Anchalgacchiya Shramanono Adwitiya Falo

Author(s): Sarabhai Manilal Nawab
Publisher: Z_Arya_Kalyan_Gautam_Smruti_Granth_012034.pdf
Catalog link: https://jainqq.org/explore/230129/1

Page #1

જૈનાશ્રિત ચિત્રકળાના ઉત્કર્ષ, સંરક્ષણ અને વિકાસમાં અચલગચ્છીય શ્રમણોનો અદ્વિતીય ફાળે
– શ્રી સારાભાઈ મણિલાલ નવાબ મારે છેલ્લા પચાસ વર્ષના જૈનાશ્રિત ચિત્રકલાના નિરીક્ષણ, પ્રકાશન અને સંગ્રહ કરવાના પ્રયાસ દરમ્યાન નાશ્રિત ચિત્રકલાના અદ્વિતીય નમૂનાઓના સંગ્રહ સમાન ગુજ. રાતના ખંભાત બંદરના સામે કિનારે આવેલા ગંધાર બંદરમાં ચિતરાએલી અમદાવાદના દેવસાના પાઠાના ઉપાશ્રયમાં આવેલા શ્રી દયાવિમલજી શાસ્ત્ર સંગ્રહની સુવર્ણાક્ષરી કલ્પસૂત્રની ૧૮૭ પાનાની તથા કાલક કથાની ૧૪ પાનાની હસ્તપ્રતમાં તેના પાને પાને , પથરાએલી કળાલક્ષ્મીનું પ્રકાશન મેં મારા તરફથી પ્રસિદ્ધ થએલા જૈન ચિત્ર ક૯૫મ, ચિત્ર કલ્પસૂત્ર, પવિત્ર ક૯પસૂત્ર, સંગીત નાટય રૂપાવલિ અને છેલ્લે છેલ્લે ગયા વરસે ઈ. સ. ૧૯૭૬ માં પ્રસિદ્ધ કરેલ બારસ સૂત્રના પાને પાને સાડા ત્રણસો ઉપરાંત સંગીત અને નાટય શાસ્ત્રના રૂપે પ્રસિદ્ધ કરેલા છે. તેવી જ રીતે અમદાવાદના શામળાની પિોળમાં આવેલા શ્રી પાર્શ્વના ચંદ્ર ગચ્છીય શ્રી ભાતૃચંદ્રસૂરીશ્વરજીના સંગ્રહની વિક્રમ સંવત ૧૫૧૮ માં ગુજરાતના પ્રાચીન પાટનગર પાટણમાં ચિતરાએલી “જૈન જાતકના ચિત્રખંગોવાળી કલ્પસૂત્રની સુવર્ણ ક્ષરી હસ્તપ્રત” નો પરિચય મેં ઈ. સ. ૧૯૫૬ માં શ્રી મહાવીર જૈન વિદ્યાલય (મુંબઈ) તરફથી પ્રસિદ્ધ કરવામાં આવેલ “આચાર્ય શ્રી વિજયવલ્લભસૂરિ સ્મારક ગ્રંથ” (પૃ. ૧૬૧ થી ૧૬૭)માં મારા લેખમાં બે ચિત્રો સાથે તથા ઈ. સ. ૧૯૭૬ માં પ્રભુ મહાવીર સ્વામી, શ્રી પાર્શ્વનાથ પ્રભુ, શ્રી નેમિનાથ પ્રભુ તથા શ્રી આદીશ્વર પ્રભુના પૂર્વ ભવના તથા મુખ્ય મુખ્ય જીવન પ્રસંગોના ચિત્ર મારા “બારસા સૂત્ર (સચિત્ર) ગુજરાતી ભાષાંતરમાં સોનેરી શાહીમાં છપાવીને મેં જગત સમક્ષ કલા રસિકની તથા જૈન સમાજની જાણ માટે પ્રસિદ્ધ કરેલાં છે.
આવી જ રીતે, વડોદરાના શ્રી આત્મારામ જ્ઞાન મંદિરમાં આવેલા શ્રી હવિજયજીના શાસ સંગ્રહમાં આવેલી વિક્રમ સંવત ૧૫૨૨ માં યવનપુર (જેનપુર) માં લખાએલી અદ્વિતીય સુશોભનવાળી, સુવર્ણાક્ષરી કલ્પસૂત્રની હસ્તકતમાંની જુદી જુદી વેલ બુટ્ટાની આકૃતિઓ તથા ભૌમિતિક આકૃતિઓવાળી તથા વિવિધ પ્રકારના પ્રાણીઓની સુંદર કલા
-
-
ક
કરી ના શ્રી આર્ય કયારાસોતમ સ્મૃતિગ્રંથ

Page #2

boothchchhhhh! [૨૩૯]
કૃતિઓ પૈકીની ૭પ કલાકૃતિએ મૂળ રોંગમાં તથા તેની વિશિટ શૈલીના ચિત્રાને પણ મે મારા ઉપરોક્ત ‘જૈન ચિત્ર કલ્પદ્રુમ,’ ‘ચિત્ર કલ્પસૂત્ર’ ‘પવિત્ર કલ્પસૂત્ર’ ઈત્યાદિ ગ્રંથોમાં છપાવીને, જગત સમક્ષ મૂકવાને મેં યથાશકય પ્રયત્ન કર્યાં છે.
આ રીતે દેવસાના પાડાની પ્રત તપાગચ્છના વિમલ શાખાના સંગ્રહમાં છે. શામળાની પાળના ઉપાશ્રયની પ્રત શ્રી પાર્શ્વચંદ્ર ગચ્છના સંગ્રહમાં છે અને વડેદરાની જોનપુરવાળી હસ્તપ્રત, સ્વસ્થ શ્રી હંસવિજયજીના સંગ્રહની હસ્તપ્રત શ્રી આત્મારામજી મહારાજના જ્ઞાનમદિરમાં છે.
cobachchhchha aaaaaa
આ ત્રણે પ્રતેથી પણ જુદી જ વિશિષ્ટ કળાલક્ષ્મીના મુગટ સમાન પાને પાને સુંદર વેલ બુટ્ટાએ, માત્ર અડધા ઇંચથી પણ ઓછી જગ્યામાં સુ ંદર હાવભાવ કરતી નતંકીઓ, ભૌમિતિક આકૃતિઓ, ખારીકમાં બારીક હાથીની જુદી જુદી ચેષ્ઠાએવાળી આકૃતિઓના ભંડારરૂપ એક અદ્વિતીય સુવર્ણાક્ષરી કલ્પસૂત્રની હસ્તપ્રત વિક્રમ સંવત ૧૫૫૮ માં ગુજરાતની પ્રાચીન રાજધાની પાટણમાં જ લખાએલ હસ્તપ્રત જામનગરના અચલગચ્છીય ગ્રંથભડારમાં આવેલી છે, તેને સવિસ્તર પરિચય અને અચલગચ્છીય શ્રમણેાના ઉપદેશથી લખાયેલી કેટલીક બીજી હસ્તપ્રતા કે જુદા જુદા સંગ્રહોમાં સંગ્રહાએલી છે, તેને પરિ ચય આ લેખમાં આપવાના હું પ્રયાસ કરીશ.
(૧) જામનગરના અચલગચ્છીય ભંડારમાં આવેલી કલ્પસૂત્રની અદ્વિતીય સુવર્ણાક્ષરી પ્રતમાં આપેલા ચિત્રા તથા તેના કયા પાને કળાની દૃષ્ટિએ કયા કયા ચિત્ર પ્રસંગાને સુશેાભના તરીકે ઉપયોગ કરેલા છે, તેની નોંધ ચાલુ વરસના કારતક વદ ૫ ને ગુરુવારના રાજ તા. ૧-૧૨-૭૬ ની રાત્રે ૯ થી ૧૧-૩૦ સુધીમાં ત્યાંના ટ્રસ્ટી શ્રીયુત નગીનદાસ સામચંદ શાહની હાજરીમાં મેં મારી જાતે કરી લીધેલી, તે ઉપરથી આ યાદી સમાજની જાણુ માટે પ્રસિદ્ધ કરું છું.
આ પ્રતમાં કલ્પસૂત્રનાં પાનાં ૧૫૧ છે અને તેમાં ૫૧ ચિત્ર પ્રસંગે છે, અને કથાનાં પાનાં ૧૩ છે અને તેમાં ચિત્ર 9 છે.
કાલિકાચા
પાનું ૧
""
""
29
99
૨–૧
૩–૧

કલ્પસૂત્રના ચિત્રા
મહાવીર (ચ્યવન કલ્યાણક). ચિત્ર ૧
મહાવીર શ્રમણાવસ્થામાં, અષ્ટમંગલ સહિત. ચિત્ર ૨
ઉપર અને નીચેની કિનારમાં નૃત્ય કરતી ન`કીએ રજૂ કરેલી છે. દેવાનંદા ચૌદ સ્વપ્ન જોતાં. ચિત્ર ૩
४
૫–૧ ચૌદ સ્વપ્ન કિનારમાં. ચિત્ર ૪
(અષ્ટમ'ગલની આકૃતિઓ સુશેાભન તરીકે)
શ્રી આર્ય કલ્યાણ ગૌતમ સ્મૃતિગ્રંથ

Page #3

[૨૪૦]#bhhhhhhhhhhhhh!
""
225
,,
27
""
29
22
""
,,
22
""
""
''
""
*ઃ ઃ
""
,,
,,
,,
6
ક
,,
',
".
""
27

૫
દ
.
૧૩
૧૫
૧૬
૧૭
૧૮
૨૦
[4]> Page #4

#bhavesh+babweb
shobhhhhhhhhhhhhh decha [૨૪૧]
૫૮૦૧
૫૮
પાનું ય પ્રભુ મહાવીરને મેરુ પર્વત પર જન્માભિષેક, ચિત્ર ૧૯ અને કિનારામાં નૃત્ય કરતી દેવાંગનાએ રજૂ કરેલી છે. પ્રભુ જન્મ સમયે ષષ્ઠી જાગરણ, ચિત્ર ૨૦ વમાન કુમારની આમલકી ક્રીડા. ચિત્ર ૨૧ નિશાળે ભણવા જતા માનકુમાર. ચિત્ર ૨૨ સંવત્સરી દાન દેતા વષઁમાન કુમાર. ચિત્ર ૨૩ ચંદ્રલેખા પાલખીમાં દીક્ષા લેવા જતા વમાનકુમાર. ચિત્ર ૨૪
૫૯
વધુ માનકુમાર પંચમુષ્ટિ લેાચ કરતા. ચિત્ર ૨૫ પ્રભુ મહાવીરને સંગમના ઉપસર્ગ. ચિત્ર ૨૬
પ્રભુ મહાવીરનું સમવસરણ. ચિત્ર ૨૭
અને કિનારામાં નૃત્ય કરતી દેવાંગનાએનાં દૃશ્યા.
અને હાંસિયાઓમાં અષ્ટમંગલની સુશાભનો તરીકે રજૂઆત કરવામાં આવી છે.
પ્રભુ મહાવીરનું નિર્વાણુ. ચિત્ર ૨૮
આર્યાં મૃગાવતીની પાસે ક્ષમા માગતાં આર્યાં ચંદનમાળાના પ્રસંગ. ચિત્ર ૨૯
શ્રી પાર્શ્વનાથ (ચ્યવન કલ્યાણક). ચિત્ર ૩૦
શ્રી પાર્શ્વનાથના જન્મ. ચિત્ર ૩૧
,,
23
ܙܕ
39
ܕ
29
શ્ર
""
""
};
""
ઃઃ
39
.
'
,,
,,
,,
,,
""
""
""
ܘ

