Page #1
--------------------------------------------------------------------------
________________ amaru-zatakakI sAMskRtika pRSThabhUmi DaoN0 ajayamitra zAstrI 1. isa viSayameM do mata nahIM ho sakate ki amaruka kavikA amaruka-zataka saMskRtake zRGgAraparaka gItikAvyoM meM bejor3a hai| kAlidAsottara kAlake gItikAvyoMke racayitAoMmeM amarukake zloka saMskRta kAvyazAstrIya granthoMmeM sabase adhika uddhRta milate haiM / eka zlokake dAyare meM premake vividha bhAvoM aura paristhitiyoMke / AkarSaka citra prastuta karane vAle zlokoMke saGgrahake rUpa meM saMskRta sAhityameM amaruka zatakakA utanA hI ucca sthAna hai jitanA prAkRta sAhityameM hAla sAtavAhanakI gaathaasptshtiikaa| kAvyarasikoMke bIca amarukako kitanA adhika Adara prApta thA yaha spaSTa karaneke lie AnandavardhanakA mata uddhRta karanA paryApta hogaa| dhvanyAlokameM Anandavardhanane amarukakA ullekha aise kaviyoMke udAharaNa ke rUpameM kiyA hai jinake muktaka utane hI rasapUrNa hote haiM jitane ki prabandhakAvya / unhoMne likhA hai ki amaruka kavike zRGgArarasako pravAhita karane vAle muktaka vastutaH apane ApameM prabandha haiN| bharata TIkAkArane kahA hai ki amarukakA eka eka zloka sau prabandhoM ke barAbara hai| 2. durdaivavaza aneka prAcIna sAhityakAroMkI bhAMti amarukake jIvana aura kAlake viSayameM bhI hamArI jAnakArI nahIMke barAbara hai, aura nizcita jAnakArIke abhAvameM kavike jIvanake sambandhameM aneka kiMvadantiyAM pracalita ho gayI haiN| udAharaNArtha zaGkaradigvijayameM mAdhavane eka kiMvadantIkA ullekha kiyA hai jisake anusAra maNDanamizrakI patnI bhAratIke premaviSayaka praznoMkA uttara deneke lie Avazyaka kAmazAstra viSayaka jAnakarI prApta karaneke uddezyase zaGkarAcArya rAjA amaruke mRtazarIrameM praviSTa hue, unhoMne antaHpurakI so yuvatiyoMse rati kI aura vAtsyAyana kAmasUtra tathA usakI TIkAkA anuzIlana kara kAmazAstrapara eka anupama granthakI racanA kii| isa kiMvadantIke AdhArapara paravartIkAlameM yaha vizvAsa pracalita huA ki kAzmIrake rAjA amarukake rUpa meM pracchanna zaGkarAcArya hI amaruzatakake racayitA the| isa kiMvadantIkA ullekha amaruzataka ke TIkAkAra ravicandane kiyA hai| yaha kiMvadantI anya mahApuruSoMke sambandhameM pracalita asaGkhya anargala evam nirAdhAra vizvAsoMkI zreNIkI hai / aitihAsika dRSTise isakA kucha bhI mahattva nahIM hai / 3. amaruka bhAratake kisa prAptameM huA, yaha bhI jJAta nahIM hai| zrI cintAmaNi rAmacandra devadharane atyanta AdhArahIna tarkoke balapara yaha sambhAvanA vyakta kI hai ki amaruka dAkSiNAtya thaa| unhoMne yahAM taka 1. amaru, amaruka, amara, amaraka, aura amraka ye kavike nAmake anya rUpa haiM / draSTavya-ci0 rA0 devadhara (sampAdaka), vemabhUpAlako zRGgAradIpikA sahita amaruzataka (pUnA, 1959), prastAvanA, pR09 / 2. muktakeSu prabandheSviva rasabandhAbhinivezinaH / yathA Amarukasya kavermuktakAH zRGgArarasasyandinaH prabandhAya mAnAH prasiddhA eva / 3. amarukakaverekaH zlokaH prabandhazatAyate / 4. ci0 rA. devadhara, pUrvokta, prastAvanA, pR0 11-12 / 198 : agaracanda nAhaTA abhinandana-prantha
Page #2
--------------------------------------------------------------------------
