Book Title: Ananya aur Aparajey Jain Darshan
Author(s): Gyan Bharilla
Publisher: Z_Hajarimalmuni_Smruti_Granth_012040.pdf
Catalog link: https://jainqq.org/explore/210035/1

JAIN EDUCATION INTERNATIONAL FOR PRIVATE AND PERSONAL USE ONLY
Page #1 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI jJAna bhArilla, ema0 e0 ananya aura aparAjeya jainadarzana jainadarzana isa vizva meM Aja taka pracalita aura pratipAdita hue samasta darzanoM meM adbhuta, ananya aura aparAjeya hai. isa saMsAra kA vaha sarvazreSTha darzana hai. isa kathana kI satyatA una sudhI aura dhairyavAn pAThakoM ke samakSa spaSTa hue vinA nahIM raha sakatI jo vAstava meM satya ke anveSI haiM aura jo taTastha bhAva se, kisI bhI pUrvAgraha se rahita hokara jainadarzana ke viSaya meM jAnanA cAhate haiM. isase pUrva ki hama isa nibandha meM jainadarzana kI una vizeSatAoM para vicAra kareM jo anya kisI bhI darzana meM hameM dekhane ko nahIM milatIM, itanA spaSTa kara denA anivArya hai ki hamArI isa vicAraNA ke pIche zuddha satya aura vAstavikatA ke jJAna kI bhAvanA hI hai, kisI anya dharma ke prati upekSA yA IrSyA kA leza mAtra bhI nahIM hai. eka-eka tathya jo isa nibandha meM prastuta kiyA jA rahA hai, use dekha kara pAThaka svayaM bhI aisA hI anubhava kareMgeaisA hamArA vizvAsa hai. kabhI-kabhI eka vicitra prazna pUchA jAtA hai. yadi jainadarzana aisA zreSTha hai, itanA sampUrNa darzana hai, to phira usakA anusaraNa karanevAle vyaktiyoM kI saMkhyA itanI kama kyoM hai ? isa prazna kA uttara sIdhA aura spaSTa hai. manuSya kA svabhAva hai ki vaha kaThinAI se bacanA cAhatA hai aura sarala mArga para cala nikalatA hai. Aja ke isa sva-kendrita bhautika yuga meM to yaha pravRtti apane carama-bindu para hai. Aja kA bhautikavAdI manuSya-samAja apane lie aura isa saMsAra ke isa jIvana ke lie sArI sukha-suvidhAe~ baTora lenA cAhatA hai aura usameM apane jIvana kI carama sArthakatA samajhatA hai, jaba ki jainadarzana, svArtha se pare paramArtha aura satya kI ora dRSTi rakhatA hai, manuSya ko tyAga ke mArga kI ora saMketa karatA hai aura bhautika nahIM, AdhyAtmika sukha pradAna karane kA mArga hai. yahI kAraNa hai ki Aja jainadarzana ke anuyAyiyoM kI aura jainadarzana ko samajhane aura svIkAra karanevAloM kI saMkhyA na kevala kama hai, balki pratidina kama hotI jA rahI hai. yaha asamarthatA, ayogyatA aura durbhAgya Aja ke bhautikavAdI manuSya kA hai,--darzana athavA dharma kI sthiti isase parivartita nahIM hotI. balki isase yahI pramANita hotA hai ki yaha darzana koI kAma calAU darzana nahIM, hamAre sAMsArika svArthoM kI pUrti ke lie oDha lI gaI koI banAvaTI nakAba nahIM--yaha vaha Thosa, dRr3ha aura acala AdhAra hai jisake sahAre Age bar3hakara aura Upara car3hakara hama apane vAstavika aura antima lakSya-AdhyAtmika vikAsa aura sampUrNa Atmavizuddhi taka pahu~ca sakate haiM. aura yaha citra to Aja kI sthiti kA hai, jaba ki manuSya vigata kucha zatAbdiyoM se dhIre-dhIre kintu spaSTa rUpa se avanati kI ora bar3hA hai, jahA~ taka mAnavocita guNoM kA sambandha hai. vijJAna aura sabhyatA ( jise Aja sabhyatA kahA jAtA hai, kI dRSTi se vaha cAhe svayaM ko Age bar3hA samajhe, kiMtu mAnavatA ke jo mahAn aura svAbhAvika aura sthAyI guNa haiM unakI dRSTi se Aja ke yuga kA mAnava pIche kI ora hI calA hai, kamajora aura ayogya hI huA hai. lekina vaha bhI yuga thA jaba manuSya bhautika svArthoM meM isa taraha aura itanA lipta nahIM thA. aura taba vaha apanI AtmA ko Aja se adhika Jain Education Intemational For private & Personal use only Page #2 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 258 : muni zrIhajArImala smRti-grantha : dvitIya adhyAya mmmmmmmmmm pahacAnatA thA, jIvana ke artha aura sArthakatA ko adhika jAnatA thA aura apane antima aura eka mAtra lakSya para sIdhA calane kA prayatna karatA thA. isa yuga meM jainadharma-jo eka cirantana jyoti ke samAna prANI-mAtra ke patha ko pAlokita karatA hai ke anuyAyI karor3oM kI saMkhyA meM the. itihAsa ulaTane para aitihAsika tathyoM aura anusaMdhAnoM ke AdhAra para yaha siddha hotA hai ki maurya-samrAT candragupta aura samprati mahArAjA ke zAsanakAla meM jainiyoM kI saMkhyA 20 karor3a se adhika thI. mi. pharagyusana (Ferguson) ne likhA hai ki bhArata bhara meM jaina saMskRti ke smAraka sthAna-sthAna para bikhare par3e haiM. kisI sthAna para eka cihna banA kara yadi hama khoja kareM to cAra kosa ke ghere meM hameM jaina saMskRti kA koI na koI smAraka avazya upalabdha hogA. zrIgaMgAnAtha benarjI kI mAnyatA ke anusAra bhI IsvI pUrva kI sadiyoM meM jainoM kI saMkhyA karor3oM taka pahuMcatI thI. tAtparya kevala itanA hI hai ki kisI bhI dharma athavA darzana kI satyatA aura zreSThatA kI parIkSA karane kA yaha tarIkA nahIM ki usake anuyAyiyoM kI saMkhyA kI ginatI kI jAya. usakI zreSThatA usameM pratipAdita kiye gaye una tattvoM meM nihita hotI hai jo manuSya ko apane jIvana kI ucca bhUmikA para pahu~cane ke lie prerita karate haiM. jaina darzana ke una vizvaprasiddha siddhAntoM kA, jinake anusaraNa aura pAlanase Aja paga-paga para AzaMkA, yuddha aura vinAza se saMtrasta mAnavatA surakSita ho sakatI hai, kA vicAra hama Age kareMge. jaisA ki hamane pahale kahA, manuSya-svabhAva saralatA ko pakar3ane kI koziza karatA hai aura kaThinAI se bacanA cAhatA hai. satya kA mArga itanA sarala hI hotA to phira kaThinAI zeSa kyA rahatI ? aura yadi gambhIratA se vicAra kiyA jAe to kaThinAI jo hameM mAlUma par3atI hai vaha hamArI kamajorI meM se AI hai. hama jJAna se ajJAna kI ora caleM, prakAza se andhakAra kI ora bar3heM aura mArga meM ThokareM khAkara ruka jAe~ to vaha hamArI hI nAsamajhI hai, hamArA hI ajJAna hai. Aiye, hama ajJAna se jJAna kI ora caleM. andhakAra se prakAza kI ora bar3heM- jainadarzana ke Aloka-loka meM apane aMdha. kAragrasita netra kholeM. jainadarzana kI jJAnAJjana-zalAkA se apanI 'ajJAnatimirAndha' A~kheM unmIlita kareM. dharma aura darzana dharma aura darzana paraspara itane saMbaMdhita haiM ki yadi unheM eka hI vastu mAna liyA jAe taba bhI anucita nahIM hogA. dharma kA sambandha AcAra se hai aura yaha eka spaSTa bAta hai ki AcAra aura vicAra kA bahuta hI pragADha saMbaMdha hai. acche vicAroM ke vinA acche AcaraNa kI AzA nahIM kI jA sakatI aura acche AcaraNa ke vinA acche vicAroM kA mana meM uThanA azakya hai. AcAra aura vicAra paraspara eka dUsare ko zakti dete hue calate haiM / yadi koI manuSya nirantara acchA AcaraNa rakhatA hai to usakI vicAradhArA bhI dhIre-dhIre zuddha hotI calatI hai aura isI taraha yadi koI manuSya nirantara acche vicAra rakhatA hai to usakA AcaraNa bhI, yadi vaha zuddha nahIM hai to dhIre-dhIre zuddha aura acchA hotA jAtA hai. yahA~ hameM darzana kI AvazyakatA aura upayogitA kA anubhava hotA hai. hameM yaha vicAra karanA Avazyaka hai ki acchA AcaraNa kise kaheM ? pratyeka vyakti ko apane hI manonukUla jaisA