૬૩
૬૪
૬૭
૬૮
૭૩
૭૩
૭૪–૧
૭૫
७८
૮૨
૮૩
૮૫
૯૦-૧
૯૦
૯૧
૯૨
૯૪
૫
૯૭–૧
6.રે
કમઠના પંચાગ્નિ તપ. ચિત્ર ૩૨
કમના ઉપસર્ગ (સહસ્ત્રફણા પાર્શ્વનાથ). ચિત્ર ૩૩
બંને કિનારામાં નૃત્ય કરતી નકીઓની રજૂઆત કરેલી છે. શ્રી નેમિનાથ (ચ્યવન કલ્યાણક). ચિત્ર ૩૪
શ્રી નેમિ જન્મ. ચિત્ર ૩૫
નેમિ હેાળી ખેલન (ઉપર), નેમિ શ ંખવાદન (નીચે). ચિત્ર ૩૬ નેમિકુમાર રથ પાછો વાળે છે (ઉપર), નેમિકુમારની જાન (નીચે). ચિત્ર ૩૭ નેમિ સમવસરણ અને પંચ મુષ્ટિ લેાચ (ઉપર), નેમિ નિર્વાણુ (નીચે). ચિત્ર ૩૮
ઉપર અને નીચેની બંને કિનારા તથા અને હાંસિયાએમાં, કુલ પદ્માસનસ્થ ૨૪ તીથંકરોની રજૂઆત ચિત્રકારે કરેલી છે. વીશ તીર્થંકરા. ચિત્ર ૩૯
શ્રી આર્ય કલ્યાણ ગૌતમ સ્મૃતિ ગ્રંથ

Page #5

stadistedadestasadadestuedes destes estado de
deste desta festes deste de desteste stedes des
dessesteedtede desude seduced
[૪૨] હd ared.cકહેeed-eતું ૯૭. બંને કિનારે તથા બંને હાંસિયાઓમાં કુલ પદ્માસનસ્થ ૨૦ તીર્થ
કરોની સુશોભન તરીકે રજૂઆત ચિત્રકારે કરેલી છે. ,, ૯૮–૧ બંને કિનારે તથા બંને હાંસિયાઓમાં, કુલ ૨૪ તીર્થકરેની
પદ્માસનસ્થ મૂર્તિઓની રજૂઆત ચિત્રકારે કરેલી છે. ૯૮ આ પાનામાં પણ ઉપર પ્રમાણે જ ૨૪ તીર્થકરેની પદ્માસનસ્થ
મૂર્તિઓની રજૂઆત કરેલી છે. - ૧૦૧ ઉપર અને નીચે કિનારમાં નૃત્ય કરતી નર્તકીઓની રજૂઆત કરેલી છે. , ૧૦૨ શ્રી ઋષભદેવને જન્મ. ચિત્ર ૪૦
૧૦૪–૧ બંને કિનારેમાં નર્તકીઓની રજૂઆત.
૧૦૪ શ્રી કષભને જન્માભિષેક. ચિત્ર ૪૧ , ૧૦૫-૧ બંને કિનારેમાં નર્તકીઓની રજૂઆત. ૧૦૫ ઋષભકુમારને લગ્ન મહોત્સવ. ચિત્ર ૪૨
રાષભકુમારને રાજ્યાભિષેક. ચિત્ર ૪૩ માતા મરુદેવા હસ્તિસ્કંધ ઉપર. ચિત્ર ૪૪ બં કિનારોમાં નર્તકીઓની રજૂઆત. પ્રભુ મહાવીરના ૧૧ ગણધરે. ચિત્ર ૪૫
બંને કિનારે તથા હાંસિયામાં જૈન સાધુઓની રજૂઆત કરેલી છે. ૧૧૩ જંબુકુમાર અને આઠ સ્ત્રીઓ. ચિત્ર ૪૬ ૧૧૭ રથિકકલા અને કેશા કૃત્ય. ચિત્ર ૪૭
આર્ય ટ્યૂલિભદ્ર અને સાત સાથ્વી બહેને. ચિત્ર ૪૮
શäભવસૂરિ અને મનકકુમારને પ્રસંગ. ચિત્ર ૪૯ ક ૧૨૫
આર્ય વજાસ્વામીને જીવન પ્રસંગ. ચિત્ર ૫૦ બંને હાંસિયામાં તથા બંને કિનારમાં ચૌદ સ્વપ્ન અને અષ્ટ
મંગલનાં સુશોભન. ૧૪૯–૧ હાંસિયાઓ અને કિનારેમાં હાથી અને ઘોડાઓને સુશોભનેમાં
ઉપયોગ કરે છે. બંને કિનારેમાં નૃત્ય કરતી નર્તકીઓ રજૂઆત કરેલી છે. પ્રભુ મહાવીરની અંતિમ દેશના. ચિત્ર ૫૧ (આ જ પાનામાં આ હસ્તપ્રત લખાવનાર જૈનાચાર્યની અને લખ્યા સ્થળના ઉલ્લેખવાળી પુપિકા આપેલી છે. આ ક૯પસૂત્રવાળે ભાગ અહીં પૂરે થાય છે.)
* ૧૧૧
છ ૧૧૮ ક ૧૧૯
૧૩૬
૧૫૦ " ૧૫૧
'"
SS સત શ્રી આર્ય કહ્યાગૌતમસ્મૃતિગ્રંથ

Page #6

જ
ન
-wessstees Messa-shi.M..tol.%of st
ress-std-softwo-fessoms
પાનું 1
»
-૧
કાલક કથાનાં ચિત્ર અશ્વ ખેલાવતા કાલકુમાર (ઉપર), ગુણાકરસૂરિ ને કાલકુમારને ઉપદેશ (નીચે). ચિત્ર પર બંને કિનારોમાં તથા બંને હાંસિયામાં શક લોકોને જુદી જુદી રમતો રમતાં રજૂ કરેલા છે. સરસ્વતી સાધ્વીનું અપહરણ કરીને ઘોડા ઉપર લઈ જતો ગભિલ રાજા. ચિત્ર ૫૩ આર્યકાલક અને સાહી રાજા. ચિત્ર ૫૪ આર્યકાલક શકકુમારને બાણ વડે કૂવામાંથી દડો કાઢી આપે છે, તે પ્રસંગ. ચિત્ર ૫૫ બંને કિનારોમાં તથા બંને હાંસિયામાં જુદી જુદી જાતની રમત રમતા શક લોકો. બંને કિનારમાં મસ્તક ઉપર સોનાની પાટો ઉપાડીને જતા શક સૈનિકો. ઉપર પ્રમાણે સોનાની પાટ ઉપાડીને જતા શક સૈનિકે. યેગચૂર્ણથી ઇંટોનું સોનામાં પરિવર્તન કરતા આર્યકાલકન પ્રસંગ. ચિત્ર પદ કિનારે તથા હાંસિયાઓમાં જુદી જુદી કલાઓ આચરતા શક લેકો. ઉપર પ્રમાણે કલાઓ આચરતા શક લેકો. ગદંભી વિદ્યાનો ઉચ્છેદક કરવા માટે બાણોને વરસાદ વરસાવતા આર્યકાલક અને શક સૈનિકે. ચિત્ર ૫૭ કિનારેમાં તીરેનો મારો ચલાવતા શક સૈનિકોની રજૂઆત કરી છે. બંને હાંસિયામાં નૃત્ય કરતી નર્તકીઓની રજૂઆત કરવામાં આવી છે. આર્યકાલક અને બ્રાહ્મણરૂપે ઈંદ્ર (ઉપર), આર્યકાલક અને મૂળરૂપે ઇંદ્ર (નીચે). ચિત્ર ૫૮ માં કાળી શાહીથી લખેલી પુપિકામાં આ પ્રત શ્રેષ્ઠ શ્રી રાયશી શાહના પુત્ર રામસિહે આ સુવર્ણાક્ષરી હતપ્રત ખરીદ કરીને પિતાના સંગ્રહમાં રાખી. અને તે મૂલ્યવાન પ્રત વિધિ પક્ષ અંચલગરછના ગણનાયક શ્રી કલ્યાણસાગરસૂરિના રાજ્યમાં વિદ્યમાનતામાં) શ્રી રાયશી શાહના સંગ્રહનું આ પુસ્તક પૂજ્યશ્રી કલ્યાણસાગરસૂરિજીને અર્પણ કર્યું. આ
-૧
\ ૮ ૯
')
૧૧ , ૧૨
ક ૧૩
મા શ્રી આર્ય ક યાણગૌતમ સ્મૃતિગ્રંથ 2DE

Page #7

bossesseded fatefessed.
Moses o
f devotees of dissed foodfacebooftos
सं० १५५८ वर्षे श्री पत्तने श्रीखरतरगच्छे श्री पूज्य श्री जिनहर्षसूरि विजय राज्ये आचार्य श्री विवेकरत्नसूरि शिष्यैः श्री साधु हर्षोपाध्यायैः श्री सुवर्णकल्प पुस्तके लेखयांचकै ज्यो. बडूंआकेन लिखितं.
અર્થાત્ સંવત ૧૫૫૮ માં પાટણ શહેરમાં શ્રી ખરતરગચ્છીય આચાર્ય શ્રી જિનહર્ષસૂરિજીની વિદ્યમાનતામાં, આચાર્ય શ્રી વિવેકરનસૂરિજીના શિષ્ય શ્રી સાધુહર્ષ ઉપાધ્યાયજીએ સુવર્ણકારી કલ્પસૂત્રની હસ્તપ્રત જ્યોતિષી બડૂઆ પાસે લખાવી છે.
કાલક કથાની સુવર્ણકારી હસ્તપ્રતના ૧૩ મા પાન ઉપર કાળી શાહીથી લખેલી પુપિકા કે જેને કેટલાક ભાગ ઘસાઈ ગયેલો હોવા છતાં તે આ પ્રમાણે વંચાય છે ?
(१) संवत् बाणदय राजगणितेउदग्रपुण्यां वसतेजसिस्त कुलशिरो. (૨) મણિ શ્રી રાજ્ઞસંદ નથૈ પુત્ર ઉત્તર રામસદ...ના શ્રી વાઘપુર્ત.
(૩) નિનૈત્તિરોશે વિકૃતં મુને તદ્દનુતર સાગમાનવિરમ્ વિધિ 1 [ — ] - (૪) ક્ષેત્રમાવતુજ શ્રી વાળ સમુદ્ર(ર)પૂરિ
(૬).......ત્તરામસ વિનયેનમુનસ્થાતિ વાહિંદ્ર વૃંદ્રવંધે છે ૨ (६) पूज्य श्री कल्याणसागरसूरिस्वर विजयते राज्ये सा० राजसीकस्य पुस्तं ॥
અર્થાત સંવત ૧૬૫ર માં ઉગ્ર પુણવાળી નિવાનગરમાં રહેવાવાળા તેજસી શાહના વંશમાં શિરેમણિ તુલ્ય શ્રી રાજસિંહ શાહના રામસિંહ નામના પુત્રે આ (સુવર્ણાક્ષરી) કલ્પસૂત્રનું પુસ્તક, પિતાના ભંડારમાં હતું તે લાવીને, નિરંતર વાંચન કરવા માટે વિધિપક્ષના ગણનાયક શ્રી કલ્યાણસમુદ્ર(સાગર), સૂરિજી કે જેઓ વાદીઓના સમૂહથી વીંટળાયેલા રહેતા હતા, તે શ્રી કલ્યાણસાગરસૂરીશ્વરજીના સમયમાં
શ્રી રાજસિંહ શાહનું આ પુસ્તક વિનયપૂર્વક રાજસિંહ શાહે વહેરાવ્યું. . આ પુમ્બિકામાં પૂજ્ય શ્રી કલ્યાણસાગરજીને શ્રી કલ્યાણસમુદ્ર તરીકે પણ ઉલ્લેખ કરે છે, તે સહેતુક છે. કારણ કે, સમુદ્ર અને સાગરનો અર્થ એક જ થાય છે.
હવે જે મહાપુરુષની ચોથી શતાબ્દી નિમિત્તે આ લેખ લખવામાં આવેલ છે, તે મહાપુરુષને અને શ્રી રાયસી શાહને ટૂંક પરિચય “અંચલગચ્છ દિગ્દર્શન'ના પાના ૪૨૩ માં
આ પ્રમાણે આપેલો છે. : : - “મહાજનેમાં મુખ્ય એવા નાગડ ગેત્રીય ભે જ શાહ મૂળ પારકરના રહીશ હતા. તેઓએ નવાનગર (હાલનું જામનગર)ને વ્યાપારનું કેન્દ્ર જાણી શાહ ભેજાએ અહીં પેઢી
સ્થાપી. તે વખતના જામસાહેબે તેમના રહેવા માટે ઉત્તમ જગ્યા આપી. ભેજ શાહ સંવત ૧૫૬ માં શુભ મૂહર્ત કુટુંબ સહિત જામનગરમાં આવીને રહ્યા. તેઓને ભેજલદેવી નામની પત્નીથી ખેતસી, જેતસી, તેજસી, જગસી અને રતનસી નામના પાંચ પુત્રે ઉત્પન્ન થયા હતા. સંવત ૧૬૩૧–૩રમાં પડેલા દુષ્કાળમાં બીજા પુત્ર જેતસીએ દાનશાળાઓ
રજ) છે આર્ય કથાગોત્તમ સ્મૃતિગ્રંથ