________________ kalpanA kI hai ki amaruka kevala dAkSiNAtya hI nahIM apitu cAlukya rAjadhAnI vAtApi (Adhunika bAdAmI)kA nivAsI thaa| kintu unakI yaha dhAraNA samIcIna pratIta nahIM hotii| isake viparIta amarukake nAmakI dhvani jo zaGkaka jaise nAmoMse milatI julatI hai aura isa tathyase ki amarukakA sanAma ullekha aura usake zlokoMko uddhRta karane vAle prAcInatama kAvyazAstrI kazmIrI the, aisA lagatA hai ki amaruka bhI kazmIrI thaa| kintu nizcita pramANoMke abhAvameM isa sambandhameM koI bhI mata pUrNataH prAmANika nahIM mAnA jA sktaa| 4. pITarsana dvArA amaruzatakakI eka TIkAse uddhRta eka zlokake anusAra amaruka jAtise svarNakAra thA / yadyapi yaha asambhava nahIM hai tathApi isa viSaya meM nizcita rUpase kucha bhI kahanA kaThina hai kyoMki amarukake kaI zatAbdiyoM pazcAt hue isa TIkAkArako kavike jIvana viSayaka satya jAnakArI thI yA nahIM, yaha jAnanekA koI sAdhana nahIM hai| 5. amarukane apane zatakake prathama zlokameM ambikA aura dUsare zlokameM zambhukI vandanA kI hai / ataH yaha nirvivAda rUpase kahA jA sakatA hai ki vaha zaiva thaa| 6. amarukakA sanAma ullekha sarvaprathama Anandavardhana (I0 850ke AsapAsa)ne kiyA hai| usake samayamaiM amarukake mahAn yazako dekhate hue lagatA hai ki vaha Anandavardhanase bahuta pahile huA / isake pUrva vAmana (I0800)ne binA kavi aura usakI racanAkA ullekha kiye amaru-zatakase tIna zloka uddhRta kiye haiM / " isase yaha sUcita hotA hai ki amarukakA kAla AThavIM zatAbdIke pUrvArdhake pazcAt nahIM rakhA jA sktaa| sambhava hai ki vaha bahuta pahale rahA ho| 7. amaruka zataka ekAdhika saMskaraNoMmeM upalabdha hai| Ara0 sAimanane isa praznakA vistRta adhyayana kara adholikhita cAra saMskaraNoMkA ullekha kiyA hai jo eka dUsarese zloka saGkhyA aura zloka kramameM bhinna haiM 1. vema bhUpAla aura rAmAnandanAthakI TIkA sahita dAkSiNAtya saMskaraNa, 2. ravicandra kI TIkA sahita pUrvI athavA baMgAlI saMskaraNa, 3. arjunavarmadeva aura koka sambhava kI TIkA sahita pazcimI saMskaraNa, tathA 1. ci0 rA0 devadhara, amaruzataka, marAThI anuvAda, prastAvanA, pR0 5 / / 2. vizvaprakhyAtanADindhamakulatilako vizvakarmA dvitiiyH| 3. amaruka dvArA vizikhA = svarNakAroMkI galI (vemabhUpAlakA zloka kra087) aura sandaMzaka = saMDasI (arjuna varmadevakA zloka-74)meM zrI devadhara isa kathanakI puSTi pAte haiM / 4. draSTavya-pAda ttippnnii-2| 5. kAvyAlaGkAra sUtravRtti, 3-2-4; 4-3-12, 5-2-8 / 6. devadhara dvArA sampAdita, pUnA, 1959 / 7. vaidya vAsudeva zAstrI dvArA sampAdita, bambaI, vi0 sa0 1950 / 8. kAvyamAlA, saGkhyA 18, durgAprasAda va paraba dvArA sampAditta, dvitIya AvRtti, bambaI, 1929 / 9. ci0 rA. devadhara dvArA sampAdita, bhANDArakara prAcya vidyA pratiSThAnakI patrikA, khaNDa 39, pR0 227265) khaNDa 40, pR0 16-55 / bhASA aura sAhitya : 199 *
Page #3
--------------------------------------------------------------------------
________________ 4. rudramadeva' aura rAmarudra ityAdikI TIkA sahita eka vividha saMskaraNa | 2 ina saMskaraNoMmeM kevala 51 zloka samAna haiM / kintu, jaisA ki suzIla kumAra De ne sudRr3ha AdhAroMpara pratipAdita kiyA hai, yadi hama sAimanake caturtha saMskaraNa, jo vastuta: vividha pANDulipiyoMkA vilakSaNa samanvaya mAtra hai, kI ora dhyAna na deM to ina vividha saMskaraNoMke samAna zlokoMkI saGkhyA 72 ho jAtI hai / devadharane sujhAyA hai ki yadi ravicandrake bhraSTa aura truTita pAThako chor3a diyA jAya, jaisA ki ucita pratIta hotA hai, to arjunavarmadeva, vemabhUpAla aura rudramadeva meM pAye jAne vAle samAna zlokoMkI saGkhyA bar3hakara 