bhI AcaraNa acchA lage vahI 'acchA' ho, yaha Avazyaka nahIM. aisA ho to manuSya apanI vRttiyoM aura indriyoM ko acchA lagane vAlA pratyeka AcaraNa acchA samajha kara vyavahAra karane lage aura pariNAmataH samAja meM eka ucchRGkhalatA vyApta ho jAya. ataH hameM isa pariNAma para AnA hI hogA ki acchA vaha hai jo satya ho. aura satya kyA hai isakA nirNaya karane ke liye hameM eka nizcita aura vyavasthita darzana kI AvazyakatA hai. aba jo prazna hamAre sAmane upasthita hotA hai vaha yaha ki vaha kauna-sA darzana hai jisakA Azraya lekara hama sahI mArga para Age bar3ha sakate haiM ? vaise to saMsAra meM jitane bhI darzana haiM, sabhI manuSya ko suvicAra pradAna karate haiM, kintu jaina dArzanikoM ne isa vizva ko anekAntavAda nAma se jo darzana bheMTa kiyA hai, usakI samatA koI anya darzana nahIM kara sakatA. kyoMki yaha darzana eka JainEduca Person OSE Page #3 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 6-0-------------------- jJAna bhArilla : ananya aura aparAjeya jainadarzana : 256 aisI paddhati se yukta hai jo manuSya ko kisI bhI vastu ke viSaya meM bhinna-bhinna dRSTikoNoM se vicAra karane kI samajha pradAna karatA hai. Aja pazcima bhautikavAdI ho cukA hai. bhautika sukha aura vikAsa hI usakA lakSya hai. usakA darzana bhautika evaM sAMsArika sukhoM ke cAroM ora hI ghUmatA hai. pariNAmata: pazcima ke deza darzana ke pUrNa vikAsa se bahuta hI dUra par3e hue haiM. jabaki bhArata meM dharma tathA darzana bhautika vikAsa yA sukha ke sAdhana na mAne jAkara Atma-vikAsa ke sAdhana mAne gae haiM. prakRti kI koI sAMketika lIlA hI samajhA jA sakatA hai ki duniyA bhara ke sabhI dharmoM kA udbhavasthAna eziyA khaNDa hI rahA hai. hindUdharma, jainadharma, bauddhadharma, IsAI dharma, aura islAma dharma-ye pAMcoM dharma Aja ke vizva ke mukhya dharma haiM. inameM se saMsAra ne jaina, bauddha aura hindU-dharma ko to bhArata meM vikasita hote dekhA hai jaba ki islAma aura IsAI dharma bhI eziyA se hI astitva meM Ae haiM.' islAma, IsAI aura bauddha dharma to pichale do DhAI hajAra varSa se hI astitva meM Ae haiM. ise sArA saMsAra jAnatA hai. zeSa rahate haiM hindU tathA jainadharma. ina donoM ke anuyAyI apane-apane dharma ko anAdikAlIna hone kA dAvA karate haiM. hameM isa nibandha meM isa carcA meM nahIM par3anA hai ki kauna-sA dharma prAcIna yA anAdi hai aura kauna-sA apekSAkRta nayA. aura kisI bhI dharma athavA darzana kI zreSThatA kevala isa bAta para nirbhara nahIM karatI ki vaha kitanA purAnA hai. ThIka vaise hI jaise ki vaha apane anuyAyiyoM kI saMkhyA para bhI nirbhara nahIM karatI. kintu yadi hama khoja kareM to yaha prakaTa hotA hai ki vedoM aura bhAgavata Adi graMthoM meM, jo ki hindU dharmazAstroM meM adhika se adhika prAcIna mAne gae haiM, jainoM ke vartamAna tIrthaMkaracauvIsI ke pahale tIrthaMkara zrIRSabhadeva ke sambandha meM ullekha milate haiM. isase sahaja hI yaha siddha hotA hai ki ina donoM dharmoM meM bhI jaina dharma hI adhika prAcIna hai. aitihAsika pramANoM dvArA siddha isa bAta ko aneka pAzcAtya tathA bhAratIya vidvAnoM ne svIkAra kiyA hai. jaina anuzruti ke anusAra bhagavAn mahAvIra ne kisI naye tattvadarzana kA pracAra nahIM kiyA hai. pArzvanAtha ke tattvajJAna se unakA koI matabheda nahIM. kintu jaina anuzruti isase bhI Age jAtI hai. usake anusAra zrIkRSNa ke samakAlIna tIrthaMkara ariSTanemi kI paramparA ko hI pArzvanAtha ne grahaNa kiyA thA. aura svayaM ariSTanemi ne prAgaitihAsika kAla meM hone vAle naminAtha se. isa prakAra yaha anuzruti hameM RSabhadeva, jo bharata cakravartI ke pitA the, taka pahu~cA detI hai. isake anusAra to vartamAna veda se lekara upaniSad paryanta sampUrNa sAhitya kA mUla srota RSabhadeva dvArA praNIta jainatattvavicAra hI hai.2 jahA~ taka darzana kA prazna hai, hindU-dharma meM usakI aneka zAkhAe~ haiM aura hindU dArzanikoM meM hindU-darzana ke siddhAntoM ke sambandha meM matabheda haiM. vedAnta, naiyAyika, vaizeSika, sAMkhya, yoga, mImAMsA, cArvAka Adi-ye bhinna-bhinna zAkhAe~ hindU dharma meM haiM. isake atirikta vedAnta meM advaita aura viziSTAdvata Adi bhI aneka upazAkhAe~ haiM. vaidikadharmasammata cauvIsa avatAroM meM Adya jainatIrthakara RSabhanAtha aura bauddhadharmapraNetA buddha bhI sammilita kiye gaye haiM. ina saba bAtoM para vicAra karane se aisA lagane lagatA hai ki vaidikadharma koI eka dharma hI nahIM hai. kintu ina saba meM eka mAtra jainadarzana hI eka aisA darzana hai jisameM sthiratA, ekatA, aura mUlabhUta dRr3hatA vidyamAna hai. isa darzana meM tattvAzrita zAkhAe~ athavA upamArga nahIM haiM. dharmAcaraNa kI dRSTi se jainadharma meM digambara, zvetAmbara sthAnakavAsI Adi zAkhAe~ haiM kintu darzana kI bhUmikA para ye sabhI zAkhAeM eka haiM aura ekamata hI haiM. hajAroM varSoM pUrva, nahIM, anAdi kAla se jaina tIrthaMkaroM ne Thosa siddhAnta saMsAra ke samakSa rakhe haiM. ve Aja bhI jyoM ke tyoM maujUda haiM. spaSTa hai ki aisA hone kA koI vizeSa kAraNa bhI honA cAhiye. yahI kAraNa jainadarzana kI viziSTatA hai. kevala prAcInatA kI dRSTi se jainadarzana kI viziSTatA kA dAvA nahIM kiyA gayA hai. yaha nivedana hama pUrva kara cuke haiM. 1. anekAnta va syAdvAda-sva0 candulAla zAha. 2. nyAyAvatAra vArtikavRtti (prastAvanA) MAINA Jain Lund www.Zainbrary.org Page #4 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 260 : muni zrIhajArImala smRti-prantha : dvitIya adhyAya jainadarzana kI viziSTatA aura zreSThatA usake darzana, usake tattvajJAna meM nihita hai. jainadarzana kA vaha viziSTa aura sarvocca siddhAnta anekAntavAda hai. anekAntavAda kI eka viziSTa mahattvapUrNa tathA pramANayukta paddhati hai. saMsAra ke jitane bhI vidvAn isa tarkapaddhati ke paricaya meM Ate haiM, ve sabhI isa para mugdha ho jAte haiM. harmana jekobI, DA0 sTInakono, DA0 TesITorI, DA0 pArolDa, barnArDa zA jaise coTI ke pAzcAtya vidvAnoM ne isa darzana aura isa tarkapaddhati kI mukta kaNTha se prazaMsA kI hai. anekAnta ke viSaya meM hama Age vistAra se vicAra kareMge. yahA~ hameM itanA hI kahanA abhISTa hai ki jainadArzanikoM ne pratyeka vastu kA eka sthAna para aneka dRSTiyoM se nirIkSaNa karane kI apanI advitIya paddhati se na kevala apane hI darzana kI, kintu saMsAra ke sabhI darzanoM kI chAnabIna kI hai aura yaha siddha kiyA hai ki ye sAre darzana kevala eka hI anta (ekAnta) para AdhArita haiM. alaga-alaga dRSTibinduoM para vicAra kiye vinA hI, sirpha eka hI ora se vicAra karake ina darzanoM kI racanA kI gaI hai. jainadArzanikoM ne yaha siddha kiyA hai ki jainadarzana sAtoM nayoM (jinheM sAta anta athavA sAta chora kahA jA sakatA hai) para AdhArita hai, isalie sampUrNa aura avicala hai, jabaki zeSa mukhya-mukhya darzana eka hI anta athavA chora para AdhArita haiM, isalie apUrNa aura aikAMtika haiM. hama yahA~ para ullekha karanA ucita aura saMgata samajhate haiM ki bhinna-bhinna darzana kisa-kisa