Page #1
--------------------------------------------------------------------------
________________ -JEE Aja mAnava cintana eka vicitra vaicArika UhApoha se saMtrasta aura grasta hai / eka vicAradhArA hai, jo hiMsA, pratizodha aura sattA ko manuSya kI prakRti kA janmajAta aura Avazyaka aMga ginatI hai to dusarI ahiMsA, samatA, sahiSNutA, maitrI aura sahaastitva ko / nITze ne kahA thA ki dayanIya aura durbala rASTroM ke lie yuddha eka auSadhi hai| raskina ne mAnA ki yuddha meM hI rASTra apane vicAroM kI satyatA aura sakSamatA pahacAnatA hai| aneka rASTra yuddha meM panape aura zAMti meM naSTa ho gye| molTeka yuddha-hiMsA ko paramAtmA kA Antarika aMga ginatA thaa| usakI dhAraNA thI ki sthAyI zAnti eka svapna hai aura vaha bhI sundara / DArvina kA zakti siddhAnta to jJAta hai ho / speMgalara jaisA itihAsajJa bhI yuddha ko mAnavIya astitva kA zAzvata rUpa ginatA hai| Arthara kItha ne yuddha ko mAnavIya utthAna kI chaMTAI ginA / vaijJAnika DesamonDa morisa, 'naikaDa epa' meM rAbarTa ADre 'di TerIToriyala impereTiva' meM, konArDa lAreMja 'Ana egresana' meM phrAiDa kI mAnyatA ke pakSadhara haiM ki AkrAmakatA aura hiMsA manuSya kI janmajAta, svataMtra, sahaja evaM svAbhAvika cittavRtti hai| IDDDDEPEEDEDEPEEDEREDEEPREDDPEPPEPPEDD ahiMsA aura sAmAjika parivartana : Adhunika sandarbha U ----- - - - - - - ina bhrAnta dhAraNAoM ke viparIta dUsarA vyApaka aura svastha mata hai una vicArakoM kA, jo ahiMsA ke siddhAMta aura darzana ko Aja cintana ke naye dharAtala para pratiSThita kara use kevala dharma aura adhyAtma kA hI nahIM, darzana aura mukti kA sAdhana hI nahIM, sAmAjika parivartana, ahiMsaka samAja, vizvazAMti aura sArvabhauma mAnavIya mUlyoM ke pariprekSya meM bhI svIkAra kara rahA hai| yUnesko jaisI saMsthA ne bhI isa para gambhIra vicAra-vimarza ke lie antarrASTrIya saMgoSThiyA~ Ayojita kI, sAmAjika sarvekSaNa aura zodha yojanAoM ko vividha rUpeNa kriyAnvita kiyaa| Aja sabhI dezoM, vargoM aura samAjoM ke prabuddha cintaka yaha svIkArate haiM ki sthAyI vizvazAnti ke lie AmUla rAjanItika, sAmAjika, Arthika va sAMskRtika krAnti kI aparihArya AvazyakatA hai, vaha kevala mahAvIra, buddha va gA~dhI kI ahiMsA se sambhava hai / yoM kahanA adhika saMgata hogA ki mAnava sabhyatA kA 'bhaviSya ahiMsA va zAnti para hI nirbhara karatA hai| sambhavataH yahI / kAraNa thA ki mahAna vaijJAnika AinsTIna ne apane kakSa meM mahAtmA gA~dhI kA citra lgaayaa| kisI rAjanetA aura vaijJAnika kA nahIM / mAnava samAja kI mUla prakriyA, mAnavIya abhipreraNA va prayojana caturtha khaNDa : jaina saMskRti ke vividha AyAma EDEEPEPPEECIPEPPEECREE ---pro0 kalyANa mala lor3hA (kalakattA) ACE sAdhvIratna kusumavatI abhinandana grantha Jan Education Internation or Private & Personal Use Only www.jaglibrary.org
Page #2
--------------------------------------------------------------------------
________________ l kI saMracanA zAMti, suvyavasthA aura samatA kI ora saikeNDa para eka bAlaka, cikitsA ke abhAva meM | unmukha rahI hai| vikalAMga ho rahA hai / amerikA nAbhikIya yuddha ke sAmAjika manovijJAna kA mUlAdhAra jisa lie rasAyanika aura jevika tattvoM ke mizraNa se vyavasthA aura saMsthAvAda ko pramukhatA de rahA hai, aise astra banA rahA hai, jo vizeSa jAtiyoM aura usakI nirmiti maitrI, samatA aura bhrAtRtva para hI nasloM ko pahacAnakara samApta kara deMge evaM mAnavIya Adhuta hai| prasiddha vidvAna sI0 rAiTa mila kA icchAoM kA damana kara janatA kI mAnasikatA aura kathana hai ki Aja manuSya kI samasta cintAdhArA AcaraNa kSamatA ko svacAlita yantra meM badala deMge / tRtIya vizva yuddha ko yathArtha mAnakara bhramavaza vizva isake viparIta premacanda ke zabdoM meM 'vizva samara zAMti kI sambhAvanA svIkAra nahIM krtii| pI0 kA ekamAtra nidAna hai vimva-prema / ' isa sandarbha meM sorokina kA bhI yahI abhimata hai| usakI dRSTi Aja vizva sAhitya meM takanIkI saMskRti kA ghora o meM Aja sAmAjika vyavasthA aura sAMskRtika