84 ho jAtI hai / yaha prazna bar3A jaTila hai aura isa viSayakA vistArase vivecana karanA yahA~ hamArA prayojana nahIM hai / yahA~ itanA kahanA paryApta hogA ki kucha spaSTa kAraNoMse " hameM bUlara, eca0 belara, kItha tathA devagharakA yaha mata adhika tarkasaGgata pratIta hotA ki rasika saMjIvanI TIkA sahita tathAkathita pazcimI saMskaraNa mUlapAThake sabase adhika nikaTa hai / kintu mUlapAThake viSayameM nizcita jAnakArI na honeke kAraNa prastuta lekhameM hamane amaruzataka ke samasta saMskaraNoMmeM pAye jAne vAle zlokoM kA upayoga kiyA hai / isa prayojanake lie arjuna varmadevakI TIkA sahita kAvyamAlA AvRtti (edition ) ko hamane AdhArabhUta mAnA hai / dakSiNI saMskaraNameM pAye jAne vAle atirikta zloka isI AvRtti meM zloka saGkhyA 103-116ke rUpameM aura rudramadeva ke pAThameM upalabdha atirikta zloka kra0 117-130 ke rUpameM diye gaye haiM / kevala ravicandrake baMgAlI saMskaraNa meM prApya zloka isI AvRtti meM kra0 132-135, 137-138meM diye gaye haiM / isa prakAra saba saMskaraNoMko milAkara amaruzataka meM 136 zloka haiM jinakA upayoga prastuta lekhameM kiyA gayA hai / inake atirikta saMskRta subhASita saGgrahoMmeM amarukake nAmase kucha aura zloka bhI dRSTigata hote haiM / ye zloka amaruzataka ke kisI bhI saMskaraNameM nahIM pAye jAte / subhASita saGgrahoM meM yadAkadA eka hI kavikI racanAe~ dUsare kavike nAmase aura eka hI racanA vibhinna lekhakoMke nAmase dI huI pAyIM jAtI hai| ataH yaha zloka vastutaH amarukake haiM yA nahIM, yaha nirNaya karanA kaThina hai aura phalasvarUpa unakA upayoga yahA~ nahIM kiyA gayA hai / 1. suzIlakumAra De dvArA sampAditta, avara heriTeja, kha0 2, bhAga 2, 1954 / 2. Ara0 sAimana, DAsa amaruzataka, kIla, 1893; jeDa0 DI0 ema0 jI0, kha049 (1895), pR0 577 ityAdi / 3. avara heriTeja, kha0 2, bhAga 1, pR0 975 / 4. ci0 rA0 devadhara (saM0), vemabhUpAla racita TIkA sahita amaruzataka, pR012 - 20 / 5. arjunavarmadeva praNIta rasika saMjIvanI amaruzatakakI prAcInatama TIkA hai / usameM eka samIkSakakA viveka thA aura usane mUla aura prakSepake bIca bheda karanekA prayatna kiyA / usakA pATha suzIlakumAra De dvArA nirdhArita pAThase bahuta samAnatA rakhatA hai / 6. jeDa0 DI0 ema0 jI0, khaNDa 47 (1893), 1094 / 7. vinTaranitsa, e hisTrI oNpha iNDiyana liTarecara, khaNDa 3, bhAga 1, kalakattA, 1959, pR0 110, TippaNI, 4 / 8. e hisTrI oNpha saMskRta liTarecara, oNksaphorDa, 1920, pR0 183 | 9. vemabhUpAla kI TIkA sahita amaruzataka prastAvanA, pR0 12-21 / 10. draSTavya-kAvyamAlA AvRttike zloka kra0 139-163 / 200 : agaracanda nAhaTA abhinandana grantha
Page #4
--------------------------------------------------------------------------
________________ 8. adhikAMza saMskRta kAvyoM aura nATakoMkI bhA~ti amaruzataka bhI nAgara saMskRtikI upaja hai / amaraka dvArA citrita puruSa aura stro nAgarika vAtAvaraNa meM sAMsa lete haiN| ve nAgarika jIvanakI sukhasuvi pAoMke abhyasta hai| unake bhAvoM aura abhivyaktiyoMmeM bhI nAgarika pariSkAra dRSTigocara hotA hai| kintu amaruka ke zataka tathA nAgarika saMskRtimeM sA~sa lenevAlI anya sAhityika kRtiyoM meM eka maulika bheda hai / jabaki adhikAMza saMskRta kAvya aura nATaka pramukhataH darabArI saMskRtike pratIka hai aura jise piTe jaise lagate haiM, vahA~ amaruzataka sAmAnyajana dvArA anubhUta zRGgArika bhAvoM aura paristhitiyoMkA citraNa karatA