Page #8

tells toystolleges....
.lovt. of•••••] »l»l
[s>si stoshool followsletsfessomses ofesleshootoshoul૨૪૫
ખુલ્લી મૂકી દીધી હતી. ત્રીજા પુત્ર તેજશી શાહ ઘણું પુણ્યવાન, રૂપવાન, અને તેજસ્વી હતા. તેઓને તેજલદે તથા વૈજલદે નામની બે પત્નીઓ હતી. પ્રથમ તેજલદેથી ચાંપશી નામનો પુત્ર થયે. બીજી વૈજલદે જે ઘણી ગુણવાન, મિઠ અને પતિપરાયણ હતી, તેની કુક્ષિથી સંવત ૧૬૨૪ ના માગશર વદી ૧૧ ના દિવસે શુભ લક્ષણયુક્ત પુત્રને જન્મ થયે. જ્યોતિષીઓએ તે પુત્રનું જન્મ લગ્ન જઈને કહ્યું: “આ બાળક જગતનો પાલનહાર થશે.” તે બાળકનું નામ રાજસી પાડવામાં આવ્યું. રાજસીને સજલદે નામની ગુણવાન પત્ની હતી. તે સજલદેથી રામ નામનો પુત્ર છે.”
રાજસી શાહનાં સુકૃત્યેની નોંધ ઉપરોક્ત “અંચલગચ્છ દિગ્દર્શનમાં પાન ૪ર૭ થી ૪૩૬ માં વિસ્તારથી આપેલી છે, તે વાંચકને જોઈ જવા મારી ભલામણ છે.
પૂજય કલ્યાણસાગરસૂરિજી માટે પણ આ ગ્રંથમાં ખૂબ વિસ્તારથી માહિતી આપેલી છે. અહીં તે આ પ્રતને ઉપયોગી વસ્તુઓની ટૂંક નોંધ આપવામાં આવી છે.
સંવત ૧૬૫ર માં રાયશી શાહની વિનંતિથી શ્રી કલ્યાણસાગરજી જામનગર પધાર્યાનો ઉલ્લેખ પણ આ ગ્રંથમાં છે. અને તે જ વરસમાં રાયસી શાહની વિનંતિથી જામનગરમાં ચાતુર્માસ કર્યું હતું અને તે ચાતુર્માસ દરમ્યાન જ સંવત ૧૬૫ર માં જ આ અદ્વિતીય કલાસમૃદ્ધિ વાળી સુવર્ણકારી કલ્પસૂત્રની હસ્તપ્રત પિતાના ભંડારમાંથી રાયસી શાહ તથા તેમના પુત્ર રામસિહે સન્માનપૂર્વક વહોરાવ્યાનો ઉલ્લેખ આપણે ઉપર કર્યો જ છે.
ઉપર આપેલી માહિતી ઉપરથી અને ટૂંકમાં પ્રસંગે માત્રનો ઉલ્લેખ કરીને, શ્રી અંચલગચ્છીય જૈન શ્રમણ તથા જૈન શ્રેષ્ઠીઓનું હું ધ્યાન દોરવા માગું છું. આવી અમૂલ્ય કલાસમૃદ્ધિનું રસપાન કલારસિકોને કરાવવા માટે જે કટિબદ્ધ થશે, તે અંચલ ગચ્છીય યુગપુરુષ શ્રી કલ્યાણસાગરસૂરીશ્વરજી તથા દાનવીર રાયશી શાહનું નામ પણ જગતભરના કલારસિકમાં પ્રસિદ્ધ થશે.
આ હસ્તપ્રતનું પ્રથમ દર્શન અને હાલના સેવાભાવી વહીવટદાર શ્રીયુત નગીનદાસ સોમચંદ શાહની સહાનુભૂતિથી તા. ૨૮-૧૧-૧૯૭૩ ના રાતના ૯ થી ૧૧-૩૦ સુધી કરાવવામાં આવ્યું હતું. અને મુંબઈ બિરાજતા મુનિ શ્રી કલાપ્રભસાગરજીએ મને પત્ર લખીને આ પત્ર શ્રી રાયશી શાહે પૂજ્ય શ્રી કલ્યાણસાગરસૂરીશ્વરજીને વહોરાવ્યાને ઉલ્લેખ આ પ્રતમાં હોવાનો નિર્દેશ મને ઘાટકોપરથી ૧૯૭૭ ના નવેમ્બર માસમાં પત્ર દ્વારા કરવાથી, મેં જાતે જામનગર જઈને ફરીથી તા. ૧-૧૨-૧૯૭૭ ના આ કલાસમૃદ્ધિનાં દર્શન કર્યા અને આ ને તૈયાર કરી. આ માટે પૂજ્ય શ્રી કલાપ્રભસાગરજીનો આભાર માનું છું.
(૨) અંચલચ્છિીય શ્રી ધર્મ પ્રસૂરિજીએ વિ. સં. ૧૩૮૯ માં પ્રાકૃત ભાષામાં રચેલી
ચી શ્રી આર્ય કથાઘગૌતમસ્મૃતિગ્રંથ કહી

Page #9

[૨૪૬]eshbhItSahithihxdvdtb%81
કાલિકાચાય કથાની સુવર્ણાક્ષરી પ્રત વડોદરામાં શ્રી આત્મારામ જ્ઞાનમંદિરમાં આવેલી છે. તેમાં તેના છેલ્લા પાનામાં આ પ્રમાણે પુષ્પિકા આવેલી છે :
Sasada da da daca se desedésesta secta da sta da da da da da casada dadadadadadastada sasasasasasastad
इति श्री कलिकाचार्य कथा संक्षेपतः कृता । अष्टकवर्षे सो श्रीधर्मप्रभसूरिभिः || (५८) इति श्री कालिकाचार्य कथा संपूर्णः ॥ छ ॥ श्री ॥
(જુએ. ‘જૈન ચિત્ર કલ્પદ્રુમ.’ ચિત્ર ૧૬૯)
કાલિકાચાર્ય કથાની આ પુષ્પિકા પ્રવર્તી કુજી શ્રી કાંતિવિજયજી શાસ્ર સગ્રહની વડાદરામાં આવેલી સુવર્ણાક્ષરી હસ્તપ્રત કે જે એવી જીણુ સ્થિતિમાં હતી કે તેના પાનાને હાથ અડાડતાં જ ચૂરો થઈ જાય તેવા હતા, છતાં તેના ઉપર લખેલા દિવ્ય અક્ષરો પાંચસો વર્ષ વીતી ગયાં હાવા છતાં આજે પણ જેવાને તેવા દેખાય છે. આ કલ્પસૂત્ર અને કાલક કથાની હસ્તપ્રતમાં કુલ ૨૯ ચિત્રો હતાં, તેમાંથી સંપૂર્ણ ચિત્ર એ જ હાવાથી ઇ. સ. ૧૯૩૫ માં મારા તરફથી છપાવેલા ‘જૈન ચિત્ર કર્ફ્યુમ’ નામના ગ્રંથમાં ચિત્ર ૧૭૦ અને ૧૭૧ તરીકે રજૂ કર્યાં હતા. અને ચિત્ર ૧૬૯ તરીકે આચાર્ય શ્રી ધર્મ પ્રભસૂરિજીની અનાવેલી કાલિકાચાર્ય કથા સક્ષેપમાં રચી, તે અંગેની માહિતી આપતી પુષ્પિકા જે ઉપર રજૂ કરવામાં આવી છે, તે ચિત્ર ૧૬૯ માં છપાવવામાં આવેલી છે.
આ ઉપરાંત શ્રી ધર્મ પ્રભસૂરિજીની રચેલી કાલક કથાની એક સચિત્ર સુવર્ણાક્ષરી હસ્તપ્રત પટણાના સુવિખ્યાત રાધાકૃષ્ણે જાલાનના સંગ્રહમાં લગભગ પંદરમા સૈકાની, લાલ જમીનવાળી અને ૧૦ ચિત્રાવાળી મેં તા. ૨-૧૨-૧૯૪૫ ના મારા યાત્રા પ્રવાસ વખતે જોઈ હતી. તેમાં પણ ઉપર પ્રમાણે જ વ્રતના અંત ભાગમાં ઉલ્લેખ હતા. વધારામાં છાનદૂર ગોત્રી મુળતાની જીિવાવિત આટલા અક્ષરો લખેલા હતા.
ત્રીજી કાલક કથાની સુચિત હસ્તપ્રત લીંબડીના શેઠ આણંદજી કલ્યાણજીની પેઢીના પ્રથમ ડારમાં આવેલી છે. જેમાં કાલક થાના પાંચ ચિત્રા છે. તે પૈકીનું એક ચિત્ર મારા તરફથી ઇ. સ. ૧૯૪૯ માં છપાવેલા કાલક કથા 'ગ્રહ (સચિત્ર)’ નામના ગ્રંથમાં ચિત્ર ૨૦ તરીકે તેના વર્ણન સાથે છપાવવામાં આવેલ છે. આ પ્રતના યાદી ક્રમાંક પછ છે, અને L 2 ની સ`જ્ઞાથી પ્રસ્તુત ગ્રંથમાં તેની રજૂઆત કરેલી છે. પ્રતના અંતે આ પ્રમાણે પુષ્પિકા છેઃ
इति श्री कालिकाचार्यकथा संक्षेप [तः ]कृता । संवत् १५ आषाढादि ७७ वर्षे लिखितम् || संवत् १५७७ वर्षे कार्तिक सुदी १५ शुक्रे ओसवाल ज्ञातीय शाह डुंगर भार्यादेल्हणदे पुत्र शाह बीजपाल शाह संघपतिना पंचमी उघाडनार्थं श्रीकल्पपुस्तिका लिखाप्य उपाध्याय श्री उदयराजेन प्रदत्ता बीडउदग्रामे ॥ श्रीरस्तु ॥
શ્રી આર્ય કલ્યાણ ગૌતમ સ્મૃતિગ્રંથ