eka-eka naya para racita haiM. yathA-- (1) advaita vedAnta aura sAMkhya, saMgraha naya para AdhArita haiM. (2) naiyAyika aura vaizeSikadarzana naigama naya para AdhArita haiM. (3) cArvAkamata sirpha vyavahAra naya para AdhArita hai. (4) bauddhamata RjusUtra naya para AdhArita hai. (5) mImAMsaka mata zabda naya para nirbhara hai. (6) vaiyAkaraNadarzana samabhirUDhanaya kA AdhAra lekara calatA hai. (7) inake atirikta anya kaI Extremist (uddAma) tattvajJAna haiM jo saba evaMbhUta naya ke anusAra calate haiM. uparokta sthiti ko dekhate hue jainadarzana hameM eka mahAsamudra kI bhAMti pratIta hotA hai jo ina sAtoM nayoM ko apane meM samAhita kie hue hai. Aiye, aba hama anekAntavAda ke viSaya meM kucha vicAra kareM jisakI sanAtana zakti ke bala para jainadarzana saMsAra kA sarvazreSTha aura digvijayI darzana mAnA jAtA hai. anekAntavAda aura syAdvAda anekAnta zabda kA yadi hama vigraha kareM to hameM usameM tIna zabda milate haiM-an +eka+anta, arthAt jisakA eka aMta nahIM-jisameM aneka anta haiM-vaha anekAnta. kisI bhI vastu ke viSaya meM nirNaya karane se pUrva hameM usake alaga alaga pahaluoM tathA usakI vibhinna sImAoM ko apanI dRSTi meM rakhanA cAhiye. aisA karane para jo nirNaya hama kareMge, usameM hameM vastu kA saccA svarUpa jAnane ko milegA. yaha sunaharI zikSA hameM anekAntavAda detA hai. zrI siddhasena divAkara ne kahA hai jeNa viNA logassa vi vavahAro sabahA na nibvahai tassa bhuvaNekkaguruNo Namo aNegaMtavAyassa // bhAvArtha-jisake vinA lokavyavahAra bhI sarvathA nahIM calatA, usa bhuvana ke zreSTha guru anekAntavAda ko namaskAra ho. iMglaiMDa ke prasiddha vidvAn DA0 thAmasana ne kahA hai ki-Jain logic is very high. The place of syadvad 1. sammatitarka Jain Education Page #5 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jJAna bhArilla : ananya aura aparAjeya jainadarzana : 261 in it is very important. It throns a finc light upon the various conditions & states of the things. (nyAyazAstra meM jainanyAya ati ucca hai. usameM syAdvAda kA sthAna ati gambhIra hai. vastuoM kI bhinna-bhinna paristhitiyoM para vaha sundara prakAza DAlatA hai.) mahAmahopAdhyAya rAmazAstrI ne kahA hai--'syAdvAda jainadharma kA abhedya kilA hai. usameM prativAdiyoM ke mAyAmaya gole praveza nahIM kara sakate haiM." paM0 haMsarAja zarmA kahate haiM- "anekAntavAda-syAdvAda anubhavasiddha svAbhAvika aura paripUrNa siddhAnta hai." mahAtmA gAMdhI syAdvAda ke viSaya meM kahate haiM - "anekAntavAda (syAdvAda) mujhe bahuta priya hai. usameM maiMne musalamAnoM kI dRSTi se unakA, IsAiyoM kI dRSTi se unakA, isa prakAra anya sabhI kA vicAra karanA sIkhA. mere vicAroM ko yA kArya ko koI galata mAnatA taba mujhe usakI ajJAnatA para pahale krodha AtA thA. aba maiM unakA dRSTibindu unakI A~khoM se dekha sakatA hU~, kyoMki maiM jagat ke prema kA bhUkhA hU~. anekAntavAda kA mUla ahiMsA aura satya kA yugala hai." gAMdhIjI dvArA kahI gaI bAta rAjanIti ke kSetra meM kitanI upayogI aura mahattvapUrNa hai, yaha spaSTa hai. vaijJAnika kSetra meM syAdvAda ne apanI upayogitA siddha kI hai. vastuoM ko aneka dRSTi se dekhanA, jA~canA aura unake vividha guNa-dharmoM se paricita honA anekAnta dRSTi ke atirikta aura kyA hai ? yadi vijJAna apanI pahale se calI A rahI mAnyatAoM se hI jakar3A rahatA aura kaI-aneka dRSTiyoM ko nahIM apanAtA to kyA vaha apanI koI bhI zodha kAryAnvita kara sakatA thA ? lohA bahuta bhArI hotA hai aura pAnI meM DUba jAtA hai, aisI ekAnta rUDha mAnyatA bahuta samaya se calI A rahI hai. kintu vijJAna ne use anya dRSTiyoM se dekhane kA prayatna kiyA. isa prayatna aura prayoga meM lohA halkA bhI bana jAtA hai aura isa kAraNa se pAnI para taira sakatA hai. usake isa anekAntajJAna ne lohe ke jalayAna samudra meM calA die. isI prakAra bijalI, dhvani, aNuzakti Adi se sambandhita sabhI cIjeM anekAnta dRSTi para hI avalambita haiM. vaijJAnika jagat meM aneka samasyAe~ ghirI huI thIM. kintu san 1905 meM jaba pro0 AinsaTIna ne saMsAra ke sammukha apanA sApekSavAda siddhAnta (Theory of Relativity) rakhA, taba unameM se adhikA~za samasyAoM kA samAdhAna sahaja hI meM ho sakA. yaha sApekSAvAda kyA hai ? syAdvAda athavA anekAntavAda kA hI dUsarA nAma sApekSavAda hai. jainazAstroM meM syAdvAda ko spaSTa rUpa se apekSAvAda yA sApekSavAda kahA gayA hai.' jaina dArzanikoM dvArA syAdvAda aura anekAntavAda, ina donoM zabdoM kA prayoga samAna artha meM kiyA gayA hai. ataH unameM koI bhinnatA nahIM hai.2 kisI vastu kA eka hI anta athavA chora athavA pahalU athavA guNadharma dekhakara jaba usake samasta svarUpa kA nirNaya kara liyA jAya to vaha ekAntavAda hai. kintu jaba vastu ke aneka anta, chora, pahalU athavA guNadharmoM kA avalokana karake usake sambandha meM nirNaya kiyA jAya to vaha anekAntavAda hai. kahA gayA hai ki "ekasmin vastuni sApekSarItyA viruddhanAnAdharmasvIkAro hi syAdvAdaH" eka hI padArtha meM sApekSa rIti se nAnA prakAra ke virodhI dharmoM kA svIkAra karanA hI syAdvAda hai.' yahA~ hameM syAdvAda zabda kI vyutpatti karake usake sahI artha ko samajha lenA cAhie. syAdvAda zabda 'syAd' aura 'vAda' ina do padoM se banA huA hai. ataH isakA artha huA-syAt zabda kI mukhyatA vAlA vAda-syAdvAda. vAda kA artha to spaSTa hai-kathana athavA pratipAdana. kintu syAd zabda atyanta rahasyapUrNa hai aura usake ThIka artha ko samajha lenA atyanta 1. jainadharmasAra 2. anekAntAtmakArthakathanaM syAdavAdaH laghIyastrayaTIkA. 3. syAdvAdo'nekAntavAdaH. -syAvAdamaMjarI. C AD) owwwwvory 10101010101010 oldlolo.olony Jain Edt mehrary.org Page #6 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 262 : muni zrIhajArImala smRti-grantha : dvitIya adhyAya Avazyaka hai. isa pada kA artha ThIka nahIM samajha kara saMsAra ke bar3e-bar3e vidvAnoM ne bhUla kI hai aura pariNAmataH syAdvAda ko saMzayavAda athavA vivartavAda kahA hai. jaina graMthoM meM aneka aise vivecana haiM jo isa pada kA sahI rahasya athavA artha batAte haiM phira bhI yaha bhrAMtipUrNa paramparA aba taka calI A rahI hai. jo zabda jisa artha meM prayukta huA ho usI artha meM use grahaNa kiyA jAnA cAhie. anyathA yadi artha kA anartha ho to usameM kyA Azcarya hai ? bhASA ke anusAra syAt zabda kA artha bhale hI 'sambhavataH' athavA 'kadAcit' hotA ho, kintu yahA~ para 'syAt' zabda isa artha meM prayukta nahIM huA hai. isakA prayoga kathaMcit arthAt 'viziSTa apekSA se' isa artha meM huA hai. isa artha meM jaba hama 'syAt asti ghaTaH' athavA 'syAt nAsti ghaTaH' kahate haiM taba usakA yaha artha nahIM hotA ki sambhava hai yahA~ ghar3A hai, athavA sambhava hai yahA~ ghar3A nahIM hai. kintu isakA artha hotA hai 'kathaMcit' arthAt 'kisI viziSTa apekSA se' yaha ghar3A hai. aura kathaMcit-kisI viziSTa apekSA se yaha ghar3A nahIM hai. astu, syAt pada kisI prakAra saMzaya athavA sambhAvanA prakaTa karane ke lie nahIM, apitu eka nizcita