hai aura phalataH adhika marmasparzI bana par3A hai| naitika dRSTise anya aneka kAvyoM aura nATakoM kI apekSA amaruzataka ucca gharAtalapara sthita hai| usameM vidhipUrvaka vivAhita strI aura puruSake prema jIvanakA citraNa hai| prAcIna paramparA anusAra puruSakI ekAdhika patniyA~ ho sakatI haiM aura ho sakatA hai ki vaha unameMse pratyekake prati pUrNataH niSThAvAn na ho, kintu sAre kAvyameM kahIM bhI koI strI apane patike atirikta kisI anya puruSase prema karatI huI aGkita nahIM kI gayI; usake lie apane patike premapage sparzase bar3I prasannatA aura usake virahase adhika duHkha nahIM nahIM ho sakatA / premI-premikA ke bIca kalaha durlabha nahIM hai, vastutaH bahusaGkhyaka zlokoMkA yahI viSaya hai; kintu ve bahudhA kSaNika hai aura saralatA se samApta ho jAte haiN| amaka kI dRSTimeM unmukta aura manacAhe prema ke lie koI sthAna nahIM hai| 9. kAvyakA kSetra atyadhika sImita honeke kAraNa svabhAvataH usameM tatkAlIna jIvanakI vaha vividhatA dRSTigocara nahIM hotI jo mahAkAvyoM aura naattkoNmeN| sAtha hI kavikA nizcita dezakAla zAta na honese yaha nirNaya karanA bhI kaThina hai ki vaha kisa dezake kisa bhAga athavA kAlakA citraNa kara rahA hai / kintu jaisA ki hama kaha Aye hai amaraka saMbhavataH kazmIrakA nivAsI thA aura AThavIM pAtI ke madhyake pUrva kisI samaya huA / ata: moTe taurapara hama kaha sakate haiM ki amaruzataka meM madhyakAlIna kazmIrI jovana citrita hai / kevala premajIvana kAvyakA varNya viSaya honeke kAraNa vizeSataH striyoMkI veza-bhUSA, AbhUSaNa, prasAdhana aura keza vinyAsa jaise viSayoMpara hI idhara-udhara bikhare hue ullekhoMse prakAza par3atA hai| sama-sAmayika jIvana ke anya pahaluoMpara prApta sAmagrI atyalpa hai| 10. jaisA ki hamane Upara kahA hai, amaruka zevamatakA anuyAyI thA aura isalie svabhAvataH hI usane kAvyake ArambhameM bhagavAn ziva ( zlo0 2) aura devI ambikA (zlo0 1 ) kI vandanA kI hai| ziva dvArA tripura (rAkSasoM ke tIna nagara ) ke vinAza aura tripurakI yuvatiyoMke zokakA ullekha kiyA gayA hai ( lo0 2 ) / harihara (viSNu aura zivakA mizrita rUpa ) skanda ( zlo0 3) aura yama ( zlo0 67 ) kI bhI carcA kI gayI hai / yamako dina ginane meM kuzala ( divasagaNanAdakSa ) tathA nirdaya (upetaghRNa) kahA gayA hai| devoM dvArA sAgara manthanakI paurANika gAthAkI ora zloka 36 meM saMketa kiyA gayA hai| prema jIvanakA varNana karanevAle 'kAvya meM kAmakA ullekha honA svAbhAvika hI hai| usake lie manthana (zlo0 115 ), makaradhvaja ( zlo0 126) aura manoja (ilo 137) zabdoM kA prayoga kiyA gayA hai aura use tIna lokoMkA mahAn dhanurdhara (tribhuvana mahAdhanvI ) kahA gayA hai ( zlo0 115 ) 1 tIrthayAtrAkA itihAsa bhAratameM atyanta prAcIna hai| tIrthoM meM mRtakako jalakI aJjali (toyAJjali ) denekI prathA lokapriya thI (elo0 132 ) / 1. hari aura harakA ullekha bhI abhipreta ho sakatA hai / TIkAkAroMkA yahI mata hai / 26 bhASA aura sAhitya : 201
Page #5
--------------------------------------------------------------------------