Page #10

dastelaskesedla de dado de desta stasadadestadostastasest saadade destestostestate este deste este deste stedestestostestoste testede stocestetestados das
શ્રી ધર્મપ્રભસૂરિજીની રચેલી “નયમિ ધરાવાસે થી શરૂ થતી કાલક કથાની ચેથી સચિત્ર પ્રત અમદાવાદ ડહેલાના ઉપાશ્રયના ભંડારમાં છે. જે પ્રતને પ્રસ્તુત કાલક કથા સંગ્રહના સંપાદનમાં L 1 તરીકે ઉપયોગ કરે છે. આ પ્રતમાં પાંચ પાનાં છે. અને તે સચિત્ર છે.
પ્રતના અંતે “આ પ્રત અંચલગચ્છીય ભાવસાગર સૂરીણા ઉપદેશથી આ કથા સંવત ૧૫૬૬ માં આચાર્ય નયસુંદરના વાંચન માટે લખાવ્યાનો આ પ્રમાણે પુષિકા પ્રસ્તુત કાલક કથા સંગ્રહ’ના ૯૫ મા પાનામાં છપાવેલી છે:
संवत् १५६६ वर्षे श्री श्री बंशे सा० गुणराज भार्या माईपुत्र सा० पहिराज भा. रूपी पुत्र सा. सिहिदत्त सुश्रावकेण भार्यासुहागदे पुत्र सा. रत्नपाल सा. अमीपाल सा. जयवंत सा. श्रीवंत सा. पांचा पुत्री श्रा. अजाई भगिनी. श्री हर्षाई तथा सा. रत्नपाल भार्या जीवी पुत्र सा. अलबेसर सा. अमरदत्त तथा सा. अमीपाल भार्या दीवकी पुत्र सा. सहजपाल तथा सा. जसवंत भार्या जसमादे प्रमुख समस्त कुटुंब सहितेन स्वश्रेयोऽर्थ श्री अंचलगच्छेश श्री भावसागरसूरीणामुपदेशेन श्री कल्पपुस्तकं लिखितं साधुभिः प्रवाच्यमानं चिरं नंदतात् आ. नयनसुंदरवाच्यमानं चिरं जीयात् ॥
પૂજ્યશ્રી ધર્મ પ્રભસૂરિજી અંચલગચ્છીય પરંપરામાં આઠમી પાટે થઈ ગયા છે. તેઓ ભિન્નમાલ નગરના શ્રીમાળી જ્ઞાતિના શેઠ લીંબા અને તેમનાં ધર્મપત્ની વિજલદેના ધર્મચંદ્ર નામે પુત્ર હતા. તેમનો જન્મ સંવત ૧૩૩૧ માં થયેલ હતું. તેઓશ્રીએ સંવત ૧૩૪૧ માં દશ વરસની બાલ્યવયમાં જાહેરમાં અંચલગચછીય શ્રી દેવેંદ્રસૂરિ પાસે દીક્ષા લીધી હતી. સંવત ૧૩૫૯ માં તેઓશ્રીને આચાર્ય પદવી અર્પણ કરવામાં આવી હતી. ગુજરાતની રાજધાની પાટણ શહેરમાં સંવત ૧૩૭૧ માં તેઓને ગચ્છનાયકની પદવી આપવામાં આવી હતી. ૬૩ વરસની વયે આસેટી ગામમાં તેઓ દેવલેક પામ્યા હતા.(“અંચલ ગચ્છીય બેટી પઢાવલી પૃ. ૨૧૮)
આચાર્ય શ્રી ધર્મપ્રભસૂરિજી વિરચિત કાલિકાચાર્ય કથાની બે સુવર્ણાક્ષરી સચિત્ર હસ્તપ્રત તથા બે બીજી કાળી શાહીથી લખાયેલી હસ્તપ્રતોને આપણે ઉલ્લેખ કરી ગયા. તે ઉપરાંત લંડનની ઇડિયા ઓફિસની લાયબ્રેરીમાં પણ ઉપરોક્ત કાલક કથાની એક હસ્તપ્રત અને બોલેનમાં પણ બીજી હસ્તપ્રત હોવાનો ઉલ્લેખ જર્મન વિદ્વાન પ્રા. લોયમેને પિતે સંપાદન કરેલ કાલક કથા કરેલ છે.
આ ઉપરાંત ઈ. સ. ૧૯૩૩ માં પ્રા. ડબલ્યુ. ગર્મન ગાઉને આ કથા અંગ્રેજીમાં તેમના The story of Kalaka olHoll Freer Garrarg Of Art (Washington) Hazel પ્રસિદ્ધ થયેલા ગ્રંથના પાનાં ૭ થી ૯૭ ઉપર પ્રગટ કરેલ છે. જેના સંપાદનમાં તેમને આ શી આર્ય કથાશગ
રહEOPLE

Page #11

Jesaaf ofasodeseofessode dates of stereofessifoddess of doddessessleesterdose of fosted
[૨૪૮]eeds છ પ્રતેને ઉપયોગ ક્યની નેંધ ૯૩ મા પાના ઉપર કરેલી છે. તેમાં નીચે મુજબની સચિત્ર પ્રતેની યાદી આપેલી છે.
[જર્મન ઓરીએન્ટલ સોસાયટી વોલ્યુમ ૪૭. પૃ. ૫૦૫૯] ૧. અમદાવાદના લુહારની પોળને ઉપાશ્રયના ભંડારની વિ. સં. ૧૫૧૩ માં લખાયેલી કલ્પસૂત્ર” અને “કલક કથા'ની હસ્તપ્રતના પાનાં ૯૩ થી ૯૮ માં આ “કાલક કથા”ની (સચિત્ર) પ્રત નબંર ૩૮, પિ. ૩, પ્રત ૩.
૨. ખંભાતમાં આવેલા વિજયને મસૂરીશ્વરજીના ભંડારની ૧૮૧, પોથી ૨ ની કલ્પસૂત્ર અને કાલક કથા પૈકીની તારીખ વગરની કાલક કથાની સચિત્ર હસ્તપ્રત.
૩. Staats bibriotate. (Berlin) ના સંગ્રહની પાંચ પાનાંવાળી કાલિક કથાની સચિત્ર પ્રત.
૪. Feeranmanek Gallary of New York ના સંગ્રહની તારીખ વગરની સેળમાં સિકાની “કલ્પસૂત્ર” અને “કાલક કથા”ની સચિત્ર હસ્તપ્રત પૈકી પાના નં. ૧૫૪ થી ૧૬૦ ની સાત પાનાની કાલક કથાની સચિત્ર હસ્તપ્રત.
- પ. પાટણના વાડી પાર્શ્વનાથના ભંડારની નં. ૧૮૧૯, સંવત ૧૫૦૨ માં લખાયેલી પાંચ પાનાંની કાલક કથાની સચિત્ર હસ્તપ્રત.
૬. ઇડિયા ઑફિસ (લંડન)ની લાયબ્રેરીની હસ્તપ્રત. (જેનો ઉલ્લેખ અગાઉ કરી ગયા છીએ.)
આ સિવાય મારા તરફથી ઈ. સ. ૧૯૪૯માં પ્રસિદ્ધ કરવામાં આવેલી જુદી જુદી ૩૬ કાલક કથાઓ તથા ગુજરાતની જૈનાશ્રિત ચિત્રકલાના પ્રતિનિધિરૂપ કાલક કથાને લગતાં ૧૯ રંગીન ચિત્રો અને ૬૯ એકરંગી ચિત્રો સાથે (મૂલ્ય સાઠ રૂપિયા) સુંદર ગ્રંથમાં, નવમી કથા તરીકે પાનાં ૯૩ થી ૫ ઉપર સંપૂર્ણ કથા તેનાં ચિત્રો સાથે પ્રાકૃત ભાષામાં
શ્લેક ૧ થી ૫૭ અને કથાના ગુજરાતી સાર સાથે છપાવેલી છે. તેમાં પણ અમદાવાદના ડહેલાના ઉપાશ્રયના ભંડારની બે હસ્તપ્રતોને અને લીંબડીના શેઠ આણંદજી કલ્યાણજીની પેઢીના ભંડારની બે હસ્તલિખિત પ્રતોનો ઉપગ કરે છે.
- ભારતના જૈન ગ્રંથભંડારના જુદાં જુદાં શહેરના સંગ્રહમાં આવેલી સોનાની શાહીથી લખાયેલી તથા કાળી શાહીથી લખાયેલી ઉપરોક્ત હતપ્રત તથા પરદેશમાં લંડન, બર્લિન અને ન્યૂયોર્ક (અમેરિકા)માં સંગ્રહાયેલી આ પ્રાચીન પ્રતેના ઉલ્લેખ ઉપરથી આ કાલકાચાર્ય કથાનો પ્રચાર ખૂબ જ હોવો જોઈએ, તેમ માનવામાં કઈ પણ જાતને વાંધો નથી. વળી, આ કથા દરેક ગ૭વાળાઓને માન્ય હોવાને પણ સબળ પુરાવે છે.
BUS આર્ય કથાશગૌતમસૂતિગ્રંથ

Page #12

......... .......lovt.sex.vidola-bles Muls .-
sessed love theses.
s
sl-sesslshlessls •••s
(૩) પ્રસ્તુત પુસ્તકમાં મહામંત્ર વિશારદ અંચલગચ્છાધિપતિ પ્રાતઃસ્મરણીય શ્રી મેતુંગરસૂરિએ વહસ્તે લખેલ શ્રી સૂરિ મુખ્યમંત્ર ક૫ (સચિત્ર)” મારા જ લખેલા લેખમાં જે મહાપુરુષને વિસ્તારથી પરિચય આપેલ છે, તે અંચલગશ શ્રી મેરૂતુંગસૂરિના જ ઉપદેશથી સંવત ૧૪૬૩ માં લખાયેલ કલ્પસૂત્ર અને કાલક કથાના અંતિમ પાનાનું ચિત્ર નં. ૧૮ તરીકે એક ચિત્ર અને કાલક કથાનું ચિત્ર નં. ૧૯ તરીકે એક ચિત્ર મારા પ્રસ્તુત કલક કથા સંગ્રહ નામના ગ્રંથમાં પ્રસિદ્ધ કરવામાં આવેલું છે. આ ચિત્ર નં. ૧૮ માં આપેલી નાની પુપિકા સાબિત કરે છે કે, ગુજરાતની જૈનાશ્રિત કલાના સંવર્ધન, સંરક્ષણ અને વિકાસમાં અંચલગશ મેરૂતુંગસૂરિજીનો પણ વિશેષ ફાળો હતે. પુષ્પિકા આ પ્રમાણે છે:
इतिकालिकाचार्यकथानक समाप्तं ॥ छ । श्री ।। द०॥ श्री विधिपक्षमंडन दुरितखंडन प्रसरदंतरारिरिनिकरनैक शोडीराणां कीत्तिकंदकंदरित्त भवनोदराणा पूज्याराध्य प्रभु श्री महेन्द्रप्रभसूरि पट्ट प्रतिष्ठित श्रीगच्छेश्वर श्रीमेरुतुंगसूरीणामुपदेशेन सर्वस्वज्ञात संसारनाटकेन श्रीसलरवण पुरवास्तव्य श्रीमालज्ञातीय श्रे० अमरसिंहसुत श्रे० सुहगाकेन संवत १६६३ वर्षे श्रीकल्पपुस्तका लिखापित।। पं. महीनंदन गणीनां वांचनार्थ मुपकरिता ॥ छ । तेनाघेलोचनंदतं, तिमिरे दीपकोर्पितः । कांतारेदशितोमार्गः, सिद्धांतोर्थन लिखितः । छ ।। सुश्रावक मुख्येन मं. देवराजेन लिखिताः ।। छ ।।
અર્થાત્ શ્રી કાલિકાચાર્ય કથાનકની આ પ્રત વિધિપક્ષ (અંચલગચ્છ)ના મુગટ સમાન, પૂજ્ય શ્રી મહેંદ્રપ્રભસૂરિજીના પટ્ટધર ગચ્છાધિપતિ શ્રી મેરૂતુંગસૂરિના ઉપદેશથી સંસારરૂપી નાટકની અસારતા જાણી સલખણપુરના રહેવાસી શ્રીમાલ જ્ઞાતિના શ્રેષ્ઠી અમરસિંહના પુત્ર સુહગાકે સંવત ૧૪૬૩ માં આ “કલ્પસૂત્ર (સચિત્ર) લખાવ્યું અને પંન્યાસ શ્રી મહીનંદનગણિને વાંચવા માટે અર્પણ કર્યું.
() ઉપરોક્ત ગધર શ્રી મેતુંગસૂરીશ્વરજીના પ્રશિષ્ય અને અંચલગચ્છની ૧૩ મી પાટે થઈ ગયેલા શ્રી જ્યકેસરી સૂરીશ્વરજીને જન્મ પંચાલ દેશમાં આવેલા થાન ગામમાં શ્રીમાલ વંશીય શ્રેષ્ઠી દેવસિંહ અને તેમનાં પત્ની લાખણદેની કૂખે સંવત ૧૪૭૧ માં થર્યો હતો. એમનું મૂળ નામ ધનરાજ હતું. તેમના જન્મ વખતે તેમની માતાએ સ્વપ્નમાં કેસરી સિહ જોયે હતો. તેઓશ્રીને આખું શહેરમાં સંવત ૧૪૭૫ માં માત્ર પાંચ વર્ષની વયે દીક્ષા આપવામાં આવી હતી. સંવત ૧૪૯૪ માં ચંપપુરમાં તેમને આચાર્ય પદવી આપવામાં આવી હતી અને સંવત ૧૫૦૧ માં ચંપકપુરમાં ગચ્છાધિપતિની પદવી આપવામાં આવી હતી. સંવત ૧૫૪૧ માં ખંભાતમાં તેમને સ્વર્ગવાસ થયો હતો.
આચાર્ય શ્રી જયકેસરીસૂરિજના ઉપદેશથી સંવત ૧૫૪૧ માં ભૂજના રહેવાસી
એ આર્ય ક યાણાગૌતમસ્મૃતિવાંગ
ઉDઈ

