Book Title: Agamik Shabdavali aur uski Paribhashikta
Author(s): Mahendrasagar Prachandiya
Publisher: Z_Mohanlal_Banthiya_Smruti_Granth_012059.pdf
Catalog link: https://jainqq.org/explore/210169/1

JAIN EDUCATION INTERNATIONAL FOR PRIVATE AND PERSONAL USE ONLY
Page #1 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sva: mohanalAla bAThiyA smRti grantha Agamika zabdAvali aura usakI pAribhASikatA - DAH mahendrasAgara pracaMDiyA ema.e., pI-eca.DI., DI. liTa kAla-kSetra meM hone vAle naityika parivartana ke kAraNa hamAre soca aura samajha meM bhI yatheccha parivartana huye haiN| parivartana pratikSaNa ho rahe haiN| isI parivartana kI paramparA meM tathA hamAre naityika svAdhyAya ke abhAva meM Aja Agamika zabdAvali pUrNataH pAribhASika ho gayI hai| AcArya kundakunda ke anusAra zramaNa aura sAdhu Agama cakRtU sAhU arthAta sAdhu Agama kI A~kha se dekhatA hai| Agama kI A~kha se jIva aura jagata ko dekhe bagaira prANI kA Atmika aura AdhyAtmika vikAsa sambhava nahI hotA hai| Agama ko dekhane aura parakhane ke liye usakI pAribhASika zabdAbali para sAvadhAnI pUrvaka adhyayana aura anuzIlana karanA paramAvazyaka hai| __ isI AvazyakatA ko dhyAnameM rakhakara yahA udAharaNArtha dasa zabdoM - yathA 1) Avazyaka 2) indriyA 3) kaSAya 4) guNasthAna 5) jaina saMgha 6) parISaha 7) pratikramaNa 8) samiti 6) sAdhu samAcarI 10) salleMkhanA 2010_03 Page #2 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ke Arthika svarUpa meM vyApta pAribhASikatA kA ujAgaraNa karanA vastutaH hamArA mUla abhipreta hai / Avazyaka 1 Avazyaka zabda ke mUla meM 'avaza' kI sArthakatA hai / ve sabhI jIvaMta yoga aura prayoga jinase prANI - zrAvaka aura zramaNa indriya - viSayoM ke vaza meM na rahe vastutaH Avazyaka kahalAtA hai / saMsAra kI samasta dhArmika mAnyatAoM meM Avazyaka jaise abhiprAya ko mahattva diyA gayA hai| isase anuprANita sAdhaka athavA zrAvaka apanI jIvana caryA ko dekhatA aura parakhatA hai| vaidika paramparA meM ise 'saMdhyA' tathA bauddha paramparA meM 'upAsanA' kahA gayA hai| pArasI dharmAvalambI ise 'khora - deha avastA', yahUdI aura IsAI mAnyatAoM meM 'prArthanA' tathA islAma meM ise kahA gayA hai - 'namAja' / jaina dharma meM isa prakAra ke abhipreta ko 'Avazyaka' saMjJA se abhihita kiyA gayA hai / digambara AmnAya meM SaTa AvazyakoM kI saMjJAyeM nimnAMkita hai - 1) devadarzana 2) gurUprApti 3) saMyama 4) tapa 5) svAdhyAya 6) dAna darzana-digdarzana jabaki zvetAmbarI paramparA meM SaDAvazyaka nimnarUpa meM ullikhita hai / yathA - 1) sAmASika 2) catuviMzatistava 3) vaMdana 4) pratikramaNa 5) kAryotsarga pratyAkhyAna 2010_03 24 15 Page #3 -------------------------------------------------------------------------- ________________ / sva: mohanalAla bAThiyA smRti grantha sAdhaka/zramaNa athavA zrAvaka kI dainika caryA jaba ina AvazyakoM se sampRkta sampanna hotI hai, taba vaha vastutaH sanmArgI ho jAtI hai| indriyA indriya zabda ke mUla meM zabda hai-indr| indra zabda kA eka artha hai aatmaa| AtmA sarvathA amRta dravya/tatva