________________ 11. samAjake nirdhana vargakI ora bhI kucha saMketa milate haiN| eka sthAnapara varSARtumeM TUTe-phUTe gharameM rahanevAlI eka daridra gRhiNI (zlo0 118) kA ullekha hai to dUsarI jagaha varSARtumeM vAyuke vegase dhvasta jhopar3I meM hue chidroMse jalake praveza (zlo0 126)kA ullekha bhI milatA hai| dhAya (dhAtrI, zlo0 111) aura gurujanoM (zlo0 16)kA ullekha bhI milatA hai / 12. ghI aura madhu bhojanake mahattvapUrNa aMga the (zlo0 109) / eka sthalapara kahA gayA hai ki khAre pAnIse pyAsa dugunI ho jAtI hai (zlo0 130) / madyapAna sAmAnyataH pracalita thaa| madya caSakameM kiyA jAtA thaa| striyA~ bhI surApAna karane meM nahIM hicakatI thIM (zlo0 120) / eka zlokameM madyapAnase matta strIkI carcA kI gayI hai (zlo0 55) / 13. cInI rezama (cInAMzuka) bhAratameM atyanta prAcInakAlase bahuta lokapriya thA / isakA prAcInatama jJAta ullekha kauTilIya arthazAstra (I0 pU0 caturtha zatI)meM prApta hotA hai / ' kevala isI eka vastrakA ullekha amaruzatakameM milatA hai jisase pUrva madhyakAlIna bhAratameM vizeSataH striyoMmeM, isakI lokapriyatA sUcita hotI hai (zlo0 77) striyoMkA sAmAnya veSa sambhavataH do vastroM kA thA-adhovastra, jo vartamAna dhotIkI taraha pahanA jAtA thA, aura uttarIya (zlo0 78, 113) jo gulu bandakI taraha kandhoMpara DAla diyA jAtA thA / adhovastra kaTi para gAMTha (nIvI, zlo0 101, nIvI bandha, zlo0 112) lagAkara bAMdhA jAtA thaa| sile hue kapar3e bhI pahane jAte the| kaJcuka (zlo0 11) athavA kaJculikA (zlo0 27), jo AjakalakI colIkI taraha thA, kI carcA milatI hai| stanoM ke vistArake kAraNa kaJcukake vistArake TAMkoM (sandhi)ke TUTanekA ullekha hai (zlo0 11) / kaJculikA gA~Tha (vITikA) bA~dhakara pahanI jAtI thI 27) / arjunavarmadevake anusAra yaha dakSiNI colI thI, kyoMki usIko bA~dhane meM tanIkA vyavahAra kiyA jAtA thaa|2 kintu yaha ThIka pratIta nahIM hotA kyoMki uttara bhAratameM bhI tanI bA~dhakara colI pahanane kI prathA pracalita rahI ho to koI Azcarya nhiiN| Ajakala bhI uttarI bhAratameM yaha DhaMga dikhAI detA hai| kaJcuka strI vezake rUpameM guptakAlake bAda hI bhAratIya kalAmeM aMkita dikhAI detA hai| arthazAstra (2-11-114) / cInapaTake srotake rUpameM cIna bhUmikA ullekha kabhI-kabhI arthazAstrake paravartI honekA pramANa mAnA jAtA hai| kucha cIna vidyA vizAradoMke anusAra samasta dezake lie cIna zabdakA prayoga sarvaprathama prathama tsin athavA cIna rAjavaMzake kAla (I0 pU0 221-201)meM huaa| isa kaThinAIko dUra karaneke lie sva0 DaoN0 kAzIprasAda jAyasavAlane bhAratIya sAhityameM ullikhita cInoMkI pahacAna gilagitakI zIna nAmaka eka janajAtise karanekA sujhAva diyA thaa| draSTavya-hindu paoNliTI 10 112, TippaNI 1 / DaoN. motIcandra isakI pahacAna kAphirIstAna, kohistAna aura darada pradezase karate haiM jahAM zIna bolI bolI jAtI hai / dekhiye prAcIna bhAratIya vezabhUSA, pR0 101 / kintu yaha adhika sambhava hai ki yaha nAma uttara-pazcimI cInake sin nAmaka rAjya, jo cunacina kAla (I0 pU0 422481) tathA yuddharata rAjyake kAla (I0 pU0 481-221)meM vidyamAna thA, se niklaa| isI rAjyake mAdhyamase bhArata sameta pazcimI saMsAra aura cInake sambandha sthApita he| draSTavya-eja oNpha impIriyala yUniTI, pR0 644, bhANDAraka prAcya vidyA pratiSThAnakI patrikA, khaNDa 42 (1961), pR0 150-154; Ara0 pI0 kAMgale, dI kauTilIya arthazAstra : e sTeDI, 10 74-75 / 2. kaJcalikA cayaM dAkSiNAtya colikArUpaiva / tasyA eva granthanapadArthe voTikAvyapadezaH / 3. vAsudevazaraNa agravAla, harSacarita : eka sAMskRtika adhyayana, citra, 27 / 202 : agaracanda nAhaTA abhinandana-grantha
Page #6
--------------------------------------------------------------------------