Page #13

[૨૫].onmol
ogis.blossociologsposes sold leveloper disode dostolid goondslidesholdevlopmes
ચાંપશી શાહે કલ્પસૂત્રની ૮૪ હસ્તપ્રતો લખાવી, ૮૪ ગચ્છના ૮૪ ઉપાશ્રયમાં વહેંચીને વંચાવી. (જુઓ. “અંચલગચ્છ દિગ્દર્શન પાનું ૨૬૯) તેઓશ્રીના ઉપદેશથી સંવત ૧૫૧૦ ના ફાગણ સુદી પંચમીને રવિવારે, તિષી અવાએ અમદાવાદમાં લખેલી ક૫સૂત્ર અને કાલક કથાની સુવર્ણાક્ષરી હસ્તપ્રત પૈકી માત્ર કાલક કથાની પ્રત ૧૩ર થી ૧૪૨ સુધીની પ્રતનાં ૧૧ પાનાં પૈકી ૧૩૩ અને ૧૩૫ પાનાં વગરની માત્ર ૯ પાનાની પ્રત છે, જેમાં પાંચ ચિત્રો અસ્તિત્વમાં હતા અને તેની અંદર નીચે પ્રમાણે અિતિહાસિક પ્રશસ્તિ હતી, તે અહીં પ્રસ્તુત કરું છું.
ચિત્ર ૧. પત્ર ૧૩૨ ગુણાકરસૂરિને કાલકુમારને ઉપદેશ. ચિત્ર ૨. પત્ર ૧૩૪ કાલિકાચાર્ય અને સાહી રાજા, ચિત્ર ૩. પત્ર ૧૩૬ ગભિવિદ્યાને ઉછેર કરતા આર્ય કાલક, ચિત્ર ૪. પત્ર ૧૩૭ આર્ય કાલક અને શાલિવાહન રાજા, ચિત્ર ૫. પત્ર ૧૩૯ આર્ય કાલક અને બ્રાહ્મણરૂપે ઇંદ્ર અને આર્ય
કાલક અને મૂળ રૂપે ઇંદ્ર. ઉપરોક્ત હસ્તપ્રત મેં તા. ૧૨-૩-૧૯૪૬ના મારા પ્રવાસ દરમ્યાન બનારસમાં ગંગા નદીના કિનારા ઉપર આવેલા બંગલામાં શ્રીયુત રામકૃષ્ણદાસજીના સંગ્રહમાં જોઈ હતી. તેના અંત ભાગમાં આવેલી ઐતિહાસિક પ્રશસ્તિ જે મેં ઉતારી લીધી હતી, તે નીચે પ્રમાણે છે : . श्री ओ ओसवंशे बप्पणागोत्रे मीढडीया शाखायां सा. सलपण भार्या सलपणेदव्याः पुत्रौ जगदद्भूत चरित्रौ महातीर्थीद्धारयात्रा सफली कृतवितौ सुरसुरभि क्षीरवलक्षचितौ सा. तेजा सा. नरसिंही सुश्रावका वास्तां । तत्र सा. तेजा सुश्रावकस्य भार्या तेजलदेवी कुक्षिसरसी राजहंसाः प्राप्तः पुण्यप्रशंसाः पंचपुत्राः सदाचार पवित्राः श्रीगुर्जरेश्वर पर्षलुब्ध जगदद्भुत प्रतिष्ठाः । सकल सुश्रावकाचार समाचरण विशिष्टाः श्री अहमद पातसाहदत सन्मानाः परोपकार सावधानाः । सा. डीडा सा. षीमा सा. भूरा सा. काला सा. गांगा नामानों व्यजयतः । सा. डीडासुश्रावकस्य भार्या सुहवदेकुक्षि जन्मा व्यवहारि मंडली मंडन सा. नगराज सुश्रावकोपरमात्राअमरादेव्याः भार्या नलादे नारंग देवी पुत्र सा. खेतसी शाह पंचायणः पुत्रो समाई देल्हाई प्रभृति कुटुंब परिवार सहितो विजयते । सा. काला. सुश्रावकस्य भार्या लाषणदे कुक्षिशुक्तिमुक्ता फलोपमः । सौभाग्य माग्य सम संगमः श्री कुतबुदीन नरेंद्र सन्मान लब्ध महोत्साहः श्री संघधूर्दरणी समुद्ररणादिवराहः सा. पासा. सुश्रावकः प्रेयसी चमकू । पुत्र सा. उदयसी सा. विजयसिंह सा. रूपचंद शाह अमरसिंह । पुत्री हीराई प्रमुख कुंटुंब सहितो विजयते । तथा सा. कालकस्य लघुपत्नी कपूग्देवी कुक्षि श्रृंगार सारबुद्धिबल सफल
રાઈ એ આર્ય કથાગોમસ્મૃતિગ્રંથ પણ

Page #14

how
sides.com/dentofagastoodies of
assessed obson ...at food wooded
)
स्फारः सा. शिवदास सुश्रावकपत्नी शिवादे । पुत्र सा. सिंहदत सा. समरथ । पितृव्यपत्नी भरमादे प्रमुख कुंटुंब सहितो विजयते । सा. पासा. धर्मचारिण्या निम्मंलशील धारिण्या ।
श्री देवगुरु भक्ति रसिकचितया सप्तक्षेत्रव्यय सफली क्रियमाणा वित्तया साहूआणी चमकूसुश्राविकया संवत् १५१० वर्षे फाल्गुन सुदि ५ रवौ श्रीकल्पसूत्र पुस्तकं सौवर्णवर्ण विण्यं लेखयित्वा । श्री अंचल गच्छनायक श्री जयकेसरिसूरीणां मुपकरितं प्रतिवर्ष श्री संघ साक्षिकं महामहोत्सव पूर्व सुसाधु जनवाच्यमानं चिरं विजयतां ॥ छ ॥ श्री श्रमणसंघस्य शुभ भवतु ॥ श्री ॥ श्री ॥ श्री। यावल्लवणसमुद्रो, यावन्नक्षत्रोमंडितोमेरुः । यावच्चंद्रादित्यो, तावदिदं पुस्तकं जयतु ॥ श्रीः ।। जयो. ગવાન |
- ઉપરોક્ત પ્રશસ્તિ મુજબ ઓસવાળ જ્ઞાતિના બાફણ ગોત્રની મીઠડીયા શાખાના શ્રેષ્ઠી સલખણ ભાર્યા લખણદેવીને જેમનું ચારિત્ર્ય જગતમાં અદ્દભુત ગણાય છે, અને જેમણે મહા તીર્થોની યાત્રાઓ અને તીર્થોદ્ધારનાં કાર્યોમાં પોતાની લક્ષ્મીને વ્યય કરીને દેવાંગનાઓને પણ ચકિત કરી દીધી છે, તેવા ઉત્તમ ગુણસંપન તેજા અને નરસિંહ નામના બે પુત્રો હતા.
તેઓ પૈકી તેજા શાહને તેજલદેવી નામની પત્નીની કુક્ષિથી ઉત્પન્ન થયેલા સદાચારી અને પુણ્યશાળી ડીડા શાહ, ખીમા શાહ, ભૂરા શાહ, હાલા શાહ, અને ગાંગા શાહ નામના પાંચ પુત્રો હતા. આ પાંચ પુત્રો ગુજરાતના અહમદશાહ બાદશાહની સભામાં સન્માનીય હતા. તેઓ પૈકી ડીડા શાહને સુહદે અને અમારા નામની બે પત્નીઓ હતી. તે પૈકી સુહવદેની કુક્ષિથી વ્યાપારીઓમાં મુખ્ય નાગરાજ નામને ઉત્તમ પુત્ર ઉત્પન્ન થયો હતો. તે નાગરાજના કાલા શાહ નામના પુત્રની લાખણુદે નામની પત્નીથી પાસા શાહ નામને પુત્ર ઉત્પન્ન થયે હતું. આ પાસા શાહને ગુજરાતના સુલતાન કુબુદીન શાહે ખૂબ સન્માન આપેલું હતું. વળી અમદાવાદના જૈન સંઘમાં પણ તેઓ મુખ્ય સ્થાન ધરાવતા હતા. તેમની પત્ની ચમકૃ નામની શ્રાવિકા હતી. નિર્મળ શીલરત્નને ધારણ કરવાવાળી અને દેવગુરુની ભક્તિમાં લીન ચિત્તવાળી આ ચમ શ્રાવિકા સાતે ક્ષેત્રમાં ધન વાપરતી હતી. આવી ઉત્તમ શ્રાવિકા ચમએ અંચલગચ્છાધિપતિ શ્રી જયકેસરીસૂરિના ઉપદેશથી સંવત ૧૫૧૦ ના ફાગણ સુદી પાંચમ ને રવિવારના આ “કપસૂત્ર” અને “કલક કરૂની સુંદર ચિત્રોવાળી પ્રત સેનાની શાહીથી લખાવી અને તે દર વર્ષે વાચન કરવા માટે સકળ સંઘની સાક્ષીએ મોટા મહોત્સવપૂર્વક ઉત્તમ સાધુઓને વાંચવા માટે લખાવી. તે પ્રત જ્યાં સુધી સમુદ્ર, મેરુ પર્વત, ચંદ્ર અને સૂર્ય વિદ્યમાન રહે, ત્યાં સુધી જયવંત વર્તો અને શ્રમણ સંધનું કલ્યાણ કરે. આ પ્રત જોશી અલવાકે લખી હતી.
એ શ્રી આર્ય ક યાણા ગોતમ સ્મૃતિ ગ્રંથ
છે.

Page #15

[૨૧]hikshaelshibhitesh રૉસ્ડ રચ્યું તું....( aah
આ પ્રશસ્તિ ઉપરથી અચલગચ્છીય શ્રેષ્ઠી ડીડા શાહ વગેરેનું અહમદશાહ બાદશાહના વખતમાં અને પાસા શાહ વગેરેનુ કુત્બુદ્દીન બાદશાહ કે જે અને આદશાહેા ગુજરાતના પાટનગર અમદાવાદના મુસલમાન સુલતાનેા હતા, તે સમયમાં અને બાદશાહેાના દરબારમાં સન્માનીય વ્યક્તિએ હતી. તેમના પૂજો મૂળ પાટણના વતની હાવા છતાં આ ઉત્તમ પુરુષો અમદાવાદમાં જ રહેતા હોવા જોઇએ અને તેથી જ આ પ્રતના લેખક જોષી અલવાકે લખ્યા સ્થળના સ્પષ્ટ ઉલ્લેખ કર્યાં નથી જણાતે.
(૫) અચલગચ્છીય ભટ્ટારક શ્રી ધ મૂર્તિ સૂરિના સમયમાં ઉપરોક્ત શ્રી જયકેસરી સૂરિજીના શિષ્ય વાચનાચાર્ય શ્રી મલ્લિક્ષેણુ ગણિના શિષ્ય શ્રી ક્ષિમા સાધુ ગણિના શિષ્ય શ્રી હંસ સાધુ નામના મુનિએ સંવત ૧૯૩૩ માં શ્રી અલવરગઢમાં અકબર બાદ શાહના રાજ્યમાં ક્ષેત્ર સમાસ'ની સુંદર ચિત્ર પ્રત લખી હતી, જેમાં સુંદર ચિત્રો છે. તે અમદાવાદના એક ઉદ્યોગપતિના સંગ્રહમાં છે. તે પ્રતના અંત ભાગની પ્રશસ્તિ ઐતિહાસિક ષ્ટિએ મહત્વની હાવાથી અહીં પ્રસિદ્ધ કરવા યોગ્ય માનું છું.
संवत १६३३ वर्षे द्वितीय ज्येष्ट वदि ५ गुरुवासरे मेवातदेशे । अलवरगढमहादुर्गे । पातशाह अकबर जलालुदीनिमुगलराज्ये । श्री अंचलगच्छेशभट्टारक श्री धम्ममूर्तिसूरिविजयराज्ये || श्री पूज्यश्रीजयकेसरिसूरिशिष्य वाचनाचार्य श्री मल्लिक्षेणगणिशिष्य । वाचनाचार्य वा. श्री मावमंडणगति तत् । शिष्य वा. श्री क्षमासाधुर्गाणि शिष्य पं. महिमसाधुसहितेन । लिपतं मुनिहंससाधुना स्वयंवाचनाव ॥ શ્રીરસ્તુ || જ્ગ્યાનું મવતુ | શ્રી શાંતિનાથ પ્રસાવાત્ | શ્રી ||
અર્થાત્ – સંવત ૧૬૩૩ ના બીજા જેઠ વદ ૫ ને ગુરુવારના મેવાત દેશમાં આવેલા અલવરગઢ નામના મેોટા કિલ્લાવાળા (અલવર) શહેરમાં જે વખતે માગલ વશના જલાલુ દ્દીન અકબર બાદશાહનું રાજ્ય હતુ. તે સમયે શ્રી અચલગચ્છાધિપતિ શ્રી ધર્માં મૂર્તિસૂરિના શાસનમાં શ્રી પૂજ્યશ્રી જયકેસરીસૂરિજીના શિષ્ય વાચનાચાર્ય શ્રી મલ્લિક્ષણ ગણિના શિષ્ય વાચનાચાર્ય વાચક શ્રી ભાવમંડન ગણિના શિષ્ય વાચક શ્રી ક્ષમા સાધુ ગણિના શિષ્ય પન્યાસ શ્રી મહિમ સાધુ સહિત, હંસ સાધુ નામના મુનિએ આ સચિત્ર હસ્ત પ્રતપેાતાને વાંચવા માટે લખી. શ્રી શાંતિનાથ પ્રભુની કૃપાથી કલ્યાણ થાઓ.
આ પ્રતમાં સ્પષ્ટ શબ્દેમાં પ્રથમ વખત જ સંવત ૧૯૩૩ માં અકબર બાદશાહ કે જે માગલવંશના હતા, તેના અને અચલગચ્છે! શ્રી ધ મૂર્તિ સૂરિની વિદ્યમાનતામાં શ્રીજયકેસરીસૂરિજીના શિષ્ય-પ્રશિષ્યએ આ સુંદર પ્રત સુ ંદર અક્ષરોથી લખેલી હાવાનુ લખ્યુ છે. ભારતીય ચિત્રકળાના ઇતિહાસમાં મુગલ કળાનું સ્થાન વિશિષ્ટ પ્રકારનુ છે અને મુગલ કળાને પૂરેપૂં ભારતીય સ્વરૂપ સમ્રાટ અકબરના સમયમાં પ્રાપ્ત થયુ હતુ અને
શ્રી આર્ય કલ્યાણૌતમ સ્મૃતિગ્રંથ

