Book Title: Anekantpad Vimarsh
Author(s): Darbarilal Kothiya
Publisher: Z_Darbarilal_Kothiya_Abhinandan_Granth_012020.pdf
Catalog link: https://jainqq.org/explore/210058/1

JAIN EDUCATION INTERNATIONAL FOR PRIVATE AND PERSONAL USE ONLY
Page #1 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anekAntavAda-vimarza jeNa viNA logassa vi vavahAro savvahA Na NivvaDai / tassa bhuvaNekka-guruNo Namo aNegaMtavAyassa // -AcArya siddhasena "jisake binA lokakA bhI vyavahAra kisI taraha nahIM cala sakatA, usa lokake advitIya guru 'anekAntavAda' ko namaskAra hai|' ___ yaha una santoMkI udghoSaNA evaM amRta vANI hai, jinhoMne apanA sAdhanAmaya samUcA jIvana paramArthacintana aura lokakalyANameM lagAyA hai| unakI yaha udghoSaNA kAlpanika nahIM hai, unakI apanI samyaka anubhUti aura kevalajJAnase pUta evaM prakAzita honese vaha yathArtha hai / vAstavameM paramArtha-vicAra aura lokavyavahAra donoMkI AdhArazilA anekAntavAda hai| binA anekAntavAdake na koI vicAra prakaTa kiyA jA sakatA hai aura na koI vyavahAra hI pravRtta ho sakatA hai| samasta vicAra aura samasta vyavahAra isa anekAntavAdake dvArA hI prANa-pratiSThAko pAye hue haiN| yadi usakI upekSA kara dI jAya to vaktavya vastuke svarUpako na to ThIka taraha kaha sakate haiM, na ThIka taraha samajha sakate haiM aura na usakA ThIka taraha vyavahAra hI kara sakate haiN| pratyuta, virodha, ulajhaneM, jhagar3e-phisAda, rassAkazI, vAda-vivAda Adi dRSTigocara hote haiM, jinakI vajahase vastukA yathArtha svarUpa nirNIta nahIM ho sakatA / ataeva prastuta lekhameM isa anekAntavAda aura usakI upayogitApara kucha prakAza DAlA jAtA hai| __ vastukA anekAntasvarUpa-vizvakI tamAma cIjeM anekAntamaya haiN| anekAntakA artha hai nAnAdharma / aneka yAnI nAnA aura anta yAnI dharma aura isaliye nAnAdharmako anekAnta kahate haiM / ataH pratyeka vastumeM nAnAdharma pAye jAne ke kAraNa use anekAntamaya athavA anekAntasvarUpa kahA gayA hai / yaha anekAntasvarUpatA vastumeM svayaM hai-Aropita yA kAlpanika nahIM hai| eka bhI vastu aisI nahIM hai jo sarvathA ekAntasvarUpa (ekadharmAtmaka) ho| udAharaNArtha yaha loka, jo hamAre va Apake pratyakSagocara hai, cara aura acara athavA jIva aura ajIva ina do dravyoMse yukta hai| vaha lokasAmAnyakI apekSA eka hotA haA bhI ina do dravyoMkI apekSA aneka bhI hai aura isa taraha vaha anekAntamaya siddha hai| usake eka jIvadravyako hI leN| jovadravya jIvadravya-sAmAnyakI dRSTise eka hokara bhI cetanA, sukha, vIrya Adi guNoM tathA manuSya, tiryaMca, nArakI, deva Adi paryAyoMkI samaSTi rUpa hone kI apekSA aneka hai aura isa prakAra jIvadravya bhI anekAntasvarUpa prasiddha hai| isI taraha lokake dUsare avayava ajIvadravyakI ora dhyAna deN| jo zarIra sAmAnyakI apekSAse eka hai vaha rUpa, rasa, gandha, sparzAdi guNoM tathA bAlyAvasthA, kizorAvasthA, yuvAvasthA, vRddhAvasthA Adi kramavartI paryAyoMkA AdhAra honese aneka bhI hai aura isa taraha zarIrAdi ajIvadravya bhI anekAntAtmaka suvidita hai / isa prakAra jagatkA pratyeka sat anekavarmAtmaka (guNaparyAyAtmaka, ekAnekAtmaka, nityAnityAtmaka Adi) spaSTatayA jJAta hotA hai| -177 Page #2 -------------------------------------------------------------------------- ________________ aura bhI dekhie / jo jala pyAsako zAnta karane, khetIko paidA karane AdimeM sahAyaka honese prANiyoMkA prANa hai-jIvana hai vahI bAr3ha lAne, DUbakara marane AdimeM kAraNa honese unakA ghAtaka bhI hai| kauna nahIM jAnatA ki agni kitanI saMhAraka hai, para