarNa kaTaka rUpa banane kI yogyatA rakhatA hai, isalie usa dazA meM asat bhI kaTaka yogyatA kI dRSTi se suvarNa meM sat kahA jA sakatA hai| bauddhoM kA kevala paramANu-pujavAda aura naiyAyikoM kA apUrvAvayavI vAda-ye donoM Apasa meM TakarAte haiN| para anekAnta-dRSTi ne skandha kA-jo ki na kevala paramANu-puJja hai aura na anubhava-bAdhita avayavoM se bhinna apUrva avayavI rUpa hai, svIkAra karake virodha kA samucita rUpa se parihAra va donoM vAdoM kA nirdoSa samanvaya kara diyA hai| isI taraha anekAnta dRSTi ne aneka viSayoM meM pravartamAna virodhI-vAdoM kA samanvaya madhyastha bhAva se kiyA hai| aisA karate samaya anekAnta bAda ke zrAsa-pAsa nayavAda aura bhaGgavAda Apa hI Apa phalita ho jAte haiM, kyoMki jude-jude pahalU yA dRSTibindu kA pRthakkaraNa, unakI viSaya maryAdA kA
Page #10
--------------------------------------------------------------------------
________________ 170 jaina dharma aura darzana vibhAga aura unakA eka viSaya meM yathocita vinyAsa karane hI se anekAnta siddha hotA hai| apekSA yA naya-- ___ makAna kisI eka kone meM pUrA nahIM hotaa| usake aneka kone bhI kisI eka hI dizA meM nahIM hote| pUrva pazcima, uttara, dakSiNa Adi paraspara viruddha dizA vAle eka-eka kone para khar3e rahakara kiyA jAnevAlA usa makAna kA avalokana pUrNa to nahIM hotA, para vaha ayathArtha bhI nahIM / jude jude sambhavita sabhI konoM para khar3e rahakara kiye jAne vAle sabhI sambhavita avalokanoM kA sAra samuccaya hI usa makAna kA pUrA avalokana hai| pratyeka kogasambhavI pratyeka avalokana usa pUrNa avalokana kA anivArya aGga hai / vaise hI kisI eka vastu yA samagra vizva kA tAtvika cintana-darzana bhI aneka apekSAoM se niSpanna hotA hai| mana kI sahaja racanA, usa para par3anevAle Agantuka saMskAra aura cintya vastu kA svarUpa ityAdi ke sammelana se hI apekSA banatI hai / aisI apekSAe~ aneka hotI haiM; jinaka! Azraya lekara vastu kA vicAra kiyA jAtA hai / vicAra ko sahArA dene ke kAraNa yA vicAra srota ke udgama kA AdhAra banane ke kAraNa ve hI apekSAe~ dRSTikoNa' yA dRSTi-bindu' bhI kahI jAtI haiM / sambhAvita sabhI apekSAoM se--cAhe ve viruddha hI kyoM na dikhAI detI ho.---kiye jAnevAle cintana va darzanoM kA sArasamuccaya hI usa viSaya kA pUrNa-anekAnta darzana hai / pratyeka apekSAsambhavI darzana usa pUrNa darzana kA eka eka aGga hai jo paraspara viruddha hokara bhI parNa darzana meM samanvaya pAne ke kAraNa vastutaH aviruddha hI hai ____ jaba kisI kI manovRtti vizva ke antargata sabhI bhedoM ko-cAhe ve guNa, dharma yA svarUpa kRta hoM yA vyaktitvakRta hoM-bhulAkara arthAt unakI ora jhuke binA hI eka mAtra akhaNDatA kA vicAra karatI hai, taba use akhaNDa yA eka hI vizva kA darzana hotA hai / abheda kI usa bhUmikA para se niSpanna honevAlA 'sat' zabda ke eka mAtra akhaNDa artha kA darzana hI saMgraha naya hai / guNa dharma kRta yA vyaktitva kRta bhedoM kI ora jhukanevAlI manovRtti se kiyA jAnevAlA usI vizva kA darzana vyavahAra naya kahalAtA hai; kyoMki usameM lokasiddha vyavahAroM kI bhUmikA rUpa se bhedoM kA khAsa sthAna hai| isa darzana ke 'sat' zabda kI artha maryAdA astraNDita na rahA kara aneka khaNDoM meM vibhAjita ho jAtI hai| vahI bhedagAminI manovRtti yA apekSA-sirpha kAlakRta bhedoM kI ora mukakara sirpha vartamAna kohI kAryakSama hone ke kAraNa jaba sat rUpa se dekhatI hai aura atIta anAgata ko
Page #11
--------------------------------------------------------------------------