Page #16

$p[•••••••••••••••••••••••••••••••••••• - •••••••.............[...«guf-
s
esses cool•••••si[s[ssessesses_el•••••
[૨
૩
]
ગાનુયોગ અગાઉ આપણે આ જ લેખમાં ગુજરાતના બે સુલતાન અહમદશાહ અને કુબુદ્દીન શાહના સમયમાં અને તે પહેલાં ઈસ્વી સનના પંદરમા સૈકાથી કલ્પસૂત્રો અને કાલક કથાઓની સુંદર મૂલ્યવાન સચિત્ર પ્રતો સોનાની શાહીથી લખાવવી અને ચીતરાવવી શરૂ થઈ ત્યારથી જ અંચલગચ્છાચાર્યોએ આ જૈનાશિત કળાને ઉત્તેજન આપવા–અપાવવાનું શરૂ કર્યાની વિગત આ જ લેખમાં આપી ગયા છીએ. તે ઉપરાંત મુગલ કળાની શરૂઆતથી બાદશાહ અકબરના રાજત્વ કાળથી પણ અંચલગચ્છીય શ્રમણોએ કલ્પસૂત્ર અને કલક કથાની હસ્તપ્રત ઉપરાંત “સંગ્રહણી સૂત્રો અને ક્ષેત્રસમાસ” જેવાં પ્રકરણ સૂત્રોની હસ્તપ્રતોમાં સુંદર ચિત્રાત્મક વિષયોને સમાવી લેવા માટે શ્રી અંચલગચ્છીય શ્રેષ્ઠીઓને પ્રેરણા આપીને મુગલ સમયમાં જૈનશ્ચિત કળાને આશ્રય આપવાની પ્રવૃત્તિ ચાલુ રાખી છે. - ઉપરોક્ત હસ્તપ્રતમાં શરૂઆતમાં શ્રી લિમા સાધુ ગણિને નામે લેખ કર્યો છે. આ પ્રતના પહેલા પાનામાં ભગવાન મહાવીરનું ચિત્ર છે અને તે ઉપરાંત દ્વીપ, સમુદ્રો, નદીઓ, જાંબુ વૃક્ષ, ચૈત્ય વગેરેના બીજા સુંદર કલામય ૨૨ ચિત્રો આ પ્રતમાં આપવામાં આવેલાં છે. સંગવશાત્ અહીં ચિત્રો આપી શકાયાં નથી.
અંચલગચ્છાધિપતિ શ્રી ધર્મભૂતિ સૂરિજીનો જન્મ ખંભાત શહેરમાં શ્રેષ્ઠી હંસરાજનાં ભાય હાંસલદેની કૃક્ષિથી સંવત ૧૫૮૫ ના પોષ સુદી ૮ ના થયે હતું. તેઓશ્રીનું સંસારીપણાનું નામ “ધર્મદાસ’ હતું. તેઓશ્રીને અંચલગચ્છીય પાટ પરંપરામાં થઈ ગયેલા ગુણ નિધાનસૂરિએ તેમના માતાપિતાની સંમતિથી ધામધૂમપૂર્વક સંવત ૧૫૯૯ માં ખંભાતમાં દીક્ષા આપી હતી. દીક્ષા આપતી વખતે તેઓશ્રીનું નામ “ધર્મદાસ” જ રાખ્યું હતું, પરંતુ વડી દીક્ષા વખતે જ તેઓશ્રીનું નામ “ધર્મમૂતિ પાડવામાં આવ્યું હતું. સંવત ૧૬૦૨ માં અમદાવાદમાં તેઓશ્રીને આચાર્ય પદ અને ગચ્છનાયકની પદવી આપવામાં આવી હતી. સંવત ૧૬૭૧ માં પાટણ શહેરમાં ૮૬ વર્ષની ઉંમરે તેઓશ્રીનો સ્વર્ગવાસ થયે હતે. (“અંચલગચ્છ દિગ્દર્શન'માં પાના ૩૪૮ થી ૩૮૮ માં ખૂબ વિસ્તારથી તેઓશ્રીનાં ધર્મકૃત્યની વિગત આપવામાં આવેલી છે.)
(૬) હાલમાં ખેડાની પાસે આવેલા માતર ગામમાં વિક્રમ સંવત ૧૬૪૦ ના અષાડ સુદ ૧૫ ને રવિવારે ઉપરોક્ત અંચલગચ્છીય પૂજ્ય શ્રી ધર્મ મૂર્તિસૂરિજીના સમયમાં શ્રી સંગ્રહણી સૂત્રની સુંદર ચિત્રોથી વિભૂષિત કરેલી હસ્તપ્રત કે જેના ૩૩ માં પાના ઉપર આ પ્રત ચતરનાર ચિત્રકાર ગાવિંદનું નામ લખેલું છે. આ વ્રત હાલમાં અમદાવાદમાં આવેલા શેઠ લાલભાઈ દલપતભાઈ પ્રાચ્ય વિદ્યામંદિરમાં આગમ દિવાકર સ્વ. પૂજ્ય શ્રી પુણ્યવિજયજીના સંગ્રહમાં છે. આ પ્રતનાં પાનાં ૩૯ છે. અને તેને યાદી નંબર ૨૬૮૬
મા શ્રી આર્ય કયાણામસ્મૃતિગ્રંથ કઈક

Page #17

[૨૫૪]
holochana dada] કયૉ meback
છે. આ પ્રતમાં કેટલાંક ચિત્રો શ્રી મહાવીર જૈન વિદ્યાલય, મુંબઈ તરફથી ઈ. સ. ૧૯૬૮ માં પ્રસિદ્ધ થયેલા. ‘શ્રી મહાવીર જૈન વિદ્યાલય સુવણુ મહેાત્સવ ગ્રંથ' માં રંગીન પ્રત નખર V અને VI તથા એક રંગનાં ચિત્ર નં ૧૬ થી ૧૯ માં સુંદર રીતે છપાવેલાં છે. આ પ્રતમાં આપવામાં આવેલાં મુખ્ય મુખ્ય ચિત્રોની યાદી પણ, અંગ્રેજી ભાષામાં પાનાં ૩૫ થી ૪૦૨ ઉપર આપેલી છે. આ પ્રતના અંત ભાગમાં આપેલી પુષ્પિકા આ પ્રમાણે છે :
इति श्री लघु संग्रहणीसूत्र संपूर्ण ॥ संवत् १६४० वर्षे || आसाढ सुदि ५ तीथौ । रविवासरे । श्री मातरपुरग्रामे लिखितं || श्री || श्री अंचलगच्छे || श्री श्री श्री पूज्य प्रभुभट्टारक श्री श्री श्री શ્રી શ્રી શ્રી શ્રી ધર્મભૂતિભૂનિવિનયરાગ્યે || શ્રૌ: || ૪ || શ્રી ! : || શ્રી || ચાળમસ્તુ: || ૐ || શ્રૉઃ ॥ જૈ || શ્રીસ્તુઃ ॥
અર્થાત્ – શ્રી લઘુસંગ્રહણી સૂત્રની આ હસ્તપ્રત સંવત ૧૬૪૦ ના અષાઢ સુદી ૧૫ ને રવિવારે શ્રી માતર ગામમાં લખાવી છે. (તે વખતે) શ્રી ધમ્મ મૂર્તિસૂરિ વિદ્યમાન હતા, કલ્યાણ થાઓ.
પાના ૩૩ માં પંચ પરમેષ્ઠીની નીચેની સિદ્ધ શિલાની આકૃતિમાં ચીતરાગોવિંદ સ્પષ્ટ લખેલુ છે. તેના ઉપરથી આ હસ્તપ્રતના ચિત્રો ચિત્રકાર ગાવિંદે ચિતરેલાં છે, તેમ સાબિત થાય છે.
(૭) ‘સંગ્રહણી સૂત્ર'ની બીજી હસ્તપ્રત, કે જે અચલગચ્છીય પરપરામાં ૧૮ મી પાટે બિરાજમાન હતા, તે મહાપુરુષ પુણ્ય નામધેય ભટ્ટારક શ્રી કલ્યાણસાગરજીના સમયમાં જ તેમના અ ંતેવાસી પૂજ્ય શ્રી વિનયસમુદ્ર પન્યાસજીએ શ્રી રત્નનિધાન મુનિને વાંચવા માટે સંવત ૧૬૭૮ માં આસો સુદી ૧૧ ને ગુરુવારે કચ્છ દેશના મુખ્ય શહેર ભુજમાં લખેલી છે.
संवत् १६७८ श्री अश्विन्यशितोपासकप्रतिमाभितायां तिथौ दिव्यगुरौ श्री सकलदेशशृंगारहार कच्छ देशे श्रीमद् भूजनगरे श्रीमद् चलगच्छमुकटोपमानां श्री भ. श्री कल्याणसागरसूरीश्वराणा मंतेवासि पं. श्रीमताविनयसमुद्रणा लेखि || श्रीरत्ननिधान पठनार्थं । मेषा पुस्तिका चिरंजीयाच्य ||
અર્થાત્ સંવત્ ૧૬૭૮ ના આસો સુદી ૧૧ ને ગુરુવારના દિવસે સકળ દેશમાં શિરોમણિ કચ્છ દેશમાં આવેલા ભુજ શહેરમાં અચલગચ્છમાં મુગટ સમાન ભટ્ટારક શ્રી કલ્યાણુસાગરસૂરીશ્વરજીના અ ંતેવાસી શિષ્ય પન્યાસ શ્રી વિનયસમુદ્ર(સાગર)જીએ આ હસ્તપ્રત શ્રી રત્નનિધાનને વાંચવા માટે લખી.
અગાઉ જણાવ્યા પ્રમાણે જામનગરના અચલગચ્છના ડારની કલાત્મક સુવર્ણાક્ષરી ની હસ્તપ્રતના અંત ભાગમાં કાળી શાહીથી લખેલી પુષ્પિકામાં પણ પૂછ્ય શ્રી
કલ્પસૂત્ર
શ્રી આર્ય કલ્યાણ ગૌતમ સ્મૃતિગ્રંથ