vahI agni hamAre bhojana banAne AdimeM parama sahAyaka bhI hai| bhUkheko bhojana prANadAyaka hai, para vahI bhojana ajIrNa vAle athavA TAiphAiDavAle bImAra AdamIke liye viSa hai / makAna, kitAba, kapar3A, sabhA, saMgha, deza Adi ye saba anekAnta hI to haiN| akelI IMToM yA cUne-gArekA nAma makAna nahIM hai| unake milApakA nAma hI makAna hai| eka-eka pannA kitAba nahIM hai nAnA pannoMke samUhakA nAma kitAba hai| eka-eka sUta kapar3A nahIM kahalAtA / tAne-bAne rUpa aneka sutoMke saMyogako kapar3A kahate haiM / eka vyaktiko koI sabhA yA saMgha nahIM khtaa| unake samudAyako hI samiti, sabhA, saMgha yA dala Adi kahA jAtA hai| eka-eka vyakti milakara jAti, aura aneka jAtiyA~ milakara deza banate haiM / jo eka vyakti hai vaha bhI aneka banA huA hai| vaha kisIkA mitra hai, kisIkA putra hai, kisIkA pitA hai, kisIkA pati yA yA strI hai, kisIkA mAmA yA bhAMjA hai, kisIkA tAU yA bhatIjA hai Adi aneka sambandhoMse baMdhA haA hai| usameM ye sambandha kAlpanika nahIM haiM, yathArtha haiN| hAtha, paira, A~kheM, kAna ye saba zarIrake avayava hI to haiM aura unakA AdhArabhUta avayavI zarIra hai / ina avayava-avayavI svarUpa vastuko hI hama sabhI zarIrAdi kahate va dekhate haiN| kahanekA tAtparya yaha hai ki yaha sArA hI jagat anekAntasvarUpa hai| isa anekAntasvarUpako kahanA yA mAnanA anekAntavAda hai| anekAntasvarUpakA pradarzaka syAdvAda bhagavAn mahAvIra aura unake pUrvavartI RSabhAdi tIrthakaroMne vastuko anekAntasvarUpa sAkSAtkAra karake usakA upadeza diyA aura paraspara virodhI-avirodhI ananta dharmAtmaka vastuko ThIka taraha samajhane-samajhAneke lie vaha dRSTi bhI pradAna kI jo virodhAdike dUra karane meM ekadama sakSama hai| vaha dRSTi hai syAdvAda, jise kathaMcitvAda athavA apekSAvAda bhI kahate haiN| isa syAdvAda-dRSTise hI hama usa anantadharmA vastuko Thoka taraha jAna sakate haiM / kauna dharma kisa apekSAse vastumeM nihita hai, ise hama, jaba taka vastuko syAdvAda dRSTise nahIM dekheMge, nahIM jAna sakate haiM / isake sivA aura koI dRSTi vastu ke anekAntasvarUpakA nirdoSa darzana nahIM karA sakatI hai / vastu jaisI hai usakA vaisA hI darzana karAnevAlI dRSTi anekAntadRSTi athavA syAdvAdadRSTi hI ho sakatI hai, kyoMki vastu svayaM anekAntasvarUpa hai / isIse vastuke svarUpa-viSayameM "artho'nekAntaH / aneke antA dharmA sAmAnya-vizeSa-guNa-paryAyA yasya so'nekAntaH" yoM kahA gayA hai| dUsarI dRSTiyA~ vastuke eka-eka aMzakA darzana avazya karAtI haiN| para usa darzanase darzakako yaha bhrama evaM ekAnta Agraha ho jAtA hai ki vastu itanI mAtra hI hai aura nahIM hai / isakA phala yaha hotA hai ki zeSa dharmoM yA aMzoMkA tiraskAra ho jAneke kAraNa vastukA pUrNa evaM satya darzana nahIM ho paataa| syAdvAda-tIrthake prabhAvaka AcArya samantabhadrasvAmIne apane svayambhUstotrameM isI bAtako nimna prakAra prakaTa kiyA hai : ya eva nitya-kSaNikAdayo nayA mitho'napekSAH svapara-praNAzinaH / ta eva tattvaM vimalasya te muneH parasparekSAH svaparopakAriNaH // 'yadi nityatva, anityatva Adi paraspara nirapekSa eka-eka hI dharma vastumeM hoM to ve na svayaM apane astitvako rakha sakate haiM aura na anyke| yadi ve hI paraspara sApekSa hoM-anyakA tiraskAra na kareM-to he vimala jina ! ve apanA bhI astitva rakhate haiM aura anya dharmoMkA bhii| tAtparya yaha ki ekAntadRSTi to svaparaghAtaka hai aura anekAnta-dRSTi svaparopakAraka hai / ' - 178 - Page #3 -------------------------------------------------------------------------- ________________ isa