________________ kapar3e (sambhavataH dhoto)ke pallU ke lie aMzukapallava zabdakA vyavahAra kiyA gayA hai (zlo0 85) / 14. striyoM dvArA zarIrake vibhinna aMgoM para pahane jAnevAle aneka AbhUSaNoMkI carcA prasaMgavaza amaruzatakameM AyI hai| kAnoMmeM kuNDala pahane jAte the (zlo0 3) pratIta hotA hai ki kabhI-kabhI eka ho kAnameM ekAdhika kuNDala pahananekA rivAja bhI pracalita thA (kuNDala-stavaka, shlo0108)| zloka 16meM kAnoMmeM padmarAga maNi pahanane kA ullekha hai| bA~hoM meM bAjUbanda (keyUra) pahanate the (zlo0 60) / vakSa para motiyoMkA hAra (tArahAra, zlo0 31; guptAhAra, zlo0 138) pahanA jAtA thaa| hAra kAmAgnikA IMdhana kahA gayA hai (zlo0 130) / hAthoMmeM valaya pahananekA rivAja thaa| paitIsaveM zlokameM priyatamake pravAsa para jAnekA nizcaya karanepara priyatamake hAthase daurbalyake kAraNa balayake DhIle ho jAne athavA hAyase valayake gira jAnekA varNana bahadhA milatA hai aura yaha eka prakArakA kavi samaya bana gayA thaa| kamarameM karadhanI pahanI jAtI thI, jisake lie mekhalA (zlo0 101) aura kAJcI (zlo0 21, 31, 109) zabdoMkA vyavahAra kiyA gayA hai| yaha kaTiko alaMkRta karaneke atirikta dhotIko bA~dhane athavA samhAlaneke kAma AtI thI (zlo0 21,101) / karadhanImeM ghugharU (maNi) bhI bA~dhe jAte the, jinase kalakala dhvani hotI thI (zlo0 31, 109) / pairoMmeM napura pahane jAte the (zlo0 79, 116, 128) / kabhI-kabhI nUpurameM bhI dhuMgharU bA~dha dete the jinase paira hilane para madhura dhvani nikalatI thI (zlo0 31) / eka sthalapara vizikhAkA bhI ullekha milatA hai (zlo0 111) / jo kauTilyake anusAra sunAroMkI galIke artha meM prayukta hotA thaa| saMdaMzaka athavA saMDasIkA bhI ullekha AtA hai jise sunAra apane vyavasAyameM kAmameM lAte hoNge| zlo0 59meM candrakAnta aura vajra (hIrA)kA ullekha AyA hai / vajra apanI kaThoratAke lie prasiddha thA aura phalasvarUpa kaThora vyaktike lie vajramaya zabdakA prayoga pracalita thaa| _phUla aura patte bhI vibhinna AbhUSaNoMke rUpameM pahane jAte the / isa rivAjakA ullekha prAcIna bhAratIya sAhityameM bahudhA milatA hai| amarukane phUloMkI mAlA (zlo0 90) aura kAnoMmeM maJjarI sameta pallavoMke kanaphUla (karNapUra), jisake cAroM ora lobhase bhauMre cakkara lagAyA karate the (zlo0 1) pahananekA ullekha kiyA hai| 15. keza vinyAsakI vibhinna paddhatiyAM prAcIna bhAratameM pracalita thiiN| inameM se amaruzatakameM dhammilla (zlo0 98, 121) aura alakAvali (zlo0 123)kI carcA kI hai| dhammilla bAloMke jUr3eko, jo phaloM aura motiyoM ityAdise sajAyA jAtA thA, kahate the| yaha prAyaH sirake UparI bhAgameM bA~dhA jAtA thaa| isakA ullekha bhAratIya sAhityameM bahudhA AtA hai|4 kalAmeM bhI isakA citraNa prAyaH milatA hai / 5 amarukane dhammillake mallikA puSpoMse sajAnekA ullekha kiyA hai (zlo0 121) / 1. draSTavya-meghadUta, 102; abhijJAnazAkuntala, 3-10; kuTTanImata, 295 / 2. koka sambhavane 87veM zlokakI TIkAmeM nUpuroMko puruSoM ke lie anucita kahA hai| 3. tulanIya, dhammillaH saMyatAH kacAH, amarakoza, 206-97 / / 4. draSTavya-bhartRharikA zRGgArazataka, zlo049; gItagovinda, 2; caurapaJcaviMzikA, 79 / DaoN0 vAsudeva zaraNa agravAlake anusAra dhammilla sambhavataH dravir3a thA dramir3a yA damila zabda se nikalA hai| draSTavya harSacarita : eka sAMskRtika adhyayana, pR0 96 / 5. panta pratinidhi, ajantA, phalaka 79 enzieNTa iNDiyA, saMkhyA 4, phalaka 44 / bhASA aura sAhitya : 203
Page #7
--------------------------------------------------------------------------