________________ 171 anekAntavAda 'sat' zabda kI artha maryAdA meM se haTA detI hai taba usake dvArA phalita hone vAlA vizva kA darzana RjusUtra naya hai| kyoMki vaha atIta-anAgata ke cakravyUha ko chor3akara sirpha vartamAna kI sIdhI rekhA para calatA hai| uparyukta tInoM manovRttiyA~ aisI haiM jo zabda yA zabda ke guNa-dharmoM kA zrAzraya binA liye hI kisI bhI vastu kA cintana karatI haiN| ataeva ve tInoM prakAra ke cintana artha naya haiM / para aisI bhI manovRtti hotI hai jo zabda ke guNa dharmoM kA Azraya lekara hI artha kA vicAra karatI hai / ataeva aisI manovRtti se phalita arthacintana zabda naya kahe jAte haiN| zAbdika loga hI mukhyatayA zabda naya ke adhikArI haiM; kyoMki unhIM ke vividha dRSTi-cinduoM se zabdanaya meM vividhatA AI hai| jo zAbdika sabhI zabdoM ko akhaNDa arthAt avyutpanna mAnate haiM ve vyutpatti bheda se artha bheda na mAnane para bhI liGga, puruSa, kAla Adi anya prakAra ke zabdadharmoM ke bheda ke AdhAra para artha kA vaividhya batalAte haiM / unakA yaha arthabheda kA darzana zabda naya yA sAmprata naya hai| pratyeka zabda ko vyutpatti siddha hI mAnanevAlI manovRtti se vicAra karanevAle zAbdika paryAya arthAt ekArthaka samajhe jAnevAle zabdoM ke artha meM bhI vyutpatti bheda se bheda batalAte haiM / unakA vaha zakra, indra Adi jaise paryAya zabdoM ke artha bheda kA darzana samabhirUr3ha naya kahalAtA hai / vyutpatti ke bheda se hI nahIM, balki eka hI vyutpatti se phalita honevAle artha kI maujUdagI aura gaira-maujUdagI ke bheda ke kAraNa se bhI jo darzana artha bheda mAnatA hai vaha evaMbhUta naya kahalAtA hai / ina tArkika chaH nayoM ke alAvA eka naigama nAma kA naya bhI hai| jisameM nigama arthAt deza rUr3hi ke anusAra abhedagAmI aura bhedagAmI saba prakAra ke vicAroM kA samAveza mAnA gayA hai / pradhAnatayA ye hI sAta naya haiM / para kisI eka aMza ko arthAt dRSTikoNa ko avalambita karake pravRtta honevAle saba prakAra ke vicAra usa-usa apekSA ke sUcaka naya hI haiN| zAstra meM dravyArthika aura paryAyArthika aise do naya bhI prasiddha haiM para ve naya upayukta sAta nayoM se alaga nahIM haiM kintu unhIM kA saMkSipta vargIkaraNa yA bhUmikA mAtra haiN| dravya arthAt sAmAnya, anvaya, abheda yA ekatva ko viSaya karanevAlA vicAra mArga dravyArthika naya hai| naigama, saMgraha aura vyavahAra-ye tInoM dravyArthika hI haiN| inameM se saMgraha to zuddha abheda kA vicAraka hone se zuddha yA mUla hI dravyArthika hai jaba ki vyavahAra aura naigama kI pravRtti bhedagAmI hokara bhI kisI na kisI prakAra ke abheda ko bhI avalambita karake hI calatI hai / isalie ve
Page #12
--------------------------------------------------------------------------
________________ 172 jaina dharma aura darzana bhI dravyArthika hI mAne gaye haiN| alabattA ve saMgraha kI taraha zuddha na hokara azuddhamizrita hI dravyArthika haiN| paryAya arthAt vizeSa, vyAvRtti yA bheda ko hI lakSya karake pravRtta honevAlA vicAra patha paryAyArthika naya hai / RjusUtra zrAdi bAkI ke cAroM naya paryAyArthika hI mAne gaye haiM / abheda ko chor3akara eka mAtra bheda kA vicAra RjusUtra se zurU hotA hai, isalie usI ko zAstra meM paryAyArthika naya kI prakRti yA mUlAdhAra kahA hai| pichale tIna naya usI mUlabhUta paryAyAthika ke eka prakAra se vistAramAtra haiN| kevala jJAna ko upayogI mAna kara usake Azraya se pravRtta honevAlI vicAra dhArA jJAna naya hai to kevala kriyA ke Azraya se pravRtta honevAlI vicAradhArA kriyA naya hai / nayarUpa AdhAra-stambhoM ke aparimita hone ke kAraNa vizva kA pUrNa darzana-anekAnta bhI nissIma hai| saptabhaMgI bhinna-bhinna apekSAoM, dRSTikoNoM yA