jIvana virodha ho rahA hai| brasa mejalisa ne 1980 meM malyahIna, pratyayahIna, AsthAhIna ho gae haiM aura likhA ki AviSkAroM kI mahAnatA aura unake Gll spardhA evaM saMkaTagrasta hokara cAroM ora vinaSTi- pariNAmoM ke hInatA kI ghora viSamatA se maiM hairAna vAdI kaTutA kA bolabAlA hai| huuN| nAramana kaMjilsa ne kahA ki 'aMtarikSa kI ___ AinsaTIna ne to spaSTa kaha diyA thA, 'hameM mAnavayAtrA kA mahatva yaha nahIM hai ki manuSya ne mAnavatA ko yAda rakhanA hai jisase hamAre samakSa candramA para paira rakhe para yaha hai ki usakI dRSTi 1 svarga kA dvAra khula jAyegA anyathA sArvabhauma mRtyU vahA~ bhI apanI pRthvI para hI lagI rhii|' yahI / ko hI jhelanA hogaa| koI aMdhI mazIna hameM apane socanA hai ki manuSya kI isa sarvavyApI cAritrika | vikarAla vajra dantoM meM jakar3a legii|' eka ora Antarika bAhya asmitA ke saMkaTa se mukti kA CV/ vizva saMhAra kA yaha bhaya aura AtaMka hai, to dUsarI upAya ahiMsaka krAnti dekara kyA sthAyI zAMti aura / ora yaha mAnyatA jora pakar3a rahI hai ki racanAtmaka suvyavasthA kA pramANa bana sakatI hai ? isI dRSTi se padArthavAda aura naitika krAnti mAnavIya mUlyoM ke Aja gambhIra vicAraka aura cintaka ahiMsA ke / mAnadaNDa ke rUpa meM hI ahiMsaka samAja va saMskRti dArzanika aura dhArmika pakSa ke sAtha-sAtha usakI ke lie sthAyI vizvazAnti ke heta bana sakate haiN| sAmAjika, Athika aura rAjanaitika upayogitA sAmAjika va sAMskRtika vikAsa Aja dvayarthaka ho aura iyattA para unmukta bhAva se vicAra kara rahe haiM / rahA hai| eka ora takanIkI va vaijJAnika Avi- eka udAharaNa paryApta hogaa| kAroM ne rASTroM ke AcAra-vicAra-vyavahAra meM pari- TI. ke. unnIthana evaM yogendrasiMha ke sarvekSaNa ke vartana kara diyA hai to dUsarI ora sattA va zAsana kI anusAra Aja nepAla, zrIlaMkA aura bhArata kA amita mahatvakAMkSAoM ne cunautiyA~ utpanna karatanAva 70 pratizata kulIna barga aura 638 sAmAnya varga aura saMgharSa upasthita kiyA hai| koI rASTra anya unnata ahiMsA ko pradhAnataH rAjanItika aura sAmAjika rASTroM se pichar3anA nahIM cAhatA, dUsarI ora sAmAnya svarUpa meM svIkAra karatA hai| ye varga sabhI dharmoM ke janatA zAnti, suvyavasthA aura sAmAjika pari- haiM / ina vargoM kI dRr3ha mAnyatA hai ki ahiMsA kI vartanoM kI mAMga kara paraspara saumanasya aura saurasya upalabdhi se mAnava jAti kA naitika aura AdhyAkA Agraha kara rahI hai / yuddha kI bhayAvahatA isase tmika vikAsa hogaa| unnIthana ne ahiMsA kii| hI spaSTa hai ki Aja saMhAra astroM para tIsa hajAra saMgati aura svIkRti kA samAjazAstrIya paddhati se DAlara prati saikeNDa kharca ho rahe haiM aura udhara hara do vizleSaNa kara yaha niSkarSa nikAlA hai ki "hamAre / 344 caturtha khaNDa : jaina saMskRti ke vividha AyAma 8 sAdhvIratna kusumavatI abhinandana grantha P ate & Personal Use Only www
Page #3
--------------------------------------------------------------------------
________________ samakSa do hI vikalpa haiM-yA to paramparA se prApta hIna adhigrahaNa aura avApti kI lAlasA ne usakI ! natika vyavasthA svIkAra kareM yA phira samAja se svastha mAnasikatA naSTa kara dI hai| higela ke zabdoM 12 niHsRta usakI prAyogika mAnyatA ko / parantu yahIM meM 'manuSya sabase saubhAgyapUrNa prANI hai kyoMki vaha prazna uThatA hai ki, vartamAna anaitika samAja se akelA (robinasana krU so kI bhA~ti) nahIM raha 0 hama kisa prakAra naitika vyavasthA prApta kara sakate sakatA, para vaha sabase abhAgA bhI hai kyoMki anya haiM ? sattA aura vyavasthA kI saMkalpanA lokottara manuSyoM ke sAtha saumanasya aura prema se bhI nahIM 4 honI cAhie, jo vidyamAna paristhitiyoM se utpanna rahatA'- arthAt sAmAjikatA kI prakRta AkAMkSA ke pratyayAtmaka aura pAramparika ho / " DA. rAdhA- sAtha hI usameM vikRta asAmAjikatA hai| kRSNana ke zabdoM meM 'ahiMsA koI zArIrika dazA vaha prakRti ke sanAtana niyamoM ko bhUla gayA nahIM hai, apitu yaha to mana kI premamayI vRtti hai|' hai| Arthika va rAjanaitika jIvana