apekSA kA dRSTikoNa prakaTa karane ke liye prayukta kiyA gayA hai. aMgrejI bhASA meM syAt pada kA artha (It may be perhaps, perchance) isa prakAra kiyA jAtA hai jo ki sarvathA galata hai. saMgata aura sahI artha hai-(Under certain circumstances). ataH jahA~ syAt asti aura syAt nAsti aise pada kahe gae hoM vahA~ (Perhaps it is, Perhaps it is not) aisA galata artha karane ke sthAna para (Under certain circumstances it is) tathA (Under certain circumstances it is not) aisA artha jAnA cAhie. sara moniyara viliyamsa kI vizvavikhyAta saMskRta-iMgliza DiksanarI meM yaha artha diyA huA hai. phira bhI hama yadi isakA artha (Rigarding certain aspects) arthAt amuka apekSA se kareM to vaha adhika vyAvahArika hogA. AcArya malliSeNa ne syAdvAdamaMjarI meM spaSTa kahA hai ki 'syAdityavyayamanekAntadyotakam' arthAt syAt avyaya anekAnta kA dyotaka hai. uparokta vivecana se itanA to aba hama samajha hI cuke haiM ki kisI bhI eka vastu ko kisI eka hI pakSa se dekhakara usake svarUpa ke sambandha meM nirNaya karanA ekAnta nirNaya hai aura isIliye vaha galata hai. anekAntavAda hameM yahI zikSA detA hai ki kisI bhI viSaya kA nirNaya karane se pahale usake hara pahalU kI jAMca karanA cAhie. kintu itanA hI samajha lenA paryApta nahIM hai ki vastu ke aneka pakSa, aneka anta hote haiM. hameM yaha bhI jAnanA cAhie ki pratyeka vastu meM Apasa meM virodhI ananta-guNa-dharmAtmaka aneka prakAra kI vividhatAeM bharI huI haiM. isa dRSTi se jaina dArzanikoM kA kahanA hai ki jo vastu tattvasvarUpa hai, vaha atattva rUpa bhI hai. jo vastu sat hai, vaha asat bhI hai. jo eka hai, vaha aneka bhI hai. jo nitya hai, vaha anitya bhI hai. isa prakAra hara eka vastu paraspara virodhI guNa dharmoM se bharI huI hai. isa mahattvapUrNa bAta ko ThIka taraha se samajha lene para hI hama anekAnta athavA syAdvAda ke sahI artha ko samajha sakate haiM. svAbhAvika rUpa se yahA~ yaha prazna kiyA jA sakatA hai ki 'jo sat hai vahI asat kaise ho sakatA hai ?' sAmAnya dRSTi se dekhane para hameM pratIta ho sakatA hai ki yaha virodhAbhAsa itanA prabala hai ki ise dekhane se jaina dArzanikoM dvArA kahI gaI bAta meM saMzaya ho sakatA hai. kintu vAstava meM aisI bAta nahIM hai. jaina dArzanikoM ne anekAntavAda kI dRSTi se, aneka bhinna-bhinna dRdhibinduoM tathA vicAradhArAoM kA eka sAtha vicAra karane ke bAda hI yaha 1. pRSTha 1273. 2. jainadharmasAra-sva0 candulAla zAha. 3. pAMcaveM zloka kI vyAkhyA. taAR MPA JainEdir valterwrest ww.janelibrary.org Page #7 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jJAna bhArilla : ananya aura aparAjeya jainadarzana : 263 -0-0-0-0 0 bAta kahI hai. dravya, kSetra, kAla, bhAva kI cAroM apekSAoM, sAtoM nayoM dvArA kI gaI tulanA aura saptabhaMgI se milAna karane ke pazcAt hI jaina zAstrakAroM ne yaha vicitra kintu sampUrNa rUpa se satya bAta kahI hai. udAharaNa se yaha bAta spaSTa ho sakegI. (1) koI davAI hai. vaha eka vizeSa bImArI se pIr3ita manuSya ke lie upayogI hai, lekina vahI davAI dUsare pIr3ita manuSya ke lie vyartha hotI hai. yaha svIkRti tathya hai. ataH eka hI davAI upayogI bhI hai aura vyartha bhI. (2) viSa eka hI hai. kintu vaha alaga-alaga sthitiyoM meM bilakula viparIta kArya karatA hai. vaha manuSya ko mAra bhI detA hai aura vizeSarUpa se, vizeSa saMyoga meM prayoga meM liye jAne para vaha manuSya ko jilAne kA bhI kArya karatA hai. isa taraha viSa, jo eka hI padArtha hai, viSa aura amRta do padArthoM kA kArya karatA hai. arthAt usa eka hI padArtha meM do sarvathA virodhI guNadharma upasthita rahate haiM. -0-0--0--0--0 jainadarzana ke anekAntavAda ke viruddha anya mata svIkAra karane vAloM kA sabase bar3A virodha yaha hai ki jo bastu sat hai vahI vastu asat kaise ho sakatI hai ? jo nitya hai vahI anitya kaise ho sakatI hai ? isakA mukhya kAraNa yahI hai ki unhoMne eka vastu ko eka hI pahalU se, eka hI svarUpa meM dekhA hai, jaba ki jaina dArzanikoM ne vastu ke pUrNa svarUpa ko apanI dRSTi meM rakha kara yaha bAta kahI hai, kisI eka pahalU athavA svarUpa ke sambandha meM yaha bAta unhoMne nahIM kahI hai. gambhIratA se vicAra karane para pratIta hogA ki ye jo virodhI dikhane vAle guNadharma haiM ve vastuta: alaga-alaga nahIM, eka hI haiM. jo sat hai vahI asat hai, donoM eka dUsare meM mile hue haiM, eka ke vinA dUsare kA astitva na kevala nirarthaka hI balki asaMbhava ho jAtA hai. eka kA astitva dUsare ke kAraNa-dUsare ke AdhAra para hI hai. yadi unameM se eka kA nAza ho jAya to dUsare kA astitva bhI nahIM raha sakatA. jagat meM yadi asatya na hotA to satya kI kyA AvazyakatA thI ? asatya hai, isIliye satya bhI hai. paraspara virodhI dikhAI par3ane vAle ye sattva aura asattva Adi dharma tattva ke do svarUpa haiM. anekAnta dRSTi se dekhe jAne para ye donoM bhinna bhI haiM aura abhinna bhI. isI prakAra nitya-anitya, eka-aneka Adi paraspara virodhI guNadharma hote hue bhI vAstava meM eka hI haiM. prakAza aura andhakAra ko hI lIjiye. vaise to ye bhinna tattva haiM. inakA kArya eka dUsare kA virodhI hai. yadi yaha kahA jAya ki eka hI vastu meM prakAza aura andhakAra donoM sAtha rahate haiM, to kyA yaha bAta svIkAra kI jAyegI ? vicAra karane para mAlUma hogA ki yaha satya hai. jaba AkAza meM prakAza thA taba andhakAra kahA~ thA ? prakAza ke Ane para andhakAra kahA~ gayA? kyA andhakAra ke chipane ke lie anya koI sthAna hai ? nahIM. taba phira yaha mAnane meM Apatti kyoM ki ye donoM tattva eka hI haiM athavA eka dUsare meM hI samAhita haiM ? andhakAra jo thA vaha prakAza meM hI vilIna ho gayA, usI taraha jo prakAza thA vaha andhakAra ke Agamana para usameM hI vilIna ho gayA. ata: jo parivartana hameM dikhAI detA hai vaha sirpha avasthA kA hai. rAta kI apekSA se andhakAra aura dina kI apekSA se prakAza ko hama dekhate haiM. ataH jaina dArzanikoM ne andhakAra aura prakAza ke mUlabhUta pudgaloM ko eka mAnA hai. kevala avasthAbheda ke kAraNa hI ve andhakAra aura prakAza ke rUpa meM Ate haiM. isase yaha spaSTa hotA hai ki paraspara virodhI guNadharma vAle ye tattva vAstava meM eka hI tattva ke antargata haiM. yadi hama anekAnta dRSTi se dekheM to hameM ise samajhane meM kaThinAI nahIM ho sakatI hai. bahuta bar3A Azcarya to hameM taba hotA hai jaba vedAnta ke anuyAyI isa bAta kA virodha karate haiM. unakI mAnyatA hai ki prathama jo thA vaha zuddha vizuddha nirguNa brahma thA. usameM se mAyA kA sarjana huA. brahma zuddha hai, mAyA azuddha hai. brahma aura mAyA paraspara virodhI guNa dharma vAle tattva haiM. yadi mAyA kI utpatti brahma se huI to isakA spaSTa artha yaha huA ki utpatti ke pUrva yaha mAyA brahma meM basI huI thI. aura yadi aisA hI hai to usa zuddha brahma ke bhItara hI eka azuddha tattva maujUda thA. isa taraha vedAnta kI kalpanA ke anusAra zuddha aura azuddha-do paraspara virodhI tattva eka sAtha hI the. apanI MODX JainEdtweariomemational Page #8 