manovRttiyoM se jo eka hI tattva ke nAnA darzana phalita hote haiM unhIM ke AdhAra para bhaMgavAda kI sRSTi khar3I hotI hai / jina do darzanoM ke viSaya ThIka eka dUsare ke bilkula virodhI par3ate hoM aise darzanoM kA samanvaya batalAne kI dRSTi se unake viSayabhUta bhAva-abhAvAtmaka donoM aMzoM ko lekara una para jo sambhakti vAkya-bhaGga banAye jAte haiM vahI saptamaMgI hai| saptabhaMgI kA AdhAra nayavAda hai, aura usakA dhyeya to samanvaya hai arthAt anekA. nta koTi kA vyApaka darzana karAnA hai; jaise kisI bhI pramANa se jAne hue padArtha kA dUsare ko bodha karAne ke lie parArtha anumAna arthAt anumAna vAkya kI racanA kI jAtI hai, vaise hI viruddha aMzoM kA samanvaya zrotA ko samajhAne kI dRSTi se bhaMga vAkya kI racanA bhI kI jAtI hai| isa taraha nayavAda aura bhaMgavAda anekAnta dRSTi ke kSetra meM Apa hI Apa phalita ho jAte haiN| darzanAntara meM anekAntavAda-- ___ yaha ThIka hai ki vaidika paramparA ke nyAya, vedAnta Adi darzanoM meM tathA bauddha darzana meM kisI eka vastu ke vividha STiyoM se nirUpaNa kI paddhati tathA aneka pakSoM ke samanvaya kI dRSTi' bhI dekhI jAtI hai| phira bhI pratyeka vastu 1---udAharaNArtha dekho sAMkhyapravacanabhASya pRSTha 2 / siddhAnta bindu pR0 116 se| vedAntasAra pR0 25 / tarka saMgraha dIpikA pR0 175 / mahAvagga 6. 31 // pramANamImAMsATippaNa pR061 se /
Page #13
--------------------------------------------------------------------------
________________ anekAntavAda 173 aura usake pratyeka pahalU para saMbhAvita samagra dRSTi binduoM se vicAra karane kA AtyaMtika Agraha tathA una samagra dRSTi binduoM ke eka mAtra samanvaya meM hI vicAra kI paripUrNatA mAnane kA dRr3ha Agraha jaina paramparA ke sivAya anyatra kahIM nahIM dekhA jAtA / isI Agraha meM se jaina tArkikoM ne anekAnta, naya aura sasabhaMgI vAda kA bilkula svataMtra aura vyavasthita zAstra nirmANa kiyA .jo pramANa zAstra kA eka bhAga hI bana gayA aura jisakI jor3a kA aisA choTA bhI anya itara paraMparAoM meM nahIM banA / vibhajyavAda aura madhyama mArga hote hue bhI bauddha paraMparA kisI bhI vastu meM vAstavika sthAyI aMza dekha na sakI use mAtra kSaNabhaMga ho najara aAthA / anekAnta zabda se hI anekAnta dRSTi kA Azraya karane para bhI naiyAyika paramANu, AtmA Adi ko sarvathA apariNAmI hI mAnane manavAne kI dhuna se baca na sake / vyAvahArika-pAramArthika Adi aneka dRSTiyoM kA avalambana karate hue bhI vedAntI anya saba dRSTiyoM ko brahmadRSTi se kama darje kI. yA bilkula hI asatya mAnane-manavAne se baca na sake / isakA eka mAtra kAraNa yahI jAna par3atA hai ki una darzanoM meM vyApaka rUpa se anekAnta bhAvanA kA sthAna na rahA jaisA ki jaina darzana meM rahA / isI kAraNa se jaina darzana saba dRSTiyoM kA samanvaya bhI karatA hai aura sabhI draSTiyoM ko apane-apane viSaya meM tulya bala va yathArtha mAnatA hai / bheda-abheda, sAmAnya vizeSa, nityatva-anityatva Adi tattvajJAna ke prAcIna muddoM para hI sImita rahane ke kAraNa vaha anekAnta dRSTi aura tanmUlaka anekAnta vyavasthApaka zAstra punarukta, carvita carvaNa yA navInatA zUnya jAna par3ane kA ApAtataH sambhava hai phira bhI usa dRSTi aura usa zAstra nirmANa ke pIche jo akhaeDa aura sajIva sarvAMza satya ko apanAne kI bhAvanA jaina paramparA meM rahI aura jo pramANa zAstra meM avatIrNa huI usakA jIvana ke samagra kSetroM meM saphala upayoga hone kI pUrNa yogyatA hone ke kAraNa hI use pramANa-zAstra ko jainAcAryoM kI dena kahanA anupayukta nahIM / I0 1336] [pramANamImAMsA kI prastAvanA kA aMza] 1- nyAyabhASya 2. 1. 18.