kI kendrastha mAnasika sthiti ke rUpa meM ahiMsA kevala aprati- yAntrikatA meM, vaha vyaktitva kI svatantratA khI rodha se bhI bhinna hai| vaha jIvana kA eka samartha baiThA / usake dila aura dimAga para zAsana tantra racanAtmaka pakSa hai / mAnava kalyANa kI bhAvanA hI kI krUratA aura niraMkuzatA hAvI hai| samAjasaccA bala aura sarvazreSTha guNa hai| vAlmIki kahate zAstriyoM ne vyakti kI isa vikRta mAnasikatA kA haiM- "yoddhA kA bala ghRNita hai, RSi kA bala hI vizad vivecana kiyA hai| sAmAjika, Arthika saccI zakti hai-dhigbalama kSatriya balama, brahma tejo- dRSTi se eka ora vaha atIva parigrahavAdI hai, balaM balam / " ahiMsaka mani, RSi yA saMnyAsI dUsarI ora vaha vartamAna saMskRti kI jar3atA se pratyakSataH sAmAjika saMgharSa meM bhAga nahIM lete para vicchinna / isI ko samAjazAstra meM 'enomo' aura unakA yogadAna nivivAda hai| 'ailinezana' kahA gayA hai| mArksa ne apane siddhAMtoM meM bhinna dRSTi se vyakti ke ailinezana para vicAra punaH DA. rAdhAkRSNana ke anusAra ve "sAmA- kiyaa| elinezana kI vivecanA karate hue garsana | jika Andolana ke sacce nidezaka haiN| unheM dekha kA mata hai ki takanIkI-audyogika krAnti, ISI kara hameM arastU kI 'gatihIna preraka zakti' kA naukarazAhI, vilAsa vaibhavapUrNa jIvana prakriyA, smaraNa ho jAtA hai|" tAlsatAya ne apane prasiddha prasiddha AdarzoM kA lopa, naitika mUlyoM kA hrAsa, vikRta upanyAsa 'yuddha aura zAnti' meM likhA hai-"yuddha manovijJAna (phrAiDa Adi kA) isa mAnasika eka sAmUhika hatyA hai, jisake upakaraNa haiM, deza vicchati ke kAraNa haiN| isakA artha hai ki Aja droha ko protsAhana, mithyAbhASaNa, nivAsiyoM kA vyakti ekAkIpana, anaikya, asantoSa kA zikAra | vinAza Adi / " hokara vaha apane vRhat sAmAjika sambandhoM ko pahale hama ahiMsA dvArA sAmAjika parivartana vismRta kara rahA hai| use na to apane se santoSa hai kI sambhAvanAoM para vicAra kreN| erika phroma ke aura na apanI upArjana kSamatA se / vaha asaMyata anusAra Aja sAdhana ko hI sAdhya samajhanA sAmA- hai| sAMskRtika saMkaTa use hataprama kara rahA hai jika vyavasthA kI sabase bar3I visaMgati hai / bhautika usakI AkAMkSAoM aura upalabdhiyoM meM pracura 4 samRddhi ke lie utpAdana aura upabhoga ke sAdhana vyavadhAna hai| usakI eSaNAoM kA anta nhiiN| hamAre sAdhya bana gae haiM isI se Aja sampUrNa samAja vaha artharahita, mUlyavihIna, ekAkI, Atmaapane Adarza aura uddezya se cyuta ho gayA hai| nirvAsita aura zaktihIna hai / yahI usakA sAMskRmanuSya manuSya se bhayabhIta hai / usakI vaiyaktika anta- tika vighaTana hai| Aja yaha AtmavimukhatA aura 345 caturtha khaNDa : jaina saMskRti ke vividha AyAma 7 sAdhvIratna kusumavatI abhinandana grantha www.jaineniorary.org
Page #4
--------------------------------------------------------------------------
________________ lA sAMskRtika alagAva cAroM ora vyApta hai| enaumI hai| isI saMvedanA kA anubhava kara paramahaMsa zrI vaha mAnasika dazA hai, jisameM naitika jar3eM naSTa ho rAmakRSNa ne patta, phUla aura paudhoM ko chUnA taka da jAtI haiM-manuSya vizRMkhalita hokara apanA nairantarya nahIM caahaa| hi kho baiThatA hai-AdhyAtmika stara para vaha anurvara hameM yaha mAnanA cAhie ki ahiMsA Aja ke aura nirjIva hai / usakA dAyitva bodha kisI ke prati vighaTita, saMtrasta aura kiMkartavyavimUr3ha manuSya ko. nahIM hai / usakA jIvana pUrNataH niSedhAtmaka hai / usake nizcita suvyavasthA dekara ahiMsaka samAja kI racanA jIvana meM na to atIta hai, na vartamAna aura na bhaviSya karane meM samartha hai| -kevala inakI eka kSINa saMvedanA hI vidyamAna hai| sikandara, caMgejakhAM, nAdirazAha mahamUda (meklavara) usakI yaha vikSipta mAnasikatA gajanavI, Adi AtaMkavAdo aura AtatAyI hi sAmAjika pariveza kA pariNAma hai| elInezana itihAsa meM kevala nAma aura ghaTanA banakara raha jahA~ manovaijJAnika hai, enaumI vahA~ sAmAjika- gae / mAnava jAti ne unheM isase adhika mahattva sAMskRtika / enImI samAja kI niyAmaka saMracanA nahIM