________________ alakAvalimeM, jaisA ki nAmase hI spaSTa hai, bAla isa prakArase sajAye jAte the ki unakI dhuMdharAlI laTeM mAthe para AtI thiiN| isa prakArakA kezavinyAsa ahicchatrAkI mRNmUrtiyoMmeM sundara rUpameM aMkita hai|' isa sandarbhameM ahicchatrAke ziva mandira (I0 450 aura 650 ke bIca) meM prApta pArvatIke atyanta kalApUrNa sirakA ullekha karanA cAhie, jisameM dhammilla va alakAvalI donoMkA aMkana eka sAtha milatA hai / kezoMko sajAnekA dUsarA prakAra bhI thA-kabarI yA coTI baaNdhnaa| yaha bhI phUloMse sajAyI jAtI thI (zlo0 124) / virahameM lambI bikharI laTeM rakhanekA rivAja thA (shlo088)| 16. prAcIna bhAratameM striyoMko prasAdhanameM Ajase adhika ruci thii| yadi yaha kahA jAya ki yaha unake jIvanakA eka anivArya aMga thA to koI atizayokti na hogii| amaruzatakameM striyoMke prasAdhanoMkI carcA svabhAvata: aneka sthaloM para AtI hai| zarIrapara vividha prakArake sugandhita padArthoMkA lepa kiyA jAtA thaa| inameM candana (zlo0 73, 124, 105, 135) kuGkuma (zlo0 113, 119) aura aguru (zlo0 107) kA ullekha amarukane kiyA hai| ina lepoMke lie paGka (zlo. 107) aura aGgaNa (zlo0 17) tathA vilepana (zlo0 26) zabdoMkA prayoga kiyA gayA hai| stanoM para aGgarAga lagAnekI carcA prAyaH milatI hai| pAna yA tAmbUla khAne kI prathA bhArata meM atyanta prAcIna kAlase pracalita thI aura svAsthya sambandhI kAraNoMke atirikta isakA eka pramukha uddezya thA-adharoMmeM AkarSaka lAlI paidA karanA (zlo0 18, 60, 107, 124) / A~khoMmeM kAjala ( kajjala, zlo0 60) athavA AJjana (aJjana, zlo0 105, 124) lagAnekI prathA thii| adharoMmeM lAlI lagAyI jAtI thI (zlo0 105) / gAloM para vividha prakArakI phula pattoMkI AkRtiyA~ sugandhita padArthose aMkita kI jAtI thiiN| unake lie vizeSaka (ilo0 3) aura patrAlI (zlo0 81) zabdoMkA upayoga kiyA gayA hai / pairoMmeM AlatA (alaktaka, zlo0107, 116, 128, lAkSA, zlo060) lagAyA jAtA thaa| dhArAyantra athavA phauvArese snAna karanekA ullekha zlo0 125meM AyA hai / 17. manoraJjanake sAdhanoMkA ullekha amaruzatakameM nahIMke barAbara hai| kevala gharameM totA pAlane ke rivAja kI carcA AyI hai| gRhazukakI vANIke anukaraNameM pravINatAkA ullekha kaI zlokoMmeM kiyA gayA hai (zlo0 7,16, 117) / use anAra khAnekA zauka thaa| striyA~ kamalase prAyaH khelatI thIM (lIlAtAmarasa, shlo060)| striyoM dvArA apane priyatarmoko lIlA kamalase mAranekA ullekha hai (zlo0 72) / 18. gharoMko bandanavAra (bandanamAlikA)se sajAnekI prathA thii| vizeSataH kisI priya vyaktike Agamana para maGgalake rUpameM bandanavAra sajAyI jAtI thii| isake lie kamala bhI kAma meM lAyA jAtA thA (shlo045)| 19. gharelU upayogakI vastuoMmeM palaMga (talpa, zlo0 101), Asana (zlo0 18-19) bichAnekI cAdara (pracchadapaTa, zlo0 107), pradIpa (zlo0 77, 91), kalaza (zlo0 119), kumbha (zlo0 45,) 1. pUrvokta, mRNmUrti kramAMka 170, 267, 274, 275 / 2. pUrvokta, phalaka, 45 / 204 : agaracanda nAhaTA abhinandana-grantha
Page #8
--------------------------------------------------------------------------