Page #18

#bhobhanodia
[૫૫]
કલ્યાણસાગરજીને ઉલ્લેખ શ્રી કલ્યાણસમુદ્ર તરીકે કરેલા છે. તે જ પ્રમાણે તેઓના અંતેવાસી પૂજ્યશ્રી વિનયસાગરજીએ પેાતે જ લખેલી સારાભાઈ નવાબના સંગ્રહની સુંદર ચિત્રોવાળી હસ્તપ્રતમાં વિનય સમુદ્ર તરીકેને! ઉલ્લેખ કરેલા છે. મારા માનવા પ્રમાણે તે એ કાળી શાહીથી લખેલી પુષ્પિકા અને આ સંગ્રહણી સૂત્રના લેખક શ્રી વિનયસાગરજી પેાતે જ હાવા જોઈ એ. આ સંગ્રહણી સૂત્રમાંના આઠ ચિત્રો આ પ્રમાણે છેઃ
ચિત્ર
૧
પાનું ૪
७
""
,,
"3
""
""
""
૨
૩
૪

૧૯
૨૧
૨૩
२८
૨૯
વાસુદેવનાં સાત રત્ના
99
""
આ ચિત્રો મુગલ બાદશાહ જહાંગીરના રાજ્યકાળમાં ચીતરાયેલાં છે. આ સંગ્રહણી સૂત્રના પ્રતના લેખક વિનયસમુદ્ર (વિનયસાગરજી) ખૂબ ઉચ્ચ કોટિના વિદ્વાન હતા. તેએશ્રી યુગપુરુષ શ્રી કલ્યાણસાગરજીના અંતેવાસી શિષ્ય હતા. તેઓ પેતે પણ પેાતાને શ્રી લ્યાણસાગરજીના અ ંતેવાસી તરીકે પુષ્પિકામાં પણ આળખાવે છે.
આ પ્રમાણે અચલગચ્છાધિપતિ શ્રી મેરુ,તુ ંગસૂરીશ્વરજી, શ્રી ધર્મ પ્રભસૂરીશ્વરજી, શ્રી ધ મૂર્તિસૂરીશ્વરજી, શ્રી કલ્યાણસાગરજીના સમયમાં લખાયેલી કલ્પસૂત્રની સુવર્ણાક્ષરી હસ્તપ્રત અને સુવર્ણાક્ષરી સાદી અને શ્રી ધર્મ પ્રભસૂરિજીની બનાવેલી કાલક કથાની દેશ વિદેશમાં આવેલી સચિત્ર હસ્તપ્રતોને કાંઈક પરિચય આપવાના મે' યથાશક્તિ પ્રયત્ન કર્યાં છે. અંતમાં પૂજ્ય શ્રી કલ્યાણસાગરસૂરીશ્વજીના ઉપદેશથી થયેલાં સુકૃત્યાના પરિચય આપવા હું ચે!ગ્ય માનું છું.
૫
12
७
""
12
39
59
રે
""
દેશ ભવનપતિ દેવા દેવાના સાત સૈન્ય
મેરુ પર્યંત છ લેશ્યાનાં સ્વરૂપે
લાક પુરુષ
સાત નારકીનાં સ્વરૂપે ચક્રવતિ નાં ચૌદ રત્નો
અચલગચ્છના મહાપ્રભાવિક ગચ્છાધિપતિ પૂજ્યશ્રી કલ્યાણસાગરસૂરિજીના જન્મ વઢિયાર દેશમાં લેલાડા ગામમાં શ્રીમાળી જ્ઞાતીય કોઠારી નાનિંગ શ્રેષ્ઠીનાં પત્ની નાગિલફ્રેની કુક્ષિથી વિક્રમ સંવત ૧૬૩૩ ના વૈશાખ સુદી ૬ ના થયા હતા. તેઓ જ્યારે ગાઈમાં આવ્યા ત્યારે, તેમની માતાએ સ્વપ્નમાં ઊગતા સૂર્ય જોયા હતા. તેએશ્રીનું નામ સંસારીપણામાં કેડનકુમાર પાડવામાં આવ્યું હતુ. તેઓશ્રીની દીક્ષા નવ વર્ષોંની ખાલ્યવયમાં ધોળકામાં ગચ્છાધિપતિ શ્રી ધમૂર્તિ સૂજીરિના વરદ્ હસ્તે સંવત ૧૬૪૨ ના વૈશાખ સુદી
શ્રી આર્ય કલ્યાણ ગૌતમ સ્મૃતિગ્રંથ

Page #19

[૨૫]naah shabh
Bachch
૩ના ખૂબ જ ધામધૂમપૂર્વક થઈ હતી. તે વખતે તેમનું નામ શુભસાગર પાડવામાં આવ્યુ હતુ. સંવત ૧૬૪૪ ના મહા સુદી ૫ ના તેઓશ્રીને વડી દીક્ષા પાલીતાણામાં આપવામાં આવી હતી અને ત્યારે તેમનુ નામ મુનિ કલ્યાણસાગર' રાખવામાં આવ્યુ હતુ. તેઓશ્રીને આચાર્ય પદવી માત્ર સેળ જ વરસની વયે અમદાવાદમાં સંવત ૧૬૪૯ ના વૈશાખ સુદી ૩ ના આપવામાં આવી હતી.
તેઓશ્રીના ઉપદેશથી જામનગરના રહેવાસી મહાદાનેશ્વરી શ્રેષ્ઠી રાજસી શાહે કરેલાં
અનેક સુકૃત્યા પૈકીનાં કેટલાંક સુકૃત્યોની ટૂંક નોંધ આપવાનું હું ચેોગ્ય માનું છું,
વિ. સ. ૧૬૮૭ માં પડેલા ભયંકર દુષ્કાળમાં રાજસી શાહે લેાક માટે અન્ન સત્રો ખુલ્લાં મૂકાવ્યાં હતાં,
સંવત ૧૬૭પ ના વૈશાખ સુદી ૮ ના પૂજય શ્રી કલ્યાણસાગરસૂરિજી પાસે ૫૧૫ જિનબિ બેાની અંજન શલાકા કરાવી હતી. તે પ્રસ ંગે રાજસી શાહે ત્રણ લાખ કારીના ખર્ચ કર્યાં હતા.
સંવત ૧૯૬૦ માં શ્રી ધ મૂર્તિસૂરિ નવાનગર પધાર્યાં હતા. રાજસી શાહે તેના ઉપદેશથી શત્રુ જયના સંઘ કાઢવાનુ કક્કી કર્યું.
સંવત ૧૯૬૫ માં પેાતાના નાનાભાઈ નેણશી શાહ તેમ જ પુત્ર સામા કમસી તથા નેતા ધારા, મૂલજી નામના પોતાના ત્રણ ભાઈ એના પુત્રો તથા પુત્ર રમસી સાથે શત્રુ - જયના સઘ કાઢયા હતા. જેમાં પ્રચુર ધન વાપર્યું હતુ.
શત્રુંજય ગિરિરાજની યાત્રા કરી જામનગર પાછા આવ્યા પછી એક વખત પેાતાના મનમાં જિનાલય બંધાવવાની ઈચ્છા ઉત્પન્ન થઈ. તે માટે જામ સાહેબને વાત કરી. જામસાહેબે તેમની ઈચ્છા મુજબની જગ્યા જિનમંદિર બંધાવવા માટે આપી. તત્કાલ જામનગરની મધ્યમાં સંવત ૧૬૬૮ ના વૈશાખ સુદી ૩ ના દિવસે જિનમ ંદિરનું ખાત મૂહુર્ત કરાવ્યુ. આ જિનાલયના મૂળનાયક શ્રી શાંતિનાથ તથા ચૌમુખ દેરામાં સન્મુખ શ્રી સહસ· ફણા પાર્શ્વનાથ તેમ જ બીજા જિનેશ્વર દેવાનાં ૩૦૦ બિંબ નવાં કરાવ્યાં. આ જિનાલય અને જિનબિંબેની પ્રતિષ્ઠા કરવા માટે બાદશાહ જહાંગીરે પણ તેમને સન્માન આપેલુ હતું. તેવા ગચ્છનાયક અચલગચ્છાધિપતિ પૂજ્યશ્રી કલ્યાણસાગરસૂરિજીને વિન ંતિ કરીને નવાનગર પધારવા આમંત્ર્યા હતા. (સંવત ૧૬૭૫ ના વૈશાખ સુદી ૮ ના દિવસે અંજન શલાકા કરાવ્યાનું અગાઉ જણાવી ગયા છીએ.)
શ્રી રાજસી શાહે જામનગરમાં બંધાવેલા જિનાલયનું વાસ્તુ જશવંત મેઘાએ સવત ૧૬૭૨ ના અષ્ટમીના દિવસે શુભ મુહૂર્તમાં કર્યું હતુ. તે વખતે ૯ ગજ લાંબા અને ૩૫
શ્રી આર્ય કલ્યાણ ગૌતમ સ્મૃતિગ્રંથ

Page #20

ન,.... •••••••••••••••••••••••••••••••••ળst
s
ess.......... susa.ollow us...
..suestiv૨૫૭I
ગજ પહોળા વિશાળ જિનાલયનો પાયો નાખ્યો હતો. આ જિનાલયમાં મહેન્દ્ર નામક ચૌમુખ શિખરના ૬૦૯ ગ અને પર જિનાલયનું નિર્માણ કરવામાં આવ્યું. તેમાં ૩૨ નાટારંભ કરતી પૂતળીઓ, ૧ નેમિનાથની ચોરી, ર૬ કુંભિ, ૯૬ થાંભલા ચૌમુખજીની નીચે અને ૭૨ થાંભલા ઉપરવતી થયા. આ પ્રમાણે નાગપક્વ મંડપવાળા લક્ષ્મી તિલક પ્રાસાદમાં શ્રી શાંતિનાથ પ્રભુને મૂળ નાયક તરીકે સ્થાપન કરવામાં આવ્યા. દરવાજાની બંને બાજુએ બે હાથી બનાવવામાં આવ્યા. આબુ તીર્થના વિમળ શાહના જિનાલયની માફક નવાનગર જામનગરમાં શ્રી રાજસી શાહનો યશ વિસ્તાર પામે. આ સિવાય ઘણું તીર્થોમાં અને ગામમાં જિનમંદિરે તથા પૌષધશાળાઓ બંધાવી હતી.
સંવત ૧૬૭૫ માં જામનગરમાં આ પ્રતિષ્ઠા કરાવી, તે વખતે જામસાહેબે ઘણે સત્કાર કર્યો. સંવત ૧૬૮૭ ના ભયંકર દુકાળમાં ગરીબોને રોટલા તથા દરરેજનું દેઢ કાશી અનાજ દાનમાં આપ્યું. દુષ્કાળમાં જગડું શાહની માફક રાજસી શાહે અન્નસત્ર ખેલી ઘણાં પુણ્ય કાર્યો કર્યા.
ઉપર જણાવી ગયા પ્રમાણે રાજસી શાહે શત્રુંજયને સંઘ કાઢ્યો હતો. ત્યારબાદ તેમના પુત્ર રામસી શાહને ગેડી પાર્શ્વનાથની યાત્રા ન કરે, ત્યાં સુધી ભૂમિશયનને નિયમ હેવાથી, ગેડી પાર્શ્વનાથને સંઘ પણ કરાવ્યું હતું. આ સંધમાં વાગડ, કચ્છ, હાલાર આદિ સ્થાનોના સંઘે આમંત્રણ મળતાં એકત્રિત થયા હતા. ડીજી તીર્થમાં પહોંચતાં રસ્તામાં જે કઈ ગામ કે નગર આવ્યાં, ત્યાં દરેક ઘેર બે શેર સાકર અને રોપ્યમુદ્રિકાની લહાણી કરતાં કરતાં, ધામધૂમપૂર્વક થરપારકરમાં આવેલા ગોડી પાર્શ્વના તીર્થની યાત્રા કરી હતી.
ઉપરોક્ત શ્રેષ્ઠી રાજસી શાહ અને તેમના પુત્ર શ્રેષ્ઠી રામસી શાહે જ ઉપર જણાવી ગયા, તે સંવત ૧૫૫૮ માં લખાયેલી કલાસમૃદ્ધ કલપસૂત્રની હસ્તપ્રત અંચલગચ્છાધિપતિ શ્રી કલ્યાણસાગરસૂરિજીને અર્પણ કરી હતી. પુપિકામાં રાજસી શાહનો, “રાજસિંહ નામથી, રામસી શાહને “રામસિંહ નામથી અને કલ્યાણસાગરસૂરિને “કલ્યાણસમુદ્રના નામથી ઉલ્લેખ કરેલે છે.
જે પુણ્યપુરુષનો જન્મ આજથી ચારસો વર્ષ પહેલાં થયે હતો, અને જેમની ચારસોમી જન્મ શતાબ્દી નિમિત્તે આ સ્મારક ગ્રંથ તૈયાર થઈ રહ્યો છે, તેમને યત્કિંચિત પરિચય આપવાનું હું ઉચિત માનું છું.
અંચલગચ્છાધિપતિશ્રી કલ્યાણસાગરસૂરિજી આ પુણ્યપુરુષે મેગલ શહેનશાહ જહાંગીર બાદશાહ તથા અનેક રાજા મહારાજાઓને પ્રતિબોધ કર્યો હતે. (અંચલગચ્છ દિગ્દર્શન પાનાં ૩૮૯ થી ૪૫૫ માં ખૂબ વિસ્તારથી તેઓશ્રીનું જીવન ચરિત્ર આપવામાં આવેલું છે.) અહીં એકાદ બે પ્રસંગેનો ઉલ્લેખ કરું છું.
મિ શ્રી આર્ય કયાણ ગૌતમ સ્મૃતિ ઝાંથી
એક