hai| indriyA do rUpoM meM vibhakta hai - (1) bhAva indriya (2) dravya indriya indriyoM kA bAhaya paudagalika rUpa dravyendriya kahalAtA hai jabaki Antarika cinmaya rUpa kahalAtA hai - bhaavendriy| dravyarUpA indriyA vastutaH AtmA kI paricAyaka hotI haiN| AtmA ke dvArA hone vAle sabhI saMvedano ke ve sAdhana bhI hotI haiN| indriyA gaNanA kI dRSTi se pAMca prakAra kI kahI gayI hai| yathA 1) AMkha 2) kAna 3) ghrANa 4) rasanA 5) sparzana saMsAra ke sabhI jIva karmAnusAra ina indriyoM ko dhAraNa karate hai| eka indriya-sparzana dhAraka jIva sthAvara kahalAte haiM aura zeSa kahalAte hai trs| mana ke sAtha pAMca indriyoM ke dhAraka zreSTha kahalAte haiN| manuSya sarvazreSTha prANI hai| kaSAya kaSa aura Aya ke sahayoga se kaSAya zabda kA gaThana huA hai| kaSAya kA artha - abhiprAya hai karma tajjanya jnm-mrnn| Aya se tAtparya hai - AnA arthAta baMdhana! jIva kA bAra-bAra janma-maraNa ke cakra me par3anA vastutaH kaSAya kA pariNAma hai| Avega tathA lAlasA mukhI vRttiyAM aura pravRttiyAM kaSAya ko janma detI hai / 2010_03 Page #4 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 209999 darzana-digdarzana krodha, mAna, mAyA aura lobha nAmaka cAra kaSAya kahIM gayI hai| kaSAya hI AtmA kI vikRti kA mUla kAraNa hai| kaSAyoM kA pUrNataH anta honA hI jIva kA bhava-bhramaNa se mukta honA hai - kaSAya muktiH phila muktirev| guNasthAna guNasthAna vastutaH yaugika zabda hai| guNa aura sthAna ke yoga se 'guNasthAna' zabda kA gaThana hotA hai| guNa zabda vastutaH AtmA kI vizeSatA kA bodhaka hai| AtmA kI vizeSatAeM pAMca prakAra kI hai jinheM bhAva bhI kahate haiN| 1) karmoM ke udaya se audayika bhAva 2) kamoM ke kSaya se kSAyikabhAva 3) kaSAya ke zamana se aupazamikabhAva 4) kSayopazama se kSayopazamikabhAva 5) karmoM ke udaya Adi se na hokara svAbhAvika hone se 'pAriNAmikabhAva' / ye pA~coM bhAva hI vastutaH guNa haiM aura 'sthAna' se tAtparya hai bhuubhikaa| isa prakAra AtmA ke bhAvoM kI bhUmikA kahalAtI hai - gunnsthaan| guNasthAna caudaha kahe gaye hai jo AtmA ke uttarottara vikAsa ke paricAyaka haiN| prathama se tIsare guNa sthAna vAle jIva kahalAte haiM - bahirAtmA / bahirAtabhA sadA mithyAdarzI hote haiN| cauthe se bAraha guNasthAna vAle jIva antarAtmA kahalAte haiM, aise jIva sadA samyakadarzI hote haiM aura terahave tathA caudahaveM guNasthAna vAle jIva kahalAte haiM - prmaatmaa| paramAtmA sadA sarvadarzI hote haiN| .. isa prakAra saMsAra ke anantAnta jIva rAzi inhI caudaha guNasthAnoM me samAviSTa ho jAtI hai| jaina saMgha antima tIrthaMkara bhagavAna mahAvIra ne jaba dharma-zAsana kI sthApanA kI taba jaina saMgha ke sthApana kI AvazyakatA bhI anubhava huI aura taba 'jaina saMgha' bhI gaThita kiyA gyaa| sAdhu, sAdhvI, zrAvaka aura zrAvikA kA samavAya jaina saMgha ke rUpa ko svarUpa pradAna karatA hai| sAdhu aura sAdhvI-jIvana prAyaH nivRttiparaka hotA hai jabaki zrAvaka aura zrAvikA gRhastha kA samucita pravRtti mUlA svarUpa sthira karatA hai| 2010_03 Page #5 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sva: mohanalAla bAThiyA smRti grantha saMgha zramaNo kI AcAra saMhitA ko sthira karatA hai usa prakAra vaha gRhasthoM ke lie bhI Adarza vidhi aura vidhAna kI sthApanA karatA hai| jaina paramparA meM zrAvaka banane ke lie durvyasano ke tyAga kI AvazyakatA asaMdigdha hai| vyasana sAta kahegaye haiM - dyUta khelanA, AkheTa madirApAna, corI karanA, mAMsAhAra, parastrIgamana aura vezyAgamana - kisI bhI guhastha ko ye vyasana vinAza ko pahuMcA dete haiN| ataH ina sabhI vyasano kA tyAga kiye binA koI prANI kabhI apanA uddhAra nahIM kara sakatA hai| pariSaha __ pariSaha zabda kI arthAtmA kA AdhAra sahaja rUpeNa sahana karane meM nihita hai / karmoM kI nirjarA karane ke lie svataH sahana karane kI pravRtti parISaha meM vyApta hai| parISaha sahana karane kA artha zarIra, indriya aura mana ko kaSTAyita karanA nahIM hai| isakA mUla lakSya sanmArga para nirvighna calane ke lie saMyama aura tapAdi dharmA kI sAdhanA aura ArAdhanA karanA sadhA huA sAdhaka parISaha se kabhI dhabarAtA nahIM aura na vyAkula hI hotA hai apitu vaha mAtra draSTA bana kara zAnti pUrvaka sahana karatA hai| pariSaha bAIsa kahI gaI haiN| inake krama aura saMjJAoM meM vibhinna graMthoM meM bhinnatA pAI jAtI hai| darzana aura prajJA parISahamArga se acyavana meM sahAyaka hotI hai aura zeSabIsa parISaha karmo kI nirjarA meM sahAyatA karatI hai| pratikramaNa _isa zabda ke mUla me kramaNa kriyA mahattvapUrNa hai| isa se do zabda sthira hote haiM bAhara kI aura prahAra karane ke bhAva uddIpta hote haiM jaba ki pratikramaNa meM yaha prahAra antarmukhI hotA hai| pramAda ke kAraNa zubha aura zuddha saMkalpa se vicalita hokara azubha aura anuva saMkalpa me cale jAne para punaH zubha kI aura lauTa Ane ke prayAsa - prayoga meM pratikramaNa kA abhipreta mukhara ho uThatA hai| sAdhaka apanA Antarika nirIkSaNa karatA hai, aura jaba use yaha anubhava hotA hai ki yaha parivartana athavA skhalana hamArI mUrchA aura ajJAnatA ke kAraNa huA hai vaha use sudhAratA hai, prAyazcita karatA hai tAki use dubArA AvRta na kiyA jaay| isa samagra prakriyA kA nAma hai pratikramaNa / 2010_03 Page #6 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pratikramaNa ko pAMca bhedoM meM vibhakta kiyA gayA hai / yathA daivasika rAtrika pAkSika 4) caturmAsika sAMvatsarika 5) dinabhara meM huye doSoM kA anta meM pratikramaNa arthAta cintana karanA daivasika pratikramaNa kahalAtA hai / rAtrikAla meM doSoM kA prAtaH cintavana karanA vastutaH rAtrikA, pratikramaNa hai / pandraha dino kI avadhi meM bana par3e doSo kA cintana karanA pAkSika aura cAra mahInoM ke eka sAtha avadhime bane doSoM kA cintana cAturmAsika pratikramaNa kahalAtA hai / isI prakAra varSa bhara ke doSoM kA pratikramaNa karanA kahalAtA hai sAMvatsarika / darzana-digdarzana pratikramaNa kA Adhunika prayoga DAyarI lekhana hai / mahAtmA gAMdhI isI prakAra ke prayoga ke pakSadhara the / samiti - sama tathA iti : ke suyoga se samiti zabda kA gaThana hotA hai / sama se tAtparya hai ekIbhAvena aura itiH kA abhipreta hai pravRtti / isa prakAra prANAtipAta prabhRti pApoM se nivRtti rahane ke lie prazasta ekAgratA pUrvaka kI jAne vAlI Agamokta samyaka pravRtti kA nAma hai samiti / sAra aura saMkSepa meM samiti ko paribhASita karate huye kahA jA sakatA hai - viveka yukta pravRtti kA nAma hai - samiti / zramaNa aura zrAvaka kI surakSA aura vizuddhatA ke lie samiti aura gupti kA vidhAna hai| gupti kA artha hai gopana - gopanaM guptiH mana, vacana aura kAya ke yogoM kA jo prazasta nigraha hai vastutaH vaha hai gupti | samiti hai pravRtti mukhI aura gupti hai nivRttimukhI / ina dono kA yoga aSTa pravacanamAtA kA rUpa dhAraNa karatI haiN| ye pravacana mAtAeM vastutaH cAritra rUpA haiM / zramaNa aura zrAvaka ke saMkalpa rakSArtha pAMca prakArakI samitiyoM kA suyoga sarvathA sArthaka hai / 2010_03 4 Page #7 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sva: mohanalAla bAThiyA smRti grantha yathA1) iyaryA samiti 2) bhASA samiti 3) eSaNA samiti 4) AdAna nikSepaNa samiti 5) pariSThApanikA samiti sAdhu samAcarI sAdhu-jIvana ke lie nityakarmoM kI vyavasthA rAta aura dina meM sAdhu ko kisa kAryakrama ke anusAra apanA sAdhanAmaya jIvana vyatIta karanA caahiye| isa prakAra kA vidhividhAna vastutaH sAdhusamAcarI kahalAtA hai| ___ uttarAdhyayana sUtra ke anusAra zramacaryA hetu samAcArI ko ATha aMgo meM vibhakta kiyA gayA hai| yathA - 1) svAdhyAya 2) dhyAna 3) prati lekhana 4) sevA 5) AhAra 6) utsarga 7) nidrA 8) vihAra zramaNacaryA ke liye kahA gayA "kAle kAlaM samAcare" arthAta ThIka samayapara sabhI kArya karanA caahie| isa prayoga-caryA se aneka sahaguNoM kI abhivRddhi hotI hai| saMllekhanA jIvana aura maraNa sAMsArika prANI kI do pramukha ghaTanAyeM hai| jIvana sabhI ko sukhada aura priya lagatA hai| maraNa duHkhamaya apriya hai| jaina saMskRti meM maraNa ko kalAtmaka 2010_03 Page #8 -------------------------------------------------------------------------- ________________ darzana-digdarzana rUpa dekara mahotsava ke rUpa meM manAne kA nirdeza diyA hai| __saMllekhanA meM 'lekhana' zabda mukhyArtha hai| isakA artha hai zIrSa aura zAMta krnaa| jIvana ke antima kSaNo meM sAvadhAnI pUrvaka calanA vastutaH saMllekhanA vratarAja hai| isameM zarIra aura kaSAya ko kramazaH kRza aura kamajora kiyA jAtA hai| daraasala kAya aura kaSAya karmabaMdha kA merudaNDa hai ise kRza karanA hI kaSAya hai| saMllekhanA ko do rUpo meM vibhakta kiyA gayA hai| yathA - 1) kAya saMllekhanA yA bAhaya sNllekhnaa| 2) kaSAya saMllekhanA yA Abhyantara sNllekhnaa| anazana vrata sAdhanA se kAya kRza kiyA jAtA hai AbhyaMtara kaSAyoM ko puSTa karane ke kAraNoM ko kramaza kRza karanA hotA hai| isase atamAnasa me kisI prakAra kI kAmanA nahIM rhtii| jAgatika kAmanA jaba samApta ho jAtI hai taba siddha kAmanA sampUrNa hotI hai| saMdarbha graMtha 1) Avazyaka sUtra 2) Avazyaka niyukti 3) uttarAdhyayana sUtra 4) jainendra siddhAnta koza 5) tattvArtha sUtra 6) tattvArtha vRtti 7) dazavaikAlika 8) nandi sUtra 6) pravacana sAroddhAra 10) prajJApanA sUtra 11) bhagavatI zataka 2010_03