________________ 137), aura Indhana (zlo0 134) kA ullekha milatA hai| zlo0 137meM soneke ghar3e (zAtakumbha kumbha) kI carcA hai| 20. kucha tatkAlIna ziSTAcAroMkA bhI ullekha milatA hai| jaba koI priya yAtrApara ravAnA hotA thA to puNyAha kiyA jAtA aura yAtrAke sakuzala sampanna honeke lie maMgalakAmanA kI jAtI thI (zlo0 61) / priya atithike svAgata ke lie bandanavAra sajAyI jAtI, phUloMkA gucchA bheMTa kiyA jAtA aura ghar3ese pAnIkA argha diyA jAtA thA (zlo0 45) / prArthanA athavA yAcanA karate samaya aJjali bA~dhanekA rivAja thA (zlo0 85) / dAna dete samaya aJjalise jala denekI prathA bahuta prAcIna kAlase pracalita thI aura prAcIna tAmrapatra lekhoMmeM isakA bahadhA ullekha milatA hai| jalAJjali denA kisI vastuke svAmitvake pAtrakA sUcaka thA (zlo0 54) / 21. eka sthalapara Daur3hI (DiNDima) pITanekA ullekha milatA hai| yaha Ahata prakArakA vAdya thA (zlo0 31) / zloka 51-52 meM citrakalAke mUla siddhAntakA ullekha kiyA gayA hai| rekhAnyAsa citrakalAkA mUla hai| 22. prAcIna sAhityake bAremeM amaru zatakameM kevala eka hI ullekha AyA hai| 12veM zlokameM dhanaJjaya (arjuna)ko gAya lauTAne meM samartha kahA gayA hai| yaha nizcaya hI mahAbhAratameM AyI huI pANDavoM dvArA virATakI gAyoMkI rakSA karanekI kathAkA saMketa hai| 23 pahale zlokameM khaTakAmukha nAmaka mudrAkA ullekha AyA hai / isa mudrAkA varNana bharatake nATyazAstrameM prApta hotA hai|' 24, tatkAlIna rAjanItika vicAroM aura saMghaTanake viSayameM amaru zatakase koI jAnakArI nahIM miltii| kevala kucha praharaNoM, jaise dhanuSa (cApa, zlo0 135), bANa (zara zlo02), dhanuSakI pratyaJcA (jyA, zlo0 1) aura brahmAstra (zlo0 52)kA ullekha prApta hotA hai| eka sthAnapara skandhAvArakI bhI carcA kI gayI hai (shlo0115)| zlo0137meM vedi para AsIna rAjAke soneke ghar3oMse abhiSeka kiye jAnekA ullekha hai| vedike donoM ora keleke daNDa lagAye jAte the| 25. vAsagRha athavA zayanakakSa (zlo0 82) gharakA eka anivArya aMga thaa| gharake A~ganameM bagIcA (aMgaNa-vATikA) lagAyA jAtA thaa| usameM lagAye jAnevAle vRkSoMmeM Ama jaise bar3e vRkSakA bhI samAveza thA (zlo0 78) / 26. prasaMgavaza nimnanirdiSTa pazu-pakSiyoMkI bhI carcA AI hai-gAya (zlo0 32), hiraNa (mRga, zlo0 60; sAraGga zlo0 73; hariNa zlo0 138), mora (zikhI, zlo0 118), khaMjarITa (zlo0 135), totA, bhauMrA (bhramara, zlo0 1, ali, zlo0 96) aura bhauMrI (bhaMgAMganA, zlo0 78) / striyoMke netroMkI hiraNakI A~khoMse tulanA eka prakArakA kavi samaya bana gayA thaa| phalasvarUpa unake lie mRgadRkSa, hariNAkSI aura sAraMgAkSI jaise zabdoMkA prayoga hotA thaa| varSA RtumeM moroMke paMkha U~ce kara bAdaloMse giratI bUMdoMko dekhanekA varNana hai / bhauMroM-bhauMriyoM ke phUla-pattiyoMke AsapAsa ma~DarAne aura guMjAranekA ullekha hai| 27. vRkSa-vanaspatiyoMmeM sabase adhika ullekha kamalake haiN| usake lie utpala (zlo0 2,29), 1. nATayazAstra / bhASA aura sAhitya : 205
Page #9
--------------------------------------------------------------------------
________________ tAmarasa (zlo0 60,72), nalina (zlo0 117), rAjIva (zlo0 123), zatadala (zlo0 117) aura paMkaja (zlo0 132) zabdoMkA prayoga AyA hai| kamalakI DaNDIke lie nalinInAla (zlo0 104) aura usake pattoMke lie nalinIdala (zlo0 134) zabda vyavahRta hue haiN| nIlakamala (indIvara)ke bandanavAra sajAnekI carcA zloka 45 meM AI hai| mallikA grISma RtumeM phUlatI (zlo0 31) aura usake phUla kezapAza zajAnemeM kAma Ate the (zlo0 121) / prasaMgavaza kunda, jAti (zlo0 45), AmakI maMjarI (zlo0 78) anArake phala (zlo0 16), kalhAra, saptacchada (zlo0 122), kandala (zlo0 126) aura kele (kadala)ke kANDa (zlo0 137) kA ullekha huA hai| 206 : agaracanda nAhaTA abhinandana-grantha