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 264 : muni zrIhajArImala smRti-grantha : dvitIya adhyAya hI mAnyatA aura kalpanA ko kATakara ve isa bAta ko svIkAra nahIM karate. aura yadi kareM to jainadarzana ne jo yaha bAta batAI hai ki 'pratyeka vastu paraspara virodhI guNadharma se yukta hai' use bhI unheM svIkAra karanA hogA. itane vivecana se yaha spaSTa ho jAtA hai ki jainadarzana dvArA pratipAdita anekAntadRSTi hI eka aisA mArga hai jo hameM isa saMsAra kI pratyeka vastu ko usake sacce aura vAstavika rUpa meM samajha sakane meM sahAyatA karatA hai. balki yadi aisA kahA jAya ki anekAntadRSTi hI eka mAtra dRSTi hai, zeSa ajJAna hai, to atizayokti nahIM hogI. anekAntadRSTi prApta hote hI hamAre jIvana meM samabhAva kA udaya svAbhAvika rUpa se ho jAtA hai. kyoMki aisA hone para hama kisI bhI vastu athavA ghaTanA kI samasta maryAdAoM, vibhinna pahaluoM ko jAnate aura vicArate haiM. hama yaha jAna jAte haiM ki avasthA-svarUpa badalane se hI vastu meM parivartana AtA hai. isI prakAra dravya, kSetra, kAla, bhAva ityAdi ke badalane para usa vastu ke svarUpa meM parivartana AtA hai. athavA yoM kaheM ki ina bhinna-bhinna apekSAoM se eka hI vastu bhinna-bhinna svarUpoM meM dikhAI par3atI hai. eka hI deha kAla kI apekSA se bAlyAvasthA, yauvana, adher3AvasthA, vRddhAvasthA Adi avasthAoM meM pahacAnI jAtI hai. dravya kI apekSA se vahI deha komala, majabUta, svastha, pIDita, sazakta, azakta Adi dIkha par3atI hai. kSetrabheda se vahI aMgreja amarIkana hindustAnI Adi rUpa meM jAnI jAtI hai. bhAva kI apekSA se vahI manuSya saumya, raudra, zAnta azAMta sthira-asthira rUpavAna-kurUpa Adi dikhalAI par3atA hai. tAtparya yaha hai ki kisI bhI padArtha meM paraspara virodhI guNadharmoM kA astitva hotA hI hai. jaina dArzanika jaba yaha kahate haiM ki eka hI vastu hai bhI aura nahIM bhI hai ; taba anekAnta dRSTi dvArA hI yaha bAta kahate haiM, aura yaha yathArtha hai. anekAnta dRSTi kI ye bAteM itanI mahattvapUrNa aura samajhane yogya haiM ki yadi hama inheM ThIka prakAra se samajha leM to hamAre sampUrNa jIvana aura sAre saMsAra kI samasyAoM kA hala AsAnI se ho jAya. Aja ke vijJAnavAdI aNu-paramANuoM ke saMzodhanayuga meM hameM yaha bAta samajhane meM koI kaThinAI nahIM honI cAhie ki eka aura aneka donoM eka hI sAtha eka samaya meM hI rahate haiM. jainatattvajJAniyoM ne sarvathA asaMdigdhatA se, bhArapUrvaka yaha bAta kahI hai ki ekAnta nitya se anitya kA yA ekAnta anitya se nitya kA svataMtra udbhava asaMbhava hai. yaha jJAna hameM dvaita advaita aura usakI sabhI zAkhAoM se tathA kSaNikavAda Adi sabhI ekAnta tatvajJAnoM meM nahIM mila sakatA, kyoMki inakI racanA ekAntajJAna ke AdhAra para tathA aikAntika nirNaya dvArA kI gaI hai. ina saba darzanoM ke sammukha jainadarzana kA anekAntavAda eka mahAn samudra kI bhAMti khar3A hai. usake dvArA dI gaI samajha aura jJAna hI eka mAtra saccI samajha aura jJAna hai. vastu ke vibhinna pakSa tathA usI vastu meM rahe hue paraspara virodhI guNadharma hameM ekAnta dRSTi se samajha meM nahIM Ate, dikhAI hI nahIM dete. anekAntadRSTi dvArA hI hama unheM dekha aura samajha sakate haiM. jainadarzana, jahA~ taka darzana kA sambandha hai, eka mahAna siddhi hai. yahI kAraNa hai ki anekAntavAda ko tattvaziromaNi kI upAdhi dI gaI hai.' suvarNa aura kasauTI vaise to anekAntavAda, syAdvAda aura apekSAvAda (sApekSavAda) eka hI haiM. phira bhI yadi hama anekAntavAda ko aura bhI bArIkI se samajhanA cAheM to hama yaha kaha sakate haiM ki anekAntavAda ke isa tathya ko ki pratyeka vastu meM paraspara virodhI aneka guNa-dharma hote haiM ; yuktiyukta evaM tArkika DhaMga se prastuta karane ke lie jisa paddhati kI AvazyakatA hai vaha paddhati syAdvAda hai. hama anekAnta ko suvarNa tathA syAdvAda ko kasauTI kI upamA de sakate haiM. athavA anekAnta ko hama eka kile kI tathA syAdvAda ko usa kile taka jAne vAle mArgoM ko batalAne vAle nakze kI upamA bhI de sakate haiM kintu bhUlanA nahIM cAhie ki anekAntavAda tathA syAdvAda eka hI tattvajJAna ke aMga haiM, isa kAraNa ve vastutaH eka hI haiM.2 1. anekAntavAda va syAdvAda-sva0 candUlAla zAha. 2. syAdvAdo'anekAntavAdaH syAdvAdamaMjarI. Jain Ed.Ltion w.jainelibfary.org Page #9 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jJAna bhArilla : ananya aura aparAjeya jainadarzana : 265 Aja kA saMkaTagrasta saMsAra, jIvana aura jainadarzana aAjakA yuga, aAja kA saMsAra---yaha bhautika vAda kI ora andhA hokara daur3atA calA jA rahA mAnava-samAja vinAza ke atala garta ke kitanA samIpa A pahuMcA hai, isa bAta ko kauna samajhadAra vyakti nahIM jAnatA? Aja ke manuSya kA jIvana kitanA saMdigdha aura ulajhanoM se bharA huA pratIta hotA hai ? aisA lagatA hai ki cAroM ora saghana andhakAra parivyApta hai aura kahIM kisI dizA meM koI eka bhUlI-bhaTakI kiraNa bhI dikhAI nahIM detI. hama A~kheM hote hue bhI andhe bane haiM. prakAza kI upekSA karake andhakAra kI ora daur3eM to yaha hamArA hI ajJAna hai. kintu yadi apanI sahaja buddhi kA upayoga kareM, taTastha tathA niSpakSa bhAva se vicAra kareM to hamAre lie nirAzA kA koI kAraNa nahIM hai. ananta aura amara AzA kA saMdeza liye hue jainadarzana aura jainadharma ke yuga-yugAntaroM se cale A rahe aTala siddhAnta hamAre dvAra para khar3e haiM. AvazyakatA itanI hI hai ki hama apane hRdaya ke, mana ke avaruddha kapATa unmukta kareM aura una siddhAntoM kA svAgata kareM jo hamAre jIvana ko, hamArI sRSTi ko, hamAre astitva ko surakSita tathA unnata karane ke liye upasthita haiM. Aja hameM jIvana eka samasyA ke samAna pratIta hotA hai. hama cAroM ora se parezAniyoM aura jhaMjhaToM se apane Apako ghirA huA anubhava karate haiM. kyA isakA kAraNa kabhI hamane zAnta citta se vicArA hai ? isakA eka mAtra kAraNa hai ki hama apane sahaja svabhAva ko bhUla baiThe haiM. manuSya jIvana ke jo vAstavika aura hitakArI siddhAnta haiM unheM hamane tyAga diyA hai aura hama ina jhUThe aura bhrAmaka AkarSaNoM kI ora daur3a rahe haiM jo mAtra bhautika haiM, asthAyI haiM, aura isIlie asatya haiM. satya kA mArga jainadarzana jaba hameM batalAtA hai to hama, cUMki hameM buddhivAdI hone kA bhrama aura garva hai, apanA muMha banAkara kahate haiM--yaha sAdhu-saMnyAsiyoM kI bAteM haiM, bhalA isa saMsAra meM yaha kahIM calatA hai ! yaha sAdhu saMnyAsiyoM kI bAteM bhalA Apake isa asAdhu, isa jar3a-anurakta saMsAra meM kaise cala sakatI haiM ? aura nahIM cala sakatIM to na calane dIjie. isase satya ko hAni nahIM hai. Apa hiMsaka bane rahie, apane hI hAthoM mAnavatA kA khUna kIjie, apane hI astitva ko apane hI hAthoM vinaSTa kara dIjie--isameM ahiMsA ke pavitra tattva kI koI hAni hai ? Apa zAyada vicAra kara rahe haiM, vicAra bar3I upayogI vastu hai, vicArie............ Aja kI mAnavatA, mAnavasamAja ke sanmukha jo samasyA hai vaha manuSya ke apane hI svArtha, durbalatA aura ajJAna ke kAraNa hai. Aja kA manuSya kaThinAI kA sAmanA karane ko taiyAra nahIM hai, vaha kaThinAI se to muMha mor3a kara bhAgatA hI hai, svayaM apanI durbalatAoM ko bhI spaSTa rUpa se samajhane se katarAtA hai. yaha manuSya kI palAyanavRtti (Escape tendency) hai. aura vizvAsa kIjiye jaba taka yaha vRtti manuSya meM hai taba taka vaha kisI bhI prakAra apanA hita nahIM kara sakatA. use nirantara avanati aura vinAza kI ora hI khisakate cale jAnA hogA. jIvana meM kisI bhI du:kha athavA samasyA ke A par3ane para use dUra karane, usakA samAdhAna DhUMDha nikAlane kA mArga kyA hai ? jainadarzana kahatA hai ki apane viveka kA upayoga karo, yaha vicAra karo ki vaha dukha kyA hai, usakA svarUpa kaisA hai, usakA kAraNa kyA hai, use dUra karane kA upAya kyA hai ? dukha AyA hai to usake sAmane hamAre pAsa jo sukha ho usakA vicAra hameM karanA cAhie. aisA vicAra hamAre mana ko zAnta aura suvyavasthita karegA. isa taraha zAnta bane hue citta se apanI viveka-buddhi kA upayoga karake yadi hama vicAra karane lageMge to hameM sApha dikhAI degA ki AyA huA, athavA mAnA huA vaha dukha dUra kiyA jA sakatA hai. usa dukha ke pIche hI sukha bhI rahA huA hai. hama usa dukha ke kAraNoM ko jAna sakeMge. aura kAraNa jAnane ke bAda hama use dUra karane kA puruSArtha bhI kara sakeMge. isa prakAra kI samajha aura usa samajha se dikhAI par3ane vAlA unnati kA evaM sukha kA rAjamArga hameM kevala syAdvAda ke dvArA hI milegA. JainEduca Page #10 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 9065002 266 : muni zrIhajArImala smRti grantha : dvitIya adhyAya tAtparya yaha hai ki manuSya-samAja ke samakSa Aja jo samasyAe~, jo bhI kaThinAiyA~ haiM, unakA astitva isIliye hai ki hameM jIvana kA, jIvana ke uddezya kA, jIne kI paddhati kA spaSTa jJAna nahIM hai. yadi hameM yaha jJAna ho jAya to Aja dhvaMsa ke kagAra para khar3I huI mAnavatA kI rakSA nizcita rUpa se ho sakatI hai. aura isa jJAna kI mazAla ko majabUtI se apane hAthoM meM cira kAla se anAdi kAla se thAmeM hue jainadarzana eka acala jyotistambha ke samAna khar3A hai. Aiye, hama jarA vicAra kareM ki jainadarzana hamAre sAmane kyA siddhAnta upasthita karatA hai. jainadarzana kI viziSTa prAcArapaddhati kauna nahIM jAnatA ki hamArA mana, manuSya mAtra kA mana, A~kha, kAna, nAka, jIbha aura tvacA ina pAMcoM indriyoM ke sahayoga se kArya karatA hai. yadi inameM se eka bhI indriya kArya nahIM karatI to jIvana khaMDita ho jAtA hai. ThIka isI prakAra jainadArzanikoM ne manuSya ke AcaraNa - manuSya ke jIvana vyavahAra ke lie eka aisI viziSTa AcArapaddhati batAI hai jisakA anusaraNa aura pAlana yadi hama karane laga jAyaM to yaha nizcita spaSTa aura avazyambhAvI hai ki hamAre sAmane Aja jo hamAre vinAza kA bhaya upasthita ho gayA hai usase hameM sahaja hI mukti mila jAya tathA mAnava samAja eka sukhI samAja bana jAya. isa AcArapaddhati ke pramukha siddhAnta nimna prakAra haiM :- (1) ahiMsA ( 2 ) satya ( 3 ) asteya ( 4 ) brahma (5) aparigraha ina mahAn arthagambhIra aura parama kalyANakArI siddhAntoM ke viSaya meM zAbdika dRSTi se hama prAyaH logoM ko bAta-cIta karate dekhate haiM. lekina unameM se kitane haiM jo inake vAstavika artha ko samajhate haiM ? kitane haiM jo gambhIratA se inake marma para vicAra karate haiM ? inakA pAlana karanA to dUra bahuta dUra kI bAta hai. ye siddhAnta itane mahAn haiM ki inameM se pratyeka para alaga-alaga vizAla graMthoM kI racanA kI jA sakatI hai. kintu hama yahA~ para unakA atyanta saMkSepa meM vivecana kareMge aura dekheMge ki Aja ke jagat ko vaha kitanI bar3I zakti, kitanA ananta prakAza aura sukha dene kI sAmarthya rakhate haiM. ahiMsA zabda Aja vizvavyApaka bana cukA hai. kintu ahiMsA kA bahuta sthUla artha hI adhikatara logoM ne samajhA hai. loga samajhate haiM ki dUsare mAnava ko dukha pahu~cAne vAlA koI kArya nahIM karanA hI ahiMsA hai. yaha bahuta hI sImita artha hai. hiMsA ke sacce artha meM kevala manuSya hI nahIM balki pazu-pakSI kIr3e-makor3e ityAdi sUkSma jIvoM kI hiMsA bhI varjya hai. kyoMki unakI hiMsA karane se bhI hamArA hRdaya kaThora aura krUra banatA hai. aura kaThora aura krUra hRdaya meM sAtvika bhAva jAgrata nahIM hote. pUrNatayA aura sahI artha meM ahiMsA kA pAlana karanA hI jIvana ko nIMva se sundara aura sukhI banAne kA upAya hai. jaina dArzanikoM dvArA pratipAdita ahiMsA ke siddhAnta kI yahI vizeSatA hai ki vaha apanI isa mahAn bhAvanA ko na kevala manuSya taka hI, balki jIva mAtra taka vistArita karatA hai. isa sRSTi meM apanA sUkSma se sUkSma bhI astitva rakhane vAle pratyeka prANI ko jainadarzana eka svataMtra AtmA svIkAra karake usake hita aura upakAra kI bhAvanA para bala detA hai. jaina ahiMsA kA yahI vAstavika, vyApaka aura viziSTa svarUpa hai. yadi saMsAra isa vyApaka svarUpa meM isakA pAlana kare to yaha saMsAra hI svarga ke samAna sukha kA sthAna bana jAya. satya kA artha hai asatya kathana athavA vicAra na karanA. asatya meM hiMsA bhI nihita hai. hamAre asatya vacana athavA asatya AcaraNa se kisI anya ko duHkha avazya hogA. aura dharma tathA darzana kA vicAra karane vAle pAThakoM ko vistAra se yaha samajhAne kI AvazyakatA nahIM ki anya ko diyA gayA duHkha svayaM hamAre liye kyA lekara AegA ? asteya kA artha hai corI nahIM karanA. yahA~ isa corI zabda kA artha kevala kAnUna kI bhASA ke artha taka hI sImita nahIM samajhanA cAhie. isakA artha hai--jo hamArA nahIM hai, nyAyapUrvaka hamArA nahIM hai use svIkAra nahIM karanA. aisI koI bhI vastu lenA, jisa para nyAyapUrvaka hamArA adhikAra na ho, corI mAnA gayA hai. Jain Eccationmatione 2200000.0 3000 Privateerson Use 00000 Wow.jainpurary.org Page #11 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jJAna bhArilla : ananya aura aparAjeya jainadarzana: 267 brahmacarya eka atyanta vyApaka vrata hai, isakA pUrNatayA pAlana saMsArI manuSyoM ke liye saMbhava nahIM hai. kintu vyavahAra meM ise do prakAra se lAgU kiyA gayA hai. eka to parastrI ke prati kudRSTi athavA kuvicAra na karanA, dUsare svapatnI ke sAtha abrahmacarya kA sevana sImita karanA. isameM mana, vacana kAya tInoM para aMkuza rakhanA Avazyaka mAnA gayA hai. aparigraha antima AcAra mAnA gayA hai. Aja jo saMsAra kI sthiti hai usameM aparigraha ke siddhAnta kA pAlana kitanA upayogI hai, yaha bahuta AsAnI se samajhA jA sakatA hai. aparigraha kA artha hai-apanI AvazyakatA se adhika saMgraha na karanA. Aja isa bhautika jagat meM hamAre cAroM ora jo sAmAjika aura rAjanaitika durdazA dikhAI par3atI hai, usakA eka pradhAna kAraNa aparigraha vrata kA pAlana na karanA bhI hai. Aja ke saMsAra meM dhanavAn tathA garIba varga ke bIca asahya asamAnatA meM se kArla mArksa (Karl Marx) kA nayA arthazAstra utpanna huA. usase preraNA pAkara lenina (Lenin) ne rUsa meM eka jabaradasta krAnti upasthita kI. usameM se sAmyavAda tathA samAjavAda utpanna huye aura unase raktamaya krAntiyA~ huIM. jaina samAja-zAstriyoM ne Aja se hajAroM-lAkhoM varSoM pUrva aparigraha kA jo arthazAstra banAyA thA, yadi usakA pAlana kiyA gayA hotA to dveSa, vidveSa mArakATa aura vyApaka hisA se pUrNa ghaTanAe~ vizva meM na hotI. kArla mArksa, lenina, sTAlina, cAu ena lAI Adi sAmyavAdiyoM dvArA apanAI gaI vicAradhArAe~ tathA kAryapraNAliyA~ bhI ghAtaka hI haiM. kyoMki inake pIche ahiMsA kI koI bhAvanA nahIM hai. zauSakoM kI hiMsA ke viruddha sAmyavAdiyoM kI hiMsA AI. kintu hiMsA se hiMsA nahIM miTatI, hiMsA se dukha samApta nahIM hotA, hiMsA se sukha prakaTa ho hI nahIM sakatA. yaha eka bhayAnaka viSamacakra hai, aura aparigraha kA abhAva isake mUla meM hai. mAnava jAti ko yadi sukha aura zAnti cAhie to isakA saccA aura saphala upAya aparigraha kA pAlana hI hai. sAdagI aura santoSa kI vRtti vikasita karanA hI hai. parigraha se kabhI santoSa-sukha nahIM milatA hai. saMkSepa meM isI prakAra kaha sakate haiM ki jainatIrthakara bhagavantoM ne saMsArI manuSyoM ke pAlana karane ke liye uparokta pA~ca AcAra-siddhAnta batAe haiM, unake pAlana ke atirikta samUcI mAnava-jAti kI rakSA, astitva aura uddhAra kA koI anya mArga nahIM hai. ina siddhAntoM para bar3I gambhIratA se vicAra kiyA jAnA cAhie. jainadarzana ke ye akSata siddhAnta paraspara jur3e hue haiM. inameM se Apa eka ko chor3ie to dUsarA svataH chUTa jAtA hai. itane vivecana se yaha bAta aba hamArI samajha meM sahaja hI A jAtI hai ki yadi manuSya, mAnavatA evaM saMsAra kI surakSA aura unnati kA kahIM koI mArga hai to vaha mArga hameM jainadarzana hI dikhAtA hai. ina viziSTatAoM ko apane bhItara samAhita kie hue isa adbhuta jainadarzana ko yadi vizva kA sarvazreSTha, ananya aura aparAjeya darzana kahA jAya to na isameM koI atizayokti hai aura na koI asatya kA aMza. yaha bAta eka nirvivAda tathya ke rUpa meM hamAre sAmane spaSTa ho jAtI hai. jainadarzana meM AtmavikAsa kA ananta avakAza AtmA aura paramAtmA ke viSaya meM vibhinna darzanoM kI bhinna-bhinna mAnyatAe~ haiM. jainadarzana kI bhI isa sambandha meM apanI eka viziSTa mAnyatA hai. aura vicAra karane para hama dekheMge ki vaha mAnyatA anya darzanoM kI sImita mAnyatAoM se kitanI viziSTa vyApaka aura ucca hai. kucha darzana AtmA ke viSaya meM yaha mAnate haiM ki vibhinna jIvAtmAe~ vastutaH kisI eka hI parama-AtmA (Izvara) kA vistAra haiM. apanA vikAsa aura zuddhi karate karate ve aMta meM mukta hokara usI parama-AtmA meM vilIna ho jAtI haiM, ho sakatI haiM. isa taraha ye darzana bhinna-bhinna jIvAtmAoM kI svataMtra sattA svIkAra na karate hue eka hI Izvara kI sattA ko svIkAra karate haiM. C/ 2o5A5 Page #12 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ----------------0--0-0 268 : muni zrIhajArImala smRti-grantha : dvitIya adhyAya kucha anya darzana (udAharaNa ke liye bauddhadarzana) yaha svIkAra karate haiM ki AtmA antatogatvA kisI dIpaka kI lau ke samAna bujha jAtI hai aura zUnya meM vilIna ho jAtI hai. vaha vilInIkaraNa usa jIvAtmA kA pUrNa anastitva (Total Extinction) hai. isake viparIta jainadarzana kI yaha viziSTa mAnyatA hai ki pratyeka jIvAtmA kA svataMtra astitva hai. jIvanmukti ke pazcAt AtmA siddha (paramAtmA) bana jAtI hai. aura siddhAtmAoM ke nivAsa (siddhazilA) para vaha eka svataMtra siddha-parama AtmA ke rUpa meM sthita rahatI hai. isa taraha jainadarzana pratyeka prAtmA ke uccatama vikAsa aura astitva ke liye eka ananta avakAza kI mAnyatA rakhatA hai. jainadarzana kI yaha mAnyatA viziSTa to hai hI, sAtha hI pUrNatayA tarkayukta aura vyApaka bhI hai. jainadarzana aura jagat mAnava-mastiSka meM ye prazna sadA se uThate Aye haiM ki jisameM hama sadA se rahate Aye haiM aura rahate haiM vaha jagat kyA hai ? kaba se hai ? isakA nirmANa kisane kiyA ? kina upAdAnoM se kiyA ? athavA kyA yaha anAdikAlIna hai ? akaraNIya hai ? ina praznoM ke uttara khojane aura dene kA prayatna vibhinna darzanoM ne kiyA hai. bhinna-bhinna samaya para aura bhinna kAraNoM se saMsAra ke nirmANa kiye jAne kI bAta ye bhinna-bhinna darzana kahate haiM. kintu jaisA tarka yukta aura saMgata samAdhAna jainadarzana isa sambandha meM prastuta karatA hai vaha ina saba meM viziSTa aura zreSTha hai. mahAtmA buddha ne, jo bhagavAn mahAvIra ke prAyaH samakAlIna the, aise praznoM para adhika kucha bhI nahIM kahA hai. parantu bhagavAn mahAvIra ne unakA sarala aura buddhigamya spaSTIkaraNa kiyA hai. jahA~ vastue~ itanI adhika hoM ki pratyeka kI pRthak-pRthak gaNanA saMbhava na ho, vahA~ vargIkaraNa kA siddhAnta upayogI hotA hai. jagat kA vargIkaraNa karane se hameM do tattva-maulika padArtha-upalabdha hote haiM. (1) jIva aura (2) jar3a. inake atirikta aura koI maulika vastu hai hI nahIM, ataeva yaha kahA jA sakatA hai ki jIva aura jar3a ke samUha ko hI jagat kahate haiM. pratyeka prAcIna darzanazAstra aura Adhunika vijJAna, ina donoM kI mAnyatA hai ki "nAsato vidyate bhAvaH, nAbhAvo jAyate sataH" arthAt jo sat nahIM, asat hai, vaha kabhI sat nahIM ho sakatA aura jo sat hai usakA kabhI abhAva nahIM ho sakatA, isa sarvasammata siddhAnta ko smaraNa rakhate hue vicAra karane se spaSTa ho jAtA hai ki jagat yadi sat hai (aura usakI sattA nirvivAda siddha hai) to vaha anAdikAlIna avazya hai. isakA nirmANa na kisI ne kiyA hai aura na karane kI AvazyakatA hI thI. isa prakAra do maulika padArthoM kA samUhAtmaka saMsAra sadA se vidyamAna thA, hai aura rahegA. isameM dikhalAI dene vAlI vividhatA inhIM donoM vastuoM ke amuka bhAMti ke sammizraNa Adi para nirbhara hai. eka udAharaNa lIjiemiTTI jar3a vastu hai. kumhAra use letA hai, cAka para car3hAtA hai aura ghar3A banA detA hai. aba vaha miTTI ghar3e ke rUpa meM A jAtI hai. isI prakAra anyAnya vastue~ amuka prakAra ke saMyogoM meM par3akara bhinna-bhinna rUpa dhAraNa karatI rahatI haiM. yahI jagat kI vividhatA kA rahasya hai. kintu isa bAhya vividhatA ke AvaraNa ko cIra kara bhItara najara DAlane se hameM ullikhita jar3a aura cetana, yahI donoM maulika padArtha upalabdha hote haiM. ye anAdikAlIna haiM aura anantakAla taka raheMge. ataH aisA kahanA sarvathA ucita hI hai ki jagat anAdikAlIna hai aura ananta kAla taka rahegA. isakA na to koI kartA hai, na hartA hai. jagat kI utpatti athavA racanA ke sambandha meM janadarzana kA yaha sarvathA maulika, tarkasammata, buddhigamya aura viziSTa dRSTikoNa hai. kyA Izvara kartA hai ? kucha aise mata haiM jinakI mAnyatA ke anusAra yaha sArI sRSTi paramAtmA ke hI dvArA utpanna kI gaI hai. kintu jaisA ki hama pahale kaha cuke haiM, sRSTi anAdikAlIna hai, ata: isake banane kA prazna hI nahIM upasthita hotA. phira bhI tarka ke liye Jain Jinnary.org Page #13 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jJAna bhArilla : ananya aura aparAjeya jainadarzana : 266 yadi hama yaha mAna leM ki paramAtmA hI ise banAtA aura bigAr3atA hai to yaha zaMkA utpanna hotI hai ki Akhira ina jhaMjhaToM