Page #21

1
4
C
deste testostestostestedosbeddedede do sede dede destosteste destosteste testesbasbestostesteste dededesubedostoskestestade dastastestes de dos de sustest
કેઈક દુર્જનની પ્રેરણાથી મોગલ બાદશાહ જહાંગીરે પિતાના અમાત્ય કુંવરપાલ અને સેનપાલને જણાવ્યું કે, જે પાષાણની પ્રતિમા દશ દિવસમાં ચમત્કાર નહીં દેખાડે, તે આગ્રા શહેરમાં તમે બંધાવેલાં જિનાલયે તેડી નાખવામાં આવશે. આ અણધારી આવેલી આપત્તિની હકીક્ત તે વખતે વારાણસીમાં બિરાજમાન થયેલા પૂજ્યશ્રી કલ્યાણસાગરસૂરિજીને જણાવી. તેમણે આવેલા માણસને કહ્યું કે, તેઓ કઈ પણ જાતની ચિંતા ન કરે. તે માણસ આગ્રા પહોંચ્યા, ત્યારે કલ્યાણસાગરસૂરિજીને ત્યાં હાજર જોઈને વિસ્મય પામી ગયે.
પૂજ્યશ્રી કલ્યાણસાગરસૂરિજીએ તે વખતે સમ્રાટ જહાંગીરને ત્યાં આવ્યા. તે વખતે પૂજ્યશ્રી કલ્યાણસાગરજીના કહેવાથી બાદશાહે પ્રભુ પ્રતિમાને વંદન કરતાં, પાષાણની પ્રતિમાજીએ એક હાથ ઊંચો કરીને જહાંગીર બાદશાહને ઉચ્ચ સ્વરે ધર્મલાભ આપે. બાદશાહ આ ચમત્કાર જોઈને વિરમય પામ્ય અને દશ હજાર સોનામહોરે પૂજ્યશ્રી કલ્યાણસાગરજીના ચરણે ભેટ ધરી. તે આચાર્યશ્રીની પ્રશંસા કરવા લાગ્યો. આચાર્યશ્રીની પ્રેરણાથી સંઘવી (મંત્રી) સેનપાલે એ મહોરે ધર્મકાર્યમાં વાપરી.
આવી જ રીતે વિ. સં. ૧૬૪૯ માં પૂજ્યશ્રી કલ્યાણસાગરસૂરીશ્વરજી આચાર્ય પદે આરુઢ થયા પછી, વિ. સં. ૧૬૫૬ માં ભુજ (કચ્છ)માં ભારમલ્લજીનો તેમને પરિચય થયે હતે. ભારમલ્લજી વાના રોગથી પીડાતા હતા. તેમણે આચાર્ય મહારાજને મહાપ્રભાવક જાણીને પિતાની વેદના વ્યક્ત કરી. ગુરુ મહારાજે પોતાની મંત્રશક્તિથી રાજાને રેગ ઉપશાંત કર્યો. આથી આનંદિત થઈ રાજાએ ગુરુ મહારાજાને ૧૦૦૦ મુદ્રિકાએ ભેટ ધરી અને રાણીઓએ સાચા મેતીથી તેઓશ્રીને વધાવ્યા. નિસ્પૃહી ગુરુશ્રીએ ધનનો અસ્વીકાર કરતાં, મહારાવે તેમની પ્રશંસા કરી, કેઈ કાર્ય ફરમાવવાનું કહ્યું. આચાર્યશ્રીએ જેનના ઉદાત સિદ્ધાંતે સમજાવ્યા, જે અનુસરીને મહારાવે માંસાહારને ત્યાગ કર્યો અને પોતાના સમગ્ર રાજ્યમાં પર્યુષણમાં આઠ દિવસ જીવહિંસા બંધ કરાવી અને ભૂજમાં રાજવિહાર નામે જિનપ્રાસાદ બંધાવ્યું.
પૂજ્ય આચાર્યદેવશ્રી કલ્યાણસાગરજી મહાપ્રભાવક અને મંત્રવિશારદ પણ હતા. સાથે સાથે તેઓશો સમર્થ સાહિત્યકાર પણ હતા. તેઓશ્રીએ “શાંતિનાથ ચરિત્ર ઈત્યાદિ ચરિત્રો.” શ્રી પાર્શ્વ સહસ્ત્ર નામ સ્તોત્ર' ઇત્યાદિ શ્રી પાર્શ્વનાથ પ્રભુને લગતાં સ્તોત્રો તથા સ્તવનની પણ રચના કરી હતી. તેઓશ્રી વિક્રમ સંવત ૧૭૧૮ ના વૈશાખ સુદ ૩ ના દિવસે સૂર્યોદય સમયે સમાધિપૂર્વક ભુજ નગરમાં કાળધર્મ પામ્યા હતા.
મહેપાધ્યાય શ્રીવિનયસાગરજી. પૂજ્યશ્રી કલ્યાણસાગરસૂરિજીના શિષ્ય સમુદાયમાં મહોપાધ્યાયી વિનયસાગરજી પ્રકાંડ વિદ્વાન હતા. તેઓશ્રીએ સારસ્વત વ્યાકરણનાં સૂત્રો છંદબદ્ધ કરી, તેના ઉપર પદ્યમાં ટીકા રચી હતી. આ ટીકા ‘વિચિંતામણિ'ના નામથી પ્રસિદ્ધ છે. અગાઉ મારા સંગ્રહની સંવત ૧૬૭૮ માં ભુજમાં લખાયેલી સુંદર ચિત્રોવાળી સંગ્રહણી સૂત્રના
ર)
શ્રી આર્ય ક યાણાગતમ સ્મૃતિગ્રંથ

Page #22
coute desbostadt.destesto costaslasestedestestostestadostoso de desde dosslestustest desetode de testedadlestostecostestostesteste desteste dedeste dested લેખક પં. વિનયસમુદ્ર જ પાછળથી મહામહોપાધ્યાય પદવી પામ્યા હોવા જોઈએ. ઉપરોક્ત પ્રતનું લખાણ અને સંવત ૧૬પર ની પુષ્પિકાઓના લેખક પણ આ મહાપુરુષ જ હોવા જોઈએ. બંનેમાં સંવત ગૂઢાક્ષમાં આપેલ છે. તેઓશ્રીએ સંવત 1688 થી 1701 ની વચ્ચેના કેઈ પણ સમયે રચેલું “ભેજ વ્યાકરણ કે જે કચ્છના મહારાવ ભારમલ્લજીના કુંવર ભેજરાજની તુષ્ટિ માટે તેમની વિનંતિથી રમ્યું હતું. વળી, સંવત 1702 ના કાર્તિક સુદ 15 ને ગુરુવારે “અનેકાર્થ નામમાળા” જેનું બીજું નામ “અનેકાર્થરત્ન કેષ” છે, તેની રચના પણ તેઓશ્રીએ કરી હતી. અંતમાં, જે મહાપુરુષની જન્મ શતાબ્દી નિમિત્તે આ ગ્રંથ તૈયાર થયું છે, તે પુરુષના પોતાના સંગ્રહની ઉત્તમોત્તમ સુવર્ણકારી હસ્તપ્રત, કે જે સંવત 1558 માં પાટણમાં લખાઈ હતી અને સંવત ૧૬૫ર માં જામનગરનિવાસી ઉદાર અને પુણ્યવાન દાનેશ્વરી રાજસી શાહ તથા તેમના પુત્ર રામસી શાહે પૂજ્યશ્રી કલ્યાણસાગરસૂરીશ્વરજીને પ્રેમભાવે જગતમાં જ્યાં સુધી સૂર્ય, ચંદ્ર, તારા ઇત્યાદિ અસ્તિત્વ ધરાવે, ત્યાં સુધી તેનું ચિરકાળ વાંચન ચાલુ રહે અને ચતુવિધ સંધ તેનાં દર્શન, અને શ્રવણને લાભ લે તેવી અંતઃકરણની મહેરછાઓપૂર્વક અર્પણ કરી હતી. તે હસ્તપ્રતનું ચતુર્વિધ સંઘ અને જગતના સંઘ અને જગતના કલાપ્રેમીઓ લાભ લઈ શકે તેવી રીતે આ સ્મૃતિ ગ્રંથ પ્રકાશનની વ્યવસ્થા કરનાર મહાનુભાવો અને હાલમાં બિરાજમાન અંચલગચ્છીય આચાર્ય શ્રી ગુણસાગરસૂરીશ્વરજી તથા સાહિત્યપ્રેમી શ્રી કલાપ્રભસાગરજી ઈત્યાદિ લાભ લઈ શકે, તેવી રીતે જામનગરના અંચલગચ્છના ઉપાશ્રયના સંગ્રહમાં આજ દિવસ સુધી ઉત્તમ રીતે રક્ષણ કરાયેલી આ ઉત્તમત્તમ કલાસમૃદ્ધ દિવ્ય ગ્રંથરત્નનું પ્રકાશન કરવા જે પ્રેરાશે તે હું આ લેખ લખવાની સાર્થકતા માની, અને સાથે સાથે આ કાર્યમાં જ્યારે મારી સેવાની અથવા સલાહની જરૂરિયાત ઉપસ્થિત થશે, ત્યારે તે વિના સંકોચે, નિસ્વાર્થ ભાવે આપીશ. આ પ્રતના સુંદર પ્રકાશનને પ્રકાશિત કરવા માટે ફક્ત એક લાખ રૂપિયાની આવશ્યકતા છે; અને આટલી રકમ મુંબઈના શ્રી અનંતનાથજી દેરાસર ટ્રસ્ટ, જામનગરના અંચલગચ્છીય ઉપાશ્રયનું ટ્રસ્ટ ઈત્યાદિ દ્રસ્ટો ધારે તે અવશ્ય કરી શકે. આ રકમનો વ્યય કરવાનો નથી, પરંતુ, આવા સુંદર પ્રકાશનની યોગ્ય કિંમત રાખીને, તેનું વિતરણ કરવાથી મૂળ રકમ તેના વ્યાજ સહિત ઉત્પન્ન થઈ શકે તેમ છે, એમ મારા વર્ષોના જૈન કલા–સાહિત્ય પ્રકાશનના અનુભવ ઉપરથી કહું છું. આ લેખના વાંચનારાઓને શાસનદે આ અમૂલ્ય પ્રકાશનને પ્રકાશિત કરીને તેના મુખ્ય સંગ્રાહક શ્રેષ્ઠી રાયસી શાહ, રામસી શાહ અને અચલગચ્છાધિપતિ ભટ્ટારક શ્રી કલ્યાણસાગરસૂરીશ્વરજીનું નામ અમર કરવા પ્રેરણા આપે, એ જ અભ્યર્થના ! શ્રી શ્રી આર્ય કયાાગૌમસ્મૃતિગ્રંથBSE