Azaya se unhoMne spaSTatayA yaha bhI batalAyA hai ki vastu meM ekAntataH nityatva aura ekAntataH anityatva apane astitvako kyoM nahIM rakha sakate haiM ? ve kahate haiM ki 'sarvathA nitya padArtha na to utpanna ho sakatA hai aura na nAza ho sakatA hai, kyoMki usameM kriyA aura kArakako yojanA sambhava nahIM hai / isI taraha sarvathA anitya padArtha bhI, jo anvayarahita honese prAyaH asat rUpa hI hai, na utpanna ho sakatA hai aura na naSTa ho sakatA hai, kyoMki usameM bhI kriyA aura kArakakI yojanA asambhava hai / isI prakAra sarvathA asatkA utpAda aura satkA nAza bhI sambhava nahIM hai, kyoMki asat to anvaya-zUnya hai aura sat vyatirekazUnya hai aura ina donoM ke binA kAryakAraNabhAva banatA nahIM / 'anvayavyatireka- samadhigamyo hi kAryakAraNabhAvaH' yoM sarva sammata siddhAnta hai / ataH vastutattva 'yaha vahI hai' isa prakArakI pratyabhijJA-pratIti honese nitya hai aura yaha vaha nahIM hai--anya hai' isa prakArakA jJAna honese anitya hai aura ye donoM nityatva tathA anityatva vastu viruddha nahIM hai, kyoMki vaha dravyarUpa antaraMga kAraNako apekSAse nitya hai aura kAlAdi bahiraMga kAraNa tathA paryAyarUpa naimittika kAryakI apekSAse anitya hai / yathA-- na sarvathA nityamudetyapaiti na ca kriyAkArakamaMtra yuktam / naivA'sato janma sato na nAzo dIpastamaH pudgalabhAvato'sti ||24|| nityaM tadevedamiti pratIterna nityamanyat pratipattisiddheH / na tadviruddha bahirantaraGganimitta- naimittika yogataste ||43|| Age isI grantha meM unhoMne arajinake stavanameM aura bhI spaSTatA ke sAtha anekAntadRSTiko samyak aura ekAnta dRSTiko sva-ghAtaka kahA hai| -- anekAntAtmadRSTiste satI zUnyo viparyayaH / tataH sarvaM mRSoktaM syAttadayuktaM svaghAtataH // 18 // 'he ara jina ! ApakI anekAntadRSTi samIcIna hai -- nirdoSa hai, kintu jo ekAntadRSTi hai vaha sadoSa hai | ataH ekAntadRSTi se kiyA gayA samasta kathana mithyA hai, kyoMki ekAntadRSTi binA anekAntadRSTike pratiSThita nahIM hotI aura isaliye vaha apanI hI ghAtaka hai / ' parya yaha ki jisa prakAra samudrake sadbhAvameM hI usakI ananta binduoMkI sattA banatI hai aura usake abhAva meM una binduoM kI sattA nahIM banatI usI prakAra anekAntarUpa vastuke sadbhAva meM hI sarva ekAnta dRSTiya siddha hotI haiM aura usake abhAva meM eka bhI dRSTi apane astitvako nahIM rakha pAtI / AcArya siddhasena apanI cauthI dvAtriMzikA meM isI bAta ko bahuta hI sundara DhaMga se pratipAdana karate haiM : udadhAviva sarvasindhavaH samudIrNAstvayi sarvadRSTayaH / na ca tAsu bhavAnudIkSyate pravibhaktAsu saritsvivodadhiH // - (4-15) 'jisa prakAra samasta nadiyA~ samudra meM sammilita haiM usI taraha samasta dRSTiyA~ anekAnta - samudra meM milI haiM / parantu una eka-eka meM anekAntakA darzana nahIM hotA / jaise pRthak-pRthak nadiyoM meM samudra nahIM dikhatA / ' ataH hama apane svalpa jJAnase anantadharmA vastuke eka-eka aMzako chUkara hI usameM pUrNatAkA ahaMkAra 'aisI hI hai' na kareM, usameM anya dharmoke sadbhAvako bhI svIkAra kreN| yadi hama isa taraha pakSAgraha chor3akara vastukA darzana kareM to nizcaya hI hame usake anekAntAtmaka virAT rupakA darzana ho sakatA hai / samantabhadra svAmI yuktyanuzAsana meM yahI kahate haiM : - 179 - Page #4 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ekAntadharmA'bhiniveza-mUlA rAgAdayo'haMkRtijA janAnAm / ekAnta hAnAcca sa yattadeva svAbhAvikatvAcca samaM manaste // 51 // 'ekAntake Agrahase ekAntIko ahaMkAra ho jAtA hai aura usa ahaMkArase use