diyaa| ke hrAsa kA phala hai, kyoMki vyakti ko AkAMkSA para amara haiM buddha, mahAvIra, gAMdhI, aura usakI pUti meM bhArI vyavadhAna aura sakaTa hai| IsA, muhammada aura nAnaka, kanaphyUsiyasa Adi isa duravasthA ke nivAraNa ke lie hRdaya aura kyoMki unhoMne manuSyajIvana ko uccatama naitika mastiSka kA pariSkaraNa yA darzana aura jJAna kA bhUmi para le jAkara use mAnavIya guNoM se samanvita udAttIkaraNa Avazyaka hai aura yaha vrata sAdhana se hI kiyaa| jinhoMne mAnava jAti ke vinAza kA svapna saMbhava hai| vrata sAdhana kA vyaSTi se prArambha hokara dekhA, ve vismata ho gae aura jinhoMne usake utthAna CL samaSTi kI ora abhiniviSTa honA hI sahI upa- kA satsaMkalpa kiyA, usameM yogadAna diyA, ve aja cAra hai| amara / saMskRti ke vikAsa meM unakI dena akSaya hai| ___hameM smaraNa rakhanA cAhie ki samaSTi yaha isa satya kA pramANa hai ki manuSya kI Anta cetanA aura sAmUhika saMzliSTa aikya mAnavetara rikatA mUlataH sarvatobhAvena ahiMsaka, zAnti-priya, sRSTi meM bhI jaba sahaja, svasaMbhUta aura sulabha hai, premamaya, karuNAzrita aura naitika hai| jIvana ke taba manuSya meM hI kyoM Aja isakA abhAva hai ? sabhI AdarzoM ke mUla meM ahiMsA hai| ahiMsaka samAja vikhyAta manovaijJAnika irika irikasana ise hI ke lie vyakti kA ahiMsaka honA Avazyaka hai| 'kiMkartavyavimUr3hatA' kahate haiN| unake anusAra manuSya kauzeyavalI ne ahiMsaka vyakti aura ahiMsaka samAja yaha nahIM jAnatA ki vaha kyA hai, usakI saMlagnatA ke pArasparika aura anyonyAzrita sambandha para kahA~ aura kisase hai ? yaha eka bhISaNa mAnasika kasasa ha ! yaha eka bhASaNa mAnAsaka prakAza DAlate hae likhA hai ki mana, vacana aura roga hai| karma se ahiMsaka vyakti samAja meM sarvatra maitrI, prema ___isake viparIta mAnavetara sRSTi ko dekheN| aura sadbhAva kA niyamana karatA hai| vaha samUce eDavarDa vilsana ne apane AviSkAroM se yaha pramA- samAja meM parivartana lAne kI kSamatA rakhatA hai| Nita kara diyA ki pravAla, cIMTI, sarpa Adi jIva- isI se vizva ke samasta dharmoM ne ahiMsA ko sarvocca jantu bhI pUrNataH sAmAjika aura saMvedanazIla haiM, dharma kahA / hindU ho yA islAma, IsAI ho yA unakI sAmAjika saMracanA atyanta suvyavasthita hai| yahadI, sikha ho yA pArasI, sUphI yA zinto, sabhI Aja to vijJAna ne peDa-paudhoM meM bhI saMvedanazIlatA, ne ise sviikaaraa| bhAratIya vAGamaya to isI kA AtmasurakSA aura jJapti ko pramANita kara diyA udghoSa hai / veda, upaniSada, brAhmaNa, smRti, purANa, caturtha khaNDa : jaina saMskRti ke vividha AyAma 258 sAdhvIratna kusumavatI abhinandana granthaR650 Jain Eation International
Page #5
--------------------------------------------------------------------------
________________ mahAbhArata, dharmazAstra Adi saba ahiMsA ko kisI na kisI prakAra manuSyajIvana kA prANa tatva ginate haiM, ' mA hiMsyAt sarvaM bhUtAni' / ahiMsA kA naitika rAjya hI sarvottama hai | chAMdogya upaniSada kahatA hai ki yajJoM meM bali naitika guNoM kI hI denI cAhie 'athayat tapodAnaM Arjava, ahiMsA, satyavacanaM ititA asya dakSiNA : ' (3 - 17 ) - AruNikopaniSada zANDilyopaniSada ne bhI yahI mAnA / brahmacaryamahiMsA cAparigrahaM ca satya ca yatnenahe rakSato he, rakSato hai, rakSata iti ( AruNikopaniSada -- 3 ) manu jaise AcAryoM ne 'vaidikI hiMsA hiMsA na bhavati' kahakara bhI yaha kahA 'ahiMsayeva bhUtAnAM kAryaM zreyo'nuzAsanam ' ( 3- 156 ) mahAbhArata kI to spasTa ghoSaNA rahI - ahiMsA sakalodharmo hiMsA dharmastathAhitaH' (zAnti parva 272 - 20 ) anuzAsana aura zAnti parva isI ahiMsaka samAja kI saMkalpanA karate haiM-- 'ahiMsA paramodharmaH ahiMsA paramaM tapaH, ahiMsA paramaM satyaM tato dharma pravartate'Adi | mahAbhArata ke anta meM maharSi vyAsa taka ko kahanA par3A ki 'paropakAra puNyAya pApAya parapIr3anam / ' padmapurANa kahatA hai 'ahiMsA prathamaM puSpaM puSpaM indriya nigrahaH / sarva bhUta dayA puSpaM, kSamA puSpaM vizeSataH / ' mahAbhArata meM rAjavicakSaNa, vRhad dharma purANa meM