meM par3ane kI use kyA AvazyakatA hai ? isameM usakA kyA abhiprAya hai ? Izvara koI bAlaka nahIM hai ki apane manoraMjana ke liye vaha sRSTi ko banAe aura bigAr3e. phira yadi sRSTi ko banAne kA usakA svabhAva hai to vaha use bigAr3atA kyoM hai ? bigAr3ane kA svabhAva hai to banAtA kyoM hai ? banAne aura bigAr3ane ke donoM svabhAva paraspara virodhI haiM, ata: donoM eka hI paramAtmA meM nahIM ho sakate. paramAtmA saba prakAra kI icchAoM se mukta hai. use sRSTi banAne kI icchA nahIM ho sakatI. taba kauna balAt usase banavAtA hai ? yadi koI balAt usase banavA letA hai to vaha Izvara hI kaise rahA ? vaha balAtkAra karane vAlI zakti hI kyA Izvara nahIM huI ? Izvara to usake hAtha kA eka kaThaputalA huA. isa prakAra Izvara ke Izvaratva meM hI baTTA lagatA hai. Izvara ko dayAlu mAnA jAtA hai. yadi vaha dayAlu bhI hai aura kartA bhI hai to usane bhAMti-bhA~ti ke dukhoM kA sRjana kyoM kiyA ? apane mAtA-pitA ke sarvasva, nirdoSa jIvanAdhAra putra ko asamaya meM hI mAra kara unheM asahya vedanAoM meM paTaka kara unakI chaTapaTAhaTa dekhatA rahatA hai, taba Izvara kI dayAlutA kahA~ calI jAtI hai ? isa prakAra sRSTi ko ananta duHkha detA huA kyA Izvara dayAlu kahA jA sakatA hai ? / yahA~ yaha kahA jA sakatA hai ki yaha jIva ke pUrvopAjita karmoM kA phala hai. na pahale pApa karatA na aisA duHkhamaya pariNAma bhoganA par3atA. isameM Izvara kyA kara sakatA hai ? kintu yaha bacAva bhI vicAra karane para chinna-bhinna ho jAtA hai. Izvara sarvajJa hai aura sarvazaktizAlI bhI mAnA jAtA hai. jaba una jIvoM ne pApa karane kA vicAra kiyA to sarvajJa Izvara ne jAnA hI hogA. vaha dayAlu hai isalie unheM pApa se bacAne kA prayatna vaha kara sakatA thA. aura vaha sarvazaktimAn hai isalie kisI prakAra unheM pApa se roka bhI sakatA thA. kintu usane aisA kucha nahIM kiyA-vaha sarvajJa-dayAlu, sarvazaktimAn aura kartA Izvara kevala dekhatA hI rahA! yaha vicAra kahA~ taka ucita hai ise pAThaka svayaM hI soca sakate haiM. astu, jainadarzana Izvara ko ina prapaMcoM se, isa krUratA se mukta rakhatA hai. vaha Izvara ko ina kalaMkoM se bacAtA hai. vaha mAnatA hai ki Izvara sarvajJa hai, pUrNa vItarAga hai, kRtakRtya hai, apunarAvRtti hai, sAMsArika jhajhaToM se usakA koI sambandha nahIM hai. eka mAtra zaMkA, jo yahA~ upasthita kI jA sakatI hai, vaha yaha hai ki yadi Izvara vItarAga hai, nigraha aura anugraha nahIM karatA, ruSTa aura tuSTa nahIM hotA, to vaha apane bhaktoM kI bhalAI nahIM karegA. taba usakI ArAdhanA karane kI kyA AvazyakatA hai? isakA spaSTa aura sarala uttara yaha hai ki Izvara hamArI bhalAI kare, isalie hama usakI ArAdhanA kareM; yaha svArthapUrNa hRdaya kI vAsanA hai. aisI bhAvanA ke sAtha Izvarabhakti karanA vAstavika bhakti nahIM hai balki rizvata dekara use phusalAnA hI hai. bhakti meM AdAna-pradAna kI bhAvanA nahIM hotI, sarvasva dAna kI kAmanA hotI hai. bhakti vyApAra nahIM hai. ataH niSkAma bhakti hI vAstavika bhakti hai. kalyANa svayaM hI isa prakAra kI bhakti dvArA Akara caraNoM para loTatA hai. kahA gayA hai--'devA vi taM namasaMti jassa dhamme sayA maNo.' (jisakA mana sadA dharma meM lIna rahatA hai, devatA bhI usa ke caraNoM para loTate haiM.) tAtparya yaha nahIM hai vItarAga kI bhakti se kucha lAbha nahIM hotA. mAnasazAstra kA yaha niyama hai ki jo vyakti sadaiva jisakA smaraNa karatA hai, jaisA banane kI bhAvanA karatA hai, vaha kAlAMtara meM vaisA hI bana sakatA hai. isa niyama ke anusAra vItarAga kA smaraNa karane se aura vItarAga banane kI prabala bhAvanA se bhakta bhI vItarAga bana jAtA hai. isake atirikta vItarAga bhagavAn AtmavikAsa ke sarvottama Adarza haiM. hameM usa Adarza taka pahu~canA hai. ataH hamArA dhyAna sadaiva usa Adarza para rahanA cAhie. jar3a hone ke kAraNa aMjana kI icchA nahIM hotI ki amuka vyakti mujhe sevana karatA hai, isalie usakI dRSTi nirmala kara For Private & Personal Use www.namelibrary.org Page #14 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 270 : muni zrIhajArImala smRti-grantha : dvitIya adhyAya 00-0-0-0-0-0-0-0-0 dUM. phira bhI aMjana kA sevana karane vAle kI dRSTi nirmala ho jAtI hai. isI prakAra vItarAga hone ke kAraNa bhagavAn kI icchA nahIM hotI ki maiM apane bhakta kA kalyANa karUM, to bhI unakI bhakti karane vAle kA kalyANa avazya hotA hai. dUsare zabdoM meM hama yaha kaha sakate haiM ki, kisI kArya kA kartA ho yA na ho parantu kAraNoM kI pUrNatA hone para kArya kI niSpatti ho hI jAtI hai. ata: vItarAga bhagavAn kI bhakti karanA hI cAhie. vaha kabhI niSphala nahIM ho sakatI. janadarzana nitya nUtana hai| jainadarzana sambandhI apanI isa vivecanA meM hamane dekhA ki isa mahAn darzana kA pratyeka siddhAnta, cAhe vaha sUkSma se sUkSma padArtha-aNu-paramANu ke viSaya meM ho athavA sarvavyApI sarvazaktimAn paramAtmA tathA ananta aura anAdi sRSTi ke viSaya meM, akATya, tarkayukta aura viziSTa hai. yahI kAraNa hai ki isa vizva kA yaha digvijayI darzana ciranavIna nitya-nUtana hai. lAkhoM varSoM se jo siddhAMta isa darzana ke dvArA pratipAdita kiye gae haiM ve Aja bhI jIvana ke hara kSetra meM, jIvana kI pratyeka samasyA ke viSaya meM, sIdhA, saccA aura spaSTa samAdhAna prastuta karate haiM. hamane dekhA ki jainadarzana kA anekAntavAda, jise yuga-yuga ke pUrva se jaina dArzanikoM ne saMsAra ko bheMTa kiyA hai, eka aisA dRSTikoNa hai jise antatogatvA vijJAna ne svIkAra kiyA hai. usake atirikta koI dRSTikoNa nahIM hai jisake AdhAra para cala kara hama vastu, jIvana, satya ko usake sacce svarUpa meM jAna sakeM. hamane dekhA ki jaina darzana ne jo AcAra-paddhati hameM batAI hai, vahI, kevala vahI, AcAra-paddhati hai jisakA pAlana karane se hI Aja kI mAnavatA kI, sRSTi kI rakSA aura astitva sambhava hai. yaha asambhava hai ki mAnava-samAja usa AcAra-paddhati ko tyAga de aura tyAga kara apanA astitva kAyama rakha sake. hamAre jIvana kI samasta kaThinAiyA~, hamArI samasyAe~, hamAre dukha, sarvanAza kA bhaya jo hamAre dvAra taka A pahu~cA hai, yadi dUra kiyA jA sakatA hai to kevala isI AcAra-paddhati ke anusaraNa dvArA hI. hamane dekhA ki jIvana, jagat aura jagat kI racanA ke viSaya meM jainadarzana ne jo samAdhAna upasthita kie haiM, ve akATya haiM aura unheM svIkAra kie vinA hamAre pAsa anya koI mArga nahIM hai. isIlie hameM yaha mAnanA hI par3egA ki jainadarzana isa saMsAra kA eka ananya darzana hai. koI anya darzana nahIM jo isakI samatA meM rakhA jA sake. jainadarzana kA cintana, usake siddhAMta kisI bhI tarka dvArA avAstavika pramANita nahIM kie jA sakate. aisA sudRr3ha, suvicArita Thosa vaijJAnika darzana yadi isa saMsAra kA aparAjeya darzana hai, to isameM koI Azcarya nahIM. hama apanI ora se yahI bhAvanA kara sakate haiM ki saMsAra ke isa ananya, aparAjeya aura nitya nUtana darzana-jainadarzanakA jJAna aura anusaraNa isa vizva ke sanmukha kalyANa kA mArga mukta kare. Jain Education Interational