rAga, dveSa, pakSa Adi ho jAte haiM, jinase vaha vastukA ThIka darzana nahIM kara pAtA / para anekAntIko ekAntakA Agraha na hone se use na ahaMkAra paidA hotA hai aura na usa ahaMkArase rAgAdikako utpanna honekA avasara milatA hai aura usa hAlata meM use usa anantadharmA vastukA samyagdarzana hotA hai; kyoMki ekAntakA Agraha na karanA --dUsare dharmo ko bhI usameM svIkAra karanA samyagdRSTi AtmAkA svabhAva hai aura isa svabhAvake kAraNa hI anekAntI ke mana meM pakSa yA kSobha paidA nahIM hotA - vaha samatAko dhAraNa kiye rahatA hai / ' anekAnta dRSTikI jo sabase bar3I vizeSatA hai vaha hai saba ekAntadRSTiyoMko apanAnA -- unakA tiraskAra nahIM karanA aura isa taraha unake astitvako sthira rakhanA / AcArya siddhasenake zabdoMmeM hama ise isa prakAra kaha sakate haiM bhaddaM micchAdaMsaNa - samUha - maiyassa amayasArassa / jiNavayaNassa bhagavao saMviggasuhAhigammassa // 'ye anekAntamaya jinavacana mithyAdarzanoM (ekAntoM) ke samUha rUpa haiM-- isameM samasta mithyAdRSTiyA~ (ekAntadRSTiyA~) apanI-apanI apekSA se virAjamAna haiM aura amRtasAra yA amRtasvAdu haiM / ve saMvignarAgadveSarahita taTastha vRttivAle jIvoMko sukhadAyaka evaM jJAnotpAdaka haiM / ve jagat ke liye bhadra hoM- unakA kalyANa kareM / ' bandha, mokSa, AtmA-paramAtmA, loka-paraloka, puNya-pApa Adiko samyak vyavasthA anekAntamAnyatAmeM hI banatI hai - ekAnta mAnyatAmeM nahIM / isIse samantabhadra svAmIko devAgamameM kahanA par3A hai ki kuzalAskuzalaM karma paralokazca na kvacit / ekAnta-graha- rakteSu nAtha svaparavairiSu // 'nityatvAdi kisI bhI ekAntameM puNya-pApa, paraloka, ihaloka Adi nahIM banate haiM, kyoMki ekAntakA astitva anekAnta sadbhAvameM hI banatA hai aura anekAntake na mAnanepara unakA vaha ekAnta bhI sthira nahIM rahatA aura isa taraha ve apane tathA dUsareke vairI - akalyANakarttA haiM / ' inhIM saba bAtoM se AcArya samantabhadrane bhagavAn vIrake zAsanako, jo anekAntasiddhAnta kI bhavya evaM vizAla AdhArazilApara nirmita huA hai aura jisakI buniyAda atyanta majabUta hai, 'sarvodaya tIrtha -- sabakA kalyANa karane vAlA tIrtha kahA hai sarvAntavattadguNa- mukhya- kalpaM sarvAnta-zUnyaM ca mitho'napekSam / sarvA''padAmantakaraM nirantaM sarvodayaM tIrthamidaM tavaiva // 61 // --yuktyanuzAsana 'he vIra jina ! ApakA tIrtha - zAsana samasta dharmo- sAmAnya vizeSa, dravya-paryAya, vidhi - niSedha, ekaaneka, nityatva - anityatva Adise yukta hai aura gauNa tathA mukhyakI vivakSAko liye hue ha-- eka hai- dharma mukhya - 180 - Page #5 -------------------------------------------------------------------------- ________________ hai to dUsarA dharma gauNa hai / kintu anya tIrtha-zAsana nirapekSa eka-eka nityatva yA anityatya AdikA hI pratipAdana karanese samasta dharmoM-usa eka-eka dharmake avinAbhAvI zeSa dharmose zanya haiM aura unake abhAvameM unake avinAbhAvI usa eka-eka dharmase bhI rahita haiM / ataH ApakA hI anekAntazAsanarUpa tIrtha sarva duHkhoMkA anta karanevAlA hai, kisI anyake dvArA anta (nAza) na hone vAlA hai aura sabakA kalyANakartA hai|' AcArya amRtacandra ke zabdoMmeM hama isa 'anekAnta' ko, jise 'sarvodayatIrtha' kahakara usakA acintya mAhAtmya prakaTa kiyA gayA hai, namaskAra karate aura maMgalakAmanA karate haiM ki vizva isakI prakAzapUrNa evaM AhlAdajanaka zItala chAyAmeM Akara sukha-zAnti evaM sadRSTi prApta kre| paramAgamasya bIjaM niSidva-jAtyandha-sindhura-vidhAnam / sakala-naya-vilasitAnAM virodhamathanaM namAmyanekAntam // RAVIN - 181 -