parazurAma aura ziva kA saMvAda isake pramANa haiM / vAyu purANa kA yaha kathana paryApta hai- 'ahiMsA sarvabhUtAnAM karmaNA manasA girA / ' viSNu purANa meM hiMsA ke pArivArika rUpa kI carcA kI gaI hai / anRta, nikRti, bhaya, naraka, santAna, mAyA, vedanA, vyAdhi, jarA, zoka, tRSNA, krodha usakI paramparA hai| isake viparIta ahiMsA ke lie brahma purANa spaSTa kahatA hai 'sarva bhUtadayAvanto vizvAsyAH sarvajantuSu' / purANa hI kyoM, samasta bhAratIya vAGa caturtha khaNDa : jaina saMskRti ke vividha AyAma maya, isI kI sAkSI detA hai / bhAratIya saMskRti kI naitikatA dharma para sarvAzrita hai| mahAvIra kA to jIvana hI isakA divya saMdeza hai / itihAsa meM mahAvIra ( aura buddha) zAzvata jyotipuMja haiM, jo mAnavajIvana ke antarbAhya andhakAra ko ahiMsA va karuNA se, aparigraha va maitrI bhAvanA se dUra kara sadA-sadA Aloka vikIrNa karate raheMge / mahAvIra kA jIvana, vyaktitva aura kartRtva hI isakA udAharaNa hai / kitane parISaha aura upasargaM Aye, kitanI cunautiyA~ unhoMne jhelIM, kitanI upekSAe~ sahIM, para vaha - 'Aloka puruSa maMgala-cetana' zAnta, sthira aura dRr3ha nizcaya se ahiMsA dvArA manogata andhakAra ko vinaSTa kara hameM jyotirmaya kara gayA / Abhya'satvApi sAmathye apakAra sahanaM kSamA' kI ve mUrti tara va bAhya dAsatva se usane hameM mukti dI / the / ravIndranAtha ThAkura ke anusAra 'yadi taura DAka zunai koI na Aze, tabai ekalA calo re' - ve akele hI yAtrA karate rahe- nirbhaya aura niHzaMka hokara / aparicitoM se na bhaya thA aura na paricitoM meM Asakti / unakA jIvana parAkrama, puruSArtha aura paramArtha se sampUrNa thA / saMkIrNa manovRtti kA unhoMne tyAga kiyaa| caMDakauzika ho yA saMgama, yakSa yA kaTUpatanA, gauzAlaka ho yA indrabhUti gautama sabake prati vahI samabhAva, vahI sadbhAva / krodha, mAna, lobha, moha kahA~ gaye the kaSAya / samApta ho gaye / mahAvIra kA jIvana hI unakI sAdhanA kA rahasya hai, ahiMsA kI maMjUSA hai| unhoMne batAyA ki ahiMsA kA darzana sarvavyApI aura sarvazaktimAna hai / Aja jaba paryAvaraNa pradUSita ho rahA hai, prAkR tika saMtulana bigar3a rahA hai, pazu-pakSI, jantu manuSya kI hiMsaka vRtti se samApta ho rahe haiM, mahAvIra ne AcAra-vicAra aura vyavahAra ke sAtha-sAtha AhAra kA zAkAhAra kA bhI pramANa diyA - ve kevalI thetrikAlajJa, divya / hiMsA pApa hai, raudra hai, bhaya hai, sAdhvIratna kusumavatI abhinandana grantha 347 T www.jaiheorary.org
Page #6
--------------------------------------------------------------------------
________________ moha hai: eso so pANavaho pAvo, caNDo, ruddo .... moha mahabbhayattavahao / aura ahiMsA, samasta jIvoM ke prati saMyamapUrNa AcaraNa-vyavahAra hai- ahiMsA niUNA diTThA, savva bhUesu saMjamo / ' ve sadA yahI sikhAte rahe ki manuSya kA caritrAtmaka Antarika rUpAntaraNa mukhya hai, aura isake sAdhana hai ahiMsA, satya, aparigraha aura samatA / yahI mAnavatAvAda yA samaSTivAda kI AdhArazilA hai / eka jainAcArya kA kathana hai ahiMsA hI pramukha dharma hai, anya to usakI surakSA ke lie hai - 'avasesA tassa rakhaNaTThA / ' AdhyAtmika cetanA kI Urdhva gati se hI sambhava hai-- sanAtana mUlyabodha / vIra prabhu ne isI se zAnti mArga para calane ko kahA - buddha parinivvuDe ca gAma gae nagare va saMjae / santi maggaM ca bUhue Jain Exion International samayaM goyama ! mA pamAyae / - uttarAdhyayana sUtra 10 / 36 ahiMsA kI sAdhanA hI zAnti kA mArga hai / ve kahate haiM 'buddha, tatvajJa aura upazAnta hokara pUrNa saMyatabhAva se gautama ! gA~va evaM nagara vicaraNa kara / zAntipatha para cala / ahiMsA kA pracAra kara / kSaNa bhara bhI pramAda na kr|' unhoMne batAyA ki dharmahIna nIti samAja ke lie abhizApa hai aura nItihIna dharmAcaraNa kevala vaiyaktika / dharma vyavahAra se utpanna hai, jJAnI puruSoM ne jisakA sadA AcaraNa kiyA ve vyavahAra aura AcaraNa hI apekSita haiM / isa prakAra mahAvIra ne ahiMsA ko vRhat aura vyApaka sAmAjika dharAtala diyA / unakA vidhAna thA 'cAritaM dhammo ' sadAcAra hI cAritra dharma hai / vyakti kI ho, cAhe samAja yA zAsanatantra kI, hiMsA kA kAraNa bhaya aura krodha hai / jainadharma kaSAya ko kAluSya kA kAraNa mAnatA hai- Aveza, lAlasA, 348 adhikAralipsA aura vitteSaNA hI hiMsA aura parigraha ke hetu hai, 'gaMthehi taha kasAo, vaDDhai vijjhAI tehi viNA / ' Adhunika samAjazAstra va manovijJAna meM bhI krodha, mAna, mAyA aura lobha kA vaijJAnika paddhati se nirUpaNa milatA hai / krodha ko hI leN| krodha pratizodha mA~gatA hai, vaha mAnasika aura zArIrika saMtulana naSTa kara detA hai / bhagavatI sUtra meM isakI vibhinna avasthAoM kA vivaraNa prApta hotA hai| bhagavAna mahAvIra kahate haiM krodha - ucita anucita kA viveka naSTa karane vAlA hai, vaha prajvalana rUpa AtmA kA duSpariNAma hai| Aja manovijJAna ne bhI isa tathya ko bhalIbhA~ti ujAgara kara diyA hai| caraka ne to yahI batAyA ki krodha Adi vikAra se vyakti hI nahIM, usake AsapAsa kA vAtAvaraNa bhI vikRta ho jAtA hai / vyakti aura samAja meM sArvadezika zAnti tabhI sambhava hai jaba hama apanI jIvana prakriyA meM AmUla parivartana kreN| prasiddha manovaijJAnika irika barna kA kathana hai 'manuSya kI racanAtmaka jijIviSA aura saMhArAtmaka vijIgiSA vaha kaccA mAla hai, jisakA Aja manuSya aura saMskRti ko upayoga karanA hai - samAja aura mAnavajAti kI saMrakSA ke lie use saMhArAtmaka vijIgiSA samApta kara racanAtmaka jijIviSA ko AdhyAtmika va jAgatika samRddhi meM lagAnA hogA / ' vyakti kA mAnasika vikAsa aura sAmAjika zAnti isa para nirbhara karatI hai ki vaha ina janmajAta zaktiyoM kA kisa uddezya se prayoga kare / vyakti kA mAnasika saMtulana hI sAmAjika saMtulana kA prathama caraNa hai / mahAvIra ne apanI sArI zakti isI meM lgaaii| unhoMne ahiMsA ke siddhAnta ko manuSya yA pazu hiMsA taka hI sImita na rakhakara samasta sacarAcara jagata para, SaTakAya jIvoM para, jIvana ke pratyeka pahalU aura pakSa para anivArya caturtha khaNDa : jaina saMskRti ke vividha AyAma sAdhvIratna kusumavatI abhinandana grantha 212 www.jainelik.org
Page #7
--------------------------------------------------------------------------
________________ KASARA samajhA / ahiMsA ke niSedhAtmaka aura vidheyAtmaka yathArtha prajAtantra kI sthApanA kA samartha sAdhana hai yA donoM rUpoM para gahana vicAra kiyaa| bhAva hiMsA (yaMga iMDiyA-mArca 16, 1925) hiMsA sAmAjika aura dravya hiMsA kA sarvAMgINa vivecana kara hiMsA ke durAgraha hai, ahiMsA satyAgraha / vartamAna samaya meM pA~ca samAdAna btaae| unhoMne kahA--'ahiMsA janatA kA virodha vyakti aura sampatti ke viruddha niuNA diTThA savva bhUesu saMjamo (dazavakAlika hiMsAparaka bana jAtA hai, aisA virodha sAmAjika 5-) kyoMki sabhI prANiyoM ko jIvana priya hai- parivartana kA upakaraNa kabhI nahIM bana sakatA, vaha to Sil sukha anukUla hai aura duHkha pratikUla / 'appiya vahA, avyavasthA, tanAva aura nirAzA ko panapAkara aura mA piya jIvaNo, jIviu kAmA, savvesi jIviyaM piyaM' adhika hiMsAtmaka kArravAI kA nimitta banatA hai / (AcArAMga 1-62-7) mahAvIra kI isa ahiMsA Adhunika cintAdhArA ke anya siddhAntoM kA / saMskRti ko hI Adhunika yuga meM mahAtmA gAMdhI ne tathyAnazIlana bhI kreN| apanAyA, vinobA bhAve ne sarvodaya siddhAnta meM svIDana arthazAstrI eDalara kArlasana ne isa pramukha maanaa| dRSTi se 'viparyasta upayogitAvAda' kI vyAkhyA nIgro netA mArTina kiMga lUthara kA uddharaNa karate hue likhA hai-'hameM apanI sAmAjika bhI yahA~ samIcIna hogA 'ahiMsaka vyakti kI yaha vyavasthA kA punanirmANa manuSya ke kaSToM ko mAnyatA hai ki apane virodhI kI hiMsA ke kama karane ke lie karanA caahie| jo Aja samakSa bhI vaha AkrAmaka bhAva na rakhe apitu yaha dhanI aura samRddha haiM unakA Arthika stara bar3hAnA eka satprayAsa kare ki usakI hiMsAtmaka yA AkrAmaka khokhalA va sArahIna vicAra hai| jaba taka pratyeka zakti kA nirasana ahiMsA se saMbhava ho skegaa|' vyakti kI AvazyakatAoM kI pUrti na ho jAe, lUthara kahatA hai 'dhikkAra ke badale dhikkAra vApasa koI bhI adhika samRddha na ho isake lie Ava57 lauTAne se dhikkAra kA guNana hotA hai, andhakAra zyaka hai-naitika sAdhana na ki bhautika upAya / ' ye / kabhI andhakAra dUra nahIM karatA-hiMsA se hiMsA kI naitika sAdhana hI vyakti aura samAja ko zAMti 1 vRddhi hotI hai / ' mahAtmA gA~dhI ne isako hI sArva- lAbha de sakate haiN| isI se manovizleSaNAtmaka / bhauma prema aura sarvAdhika dama kahA thaa| ahiMsA cikitsA aba (jUliyasa segala ke zabdoM meM) vyakti ko abhaya karatI hai aura dUsaroM ko bhii| mAnasika roga aura pIr3A se mukti ke lie AtmalA abhayaM vai brahma mA maiSI-yahI usakA maMtra hai| paritoSa para adhika bala detI hai-Atmopalabdhi 5 vinobAjI ke zabdoM meM isase manuSya satyagrAhI para, kyoMki isI se vyaktitva kA svastha aura hotA hai| samIkRta vikAsa saMbhava hai| manuSya ke prakRta mUlya kA belajiyana samAjavAdI cintaka bArTa De bodha se avyavasthA ko bhI suvyavasthA meM pariNata / lAiTa ne likhA-'hiMsA kA prAcurya jitanA adhika kiyA jA sakatA hai / lyona Aijanabarga ne isa para hogA, krAMti utanI hI kama / aisImova kA vAkya jora diyA hai ki 'hameM manuSya kI prakRti kA ho lA hai 'hiMsA asamartha AdamI kA antima Azraya hai|' mAnavIkaraNa karanA hai kyoMki mAnavIya hiMsA IN hiMsA aura kaTutA ke madhya sAmAjika parivartana sAmAjika damana kA hetu nahIM usakI pratikriyA kA 6 apanI zakti aura arthavattA samApta kara detA hai| pariNAma hai|' Aja kI janatAMtrika paddhati kI mUlabhUta Avazya- vartamAna visaMgati yaha hai ki Aja bAlaka katA hiMsAvihIna zAsana tantra se hI saMbhava hai| yA kizora varga jaba yuvAvarga ko saMgharSa aura mahAtmA gAMdhI ke anusAra ahiMsA kA vijJAna hI hiMsArata dekhatA hai, jaba jAtIya netA svArtha va sattA | caturtha khaNDa : jaina saMskRti ke vividha AyAma 59 sAdhvIratna kusumavatI abhinandana grantha ) www.jain towary.org O VERT Jain Sucation International
Page #8
--------------------------------------------------------------------------
________________ 3EE ke lie yahI mArga apanAte haiM, to vaha bhI isa samajhAte rahe 'visaMkaTakaovva hiMsA parihariyavvA / duSprabhAva meM Akara usI patha para calatA hai-unakA tado hodi / ' anukaraNa karatA hai| isI se lyona Aijanabarga ___ sabake sAtha maitrI bhAva rakho, kisI se vaira-d kahatA hai ki hiMsA duSpariNAma hai antaravarga saMgharSa / sikha virodha na ho| yadi yuddha hI karanA hai to apane hA kA.jise hamAre netA bar3hAvA de rahe haiN| hameM samasta se kro| Antarika zaddhi hI sarvazreSTha hai, bAhya mAnava samAja ko avibhakta ikAI ke rUpa meM grahaNa zUddhi sUmArga nahIM / dhana aura saMgraha pramAda kA kAraNa kara mAnavIya mUlyoM kA vikAsa karanA hogaa| hai-'vitteNa tANaM na labhe pamatte imammi loe aduvA bhrAtRtva aura maitrI kA siddhAnta prAcIna hai, para paratthA / ' 'lAbhasseso aNu phAso manne annaya-ie Aja mAnava astitva kI rakSA kI vaha prathama ani rAbhAve' unhoMne sadaiva jAgrata rahane ko kahA-vinaya vAryatA hai| aura viveka ko AtmajJAna ko pIThikA btaayaa| hameM yaha niHsaMkoca svIkAra karanA hogA zoSaNa aura parigraha kA khulakara virodha kiyAki manuSya hI apanA bhAgyavidhAtA hai va puru- kyoMki 'jahA lAho tahA loho, lAhA loho-pavaDDhai' ||8 SArtha hI usakA niyAmaka hai| prasiddha vicAraka parigrahI ko zAnti, sukha aura santoSa kahA~-vaha banDa rasala ne sAmAjika parivartana ke siddhAntoM to 'savvato picchato parimasadi palAdi mujjhadiya / meM jIvana kI isa AMtarika prakriyA ko- ahiMsA, yahI to ahiMsA kA rAjapatha hai-zAnta, sthira, satya, samatA, aparigraha aura sAtvika AcaraNa ko saumya aura zreSTha / hI pramukha ginA hai| Aja kI bhayabhIta saMtrasta aura abhizapta ye vidvAna vicAraka Aja jisa tathya kI ora mAnava jAti ke lie yahI to paramauSadhi saMketa kara rahe haiM, zatAbdiyoM pUrva bhagavAna mahAvIra saMjIvanI hai, lokahita aura sarvabhUtahita kI, ne yahI batAyA thaa| unhoMne 'Ayao bahiyA pAsa sarvodaya kI, sAmAjika parivartana kI / mahAvIra kI tamhA na hantA na vighaaie|' ahiMsA ke dvArA vizva paramparA meM hI mahAtmA gA~dhI ne bhI yahI mArga maitrI kA saMdeza diyA, manuSya manuSya ko samAna apanAyA aura kahA-sAmAjika aura Arthika va batAyA ahiMsA hI sthAyI zAnti kI jananI hai| ahiMsA se hI mAnavasamAja vartamAna vibhISikA, vijIgiSA "caraNaM havai sadhammo so havai appasamA vo' aura visaMgati se mukta ho sakatA hai| unhoMne spaSTa so rAga rosa rahio jIvassa aNNa pariNAmo / " kahA ki eka saccA ahiMsaka vyakti samasta samAja na koI jAti ucca hai aura na koI hIna-no __ kA rUpAntaraNa kara sakatA hai| mahAvIra ne yahI kiyA aura yahI kahA / zrIguNavanta zAha ne ThIka ho hINo No-airitte No pIhae' unhoMne satya kI / kahA hai ki Aja jaina (aura ahisA) darzana kI sApekSatA ke sAtha-sAtha sahaastitva para jora diyA, ' sArthakatA ahiMsaka samAja kI racanA kI sthApanA meM puruSArtha ke lie kahA-purisA !tumameva tuma mitta, kiM bahiyA mittamicchasi / kaSAya va duSpravRttiyoM se 1 mukti kA mArga batAyA,AdhyAtmika vikAsa ke sAtha aise samAja meM zAkAhAra kA bolavAlA hogA, mAnavIya uccatA aura cAritra para dRSTi rkhii| pradUSaNa nyUnatama hogA, zoSaNa nahIM ke barAbara aura unakA udghoSa thA-'saccaM midhiti kuvvh|' Arthika asamAnatA ekadama kama hogI aura yuddha jahA~ satya hai vahA~ bhaya nahIM / 'na bhAiyavvaM / ' ve sadA ke lie nahIM hogaa| Aja hameM ahiMsA ko caturtha khaNDa : jaina saMskRti ke vividha AyAma sAdhvIratna kusumavatI abhinandana grantha ...bendrivate. Personal use only
Page #9
--------------------------------------------------------------------------
________________ % D jIvana ke sAtha jor3anA hai| ahiMsaka samAja kA jika parivartana ke lie sUkSma aura mahat ahiMsA 7 artha hai prema, karuNA aura mitratA kA samAja / isI vyakti aura samAja donoM ke lie anivArya haise Aja ke saMgharSa meM ahiMsA ke dhArmika mUlya ke vahI kevala mAtra sAdhana hai| ANavika yuddha ke na sAtha sAmAjika, rAjanItika, sAMskRtika aura hone para bhI, pRthvI mauna bhAva se hamArI jIvana mAnavIya mUlya evaM arthavattA bhI nitAnta Avazyaka kRta prakriyA ke kAraNa naSTa ho rahI hai, use yadi hai, yadi yaha nahIM hotA hai to pRthvI para jIvana ke bacAnA hai to usameM AmUla parivartana karanA ati nAza ke cihna spaSTa hai / mahAvIra ko vicAra krAMti Avazyaka aura anivArya aura yaha ahiMsA ko apahI hamAre AcAra kA Azraya hai, sambala hai / sAmA- rimeya vyakti se hI sambhava hai| HAMAKER BY.PHY AdA IFAON 6 - --- ----sandarbha stha la - - - - - ---6 Carles Ronmolo : Truth and Non-Voilence (UNESCO-SYMPOSIUM) RC. Wright Mill : The Causes of World War Three, 1950 3 P. Sorokin : The Reconstruction of Humanity. 8 Eihustin : Interview, July, 1955 5T. Unnithan Yogendra Singh : Sociology of Non-Voilence. 6 J. S. Mathur P.C. Sharma : Non-Voilence and S.cial Change g Unto Tahzinen : Ahinsa 5 Kausleya Walli : Ahinsa in Indian Thought. S. Radhakrishnan : Religion and Society 10 P. Sorokin : Social and Cultural Dynamics 11 Eric Berne : A Layman's Guide to Psychiatry and Psychoanalysis 12 vI. ena. sinhA guNavaMtazAha : jaina dharma meM ahiMsA / mahAmAnava mahAvIra 13 yuvAcArya mahAprajJa : mahAvIra kI sAdhanA kA rahasya 14 muni nathamala : ahiMsA tatva darzana 15 becaradAsa zAstrI : mahAvIra vANI 16 E. Hytton : Non-Voilence and Developmental Work 17 Alduous Muxley : Ends and Means 18 Edward Wilson : Sociobiology 19 M. Francis Abraham : Sociob ology : Modern Social Theory 20 sarva sevAzrama prakAzana : samatA sUtra 21 zrIcanda rAmapuriyA : mahAvIra vANI 22 nirmala kumAra : bhagavAna mahAvIra 23 DA. bhAgacanda zAstrI : jainadarzana va saMskRti kA itihAsa 24 muni amolaka RSi : jaina dharma va darzana 25 guNavanta zAha : mahAmAnava mahAvIra vibhinna jainAgama, yaMga iNDiyA, amerikana rivyU Adi patrikAe~ / 351 caturtha khaNDa : jaina saMskRti ke vividha AyAma 60 sAdhvIratna kusumavatI abhinandana granthaG620 9 . Jalliducation International Por Private & Personal Use Only www.ja berary.org