Page #1
--------------------------------------------------------------------------
________________
આગમ-સંપાદનનું દુષ્કર કા*
અહીયાં વિદ્વાન વક્તાઓએ જે કંઈ કહેવુ જોઈ એ તે ધણું કહ્યું છે. બહુ` કહેવાનું રહેતું નથી. તેમાં પણુ મારે શું કહેવુ' એ એક મેાટો પ્રશ્ન છે.
હું તેા ઇચ્છું કે અમે જે આ કામ કરીએ છીએ તેમાં અમારી ત્રુટિ કર્યાં છે તે સૂચવનાર અમને મળે. મહેનત તેા ધણી કરવામાં આવી છે. તેમ છતાં પ્રસંગે પ્રસંગે વિચારવામાં આવે ત્યારે ત્રુટિ એટલી બધી દેખાય છે કે આટલા મહાભારત કામને નિર્દોષ કેવી રીતે પાર પાડવું તે પણ સામે એક મોટો પ્રશ્ન છે. તેમ છતાં આજે કેટલાંક સાધનેને લીધે, પ્રાચીન ભંડારાનાં અવલાકનાને લીધે, સાહિત્યની આલેાચનાને લીધે, અને વિદ્વાનેાના સમાગમને લીધે જે કંઈ સ્ફૂર્તિ જીવનમાં જાગી છે તેને ઉપયાગ અહી કરી લેવા, એ દૃષ્ટિએ આ પ્રવૃત્તિ હાથ ધરી છે.
દુનિયાના વિદ્વાન ઉપર નજર કરીએ ત્યારે અમારું સંપાદન પૂર્ણ છે, એમ કહેવાની અમે હિંમત નથી કરતા. જોકે આ કામ હું એકલા નથી કરતા; બધા જાણતા હાય કે હું આ કામ એકલા કરું છું, તેમ છતાં પણ એમાં મારી સાથે આત્મીય ભાવે કામ કરનાર ઘણા મિત્રો છે: દલસુખભાઈ, ૫. અમૃતલાલ વગેરે ઘણા ઘણા એવા વિદ્વાનેા છે, જેઓ આ કાર્યમાં રાતિદવસ રચ્યાપચ્યા રહે છે. એને લઈ તે મારા ભાર એ થઈ જાય છે. છેલ્લાં વર્ષોમાં મારી આંખેા મેતિયાને લીધે અસમર્થ હતી. તે વેળા આ વિદ્વાનેએ જ કામને વેગ આપ્યા હતા. સાત વર્ષ વહી ગયાં. સાઠની સાલથી આ વિચાર થયા હતા. આટલાં વર્ષોમાં એક જ વોલ્યુમ બહાર પડયું. આથી એવે વિચાર આવે કે સાત વર્ષમાં એક જ વેલ્યુમ બહાર પડયું, તેા બધું કામ કયારે પાર પડશે ?
બીજી તરફ ષ્ટિ કરવામાં આવે તે એક એક વિષય પર આજે વિદ્વાના જે વિચારે છે, એ વિચારવાના સમય નથી, કામ ધણું મેટું છે, એટલે અમે મર્યાદા નક્કી કરી આગમે તૈયાર
કરીએ છીએ.
ડૉ. શુશ્રીગ, ડૉ. લેયમન, ડો. આસડૉ એ બધાએ આગમા વિષે ધણું વિચાર્યું છે. હમણાં ડૉ. આલ્પ્સડાના બે આર્ટિકલ્સ આવ્યા છે. એક તેા થીપરિન્ના વિષે હતા. આ ફ઼િટિકલ પ્રકાશન ત્યાંના જર્નલમાં પ્રકાશિત કર્યું હતું. આ લેખને ગુજરાતી અનુવાદ મહાવીર જૈન વિદ્યાલયના સુવર્ણ અંકમાં હતા. થીપરિન્દા વિષે જૈન સાધુને પૂછવામાં આવે તાપણ તે બતાવી નહીં શકે કે તે
* શ્રી મહાવીર જૈન વિદ્યાલય, મુંબઈની મૂલ આગમસૂત્રો પ્રકાશિત કરવાની યેાજના મુજબ શ્રી જૈન આગમ ગ્રંથમાલાના પ્રથમ ગ્રંથ ‘નંદ્રિમુત્ત અનુગોગારાવું ન 'ના પ્રકાશન સમારોહ પ્રસંગે આપેલ પ્રવચન. અમદાદ, તા. ૨૬-૨-૧૯૬૮.
Page #2
--------------------------------------------------------------------------
________________ 296 ] જ્ઞાનાંજલિ કેવી વસ્તુ છે ને તેનું કેટલું મહત્વ છે. ડૉ. આસડેટ્ટે તેના અધ્યયનને કાવ્યમય બનાવ્યું છે. હું નથી ધારતો કે અમારામાંથી કેઈનેય એનો ખ્યાલ હોય કે આ અધ્યયન કાવ્યમય છે કે તેના છંદોને ખ્યાલ હોય. અમે ત્યાં સુધી પહોંચ્યા નથી. બધા આગમો ભેગા કરવામાં આવે તો સહકારથી અશુદ્ધિઓનું સંશોધન થાય; એ એકાએક શક્ય નથી. તેમ છતાં પ્રાચીન આદર્શો એકત્ર કરીએ તો કેટલીક વાર શુદ્ધ પાઠ મળે છે. એ આધારે અત્યારનું કાર્ય કરવામાં આવે છે. સામાન્ય રીતે અમારી દૃષ્ટિ કંઈક શ્રદ્ધાભિમુખ છે. કેટલીક વખત એમ કહેવામાં આવે છે કે શ્રદ્ધા મૌલિક વિચારોને રોકે છે. એમ બનતું હશે, પણ શ્રદ્ધાની મર્યાદા કરી બીજા પાઠભેદો વિચારતાં ઘણી વસ્તુઓ વિચારાય છે. માત્ર એક ગ્રંથના પ્રત્યંતરના આધારે આ સંશોધન કરવામાં નથી આવતું. પણ તે ગ્રંથનાં અવતરણો, ઉદ્ધરણેને પ્રાચીન પ્રમાણેને અને આગમના પાઠોને ટીકાકારે, ચૂર્ણિકા, ટિપ્પનકારે ને વૃત્તિકારોએ–બધાએ જ્યાં જ્યાં નિર્દેશ કર્યો છે તે તે સ્થળોની તપાસ થાય છે. અત્યાર સુધી જે જે આગમ છપાયા છે તેને, પ્રાચીન તાડપત્રીઓની જે જે પ્રતો મળી શકી તે પ્રતે સાથે સરખાવી શુદ્ધ કરી રાખ્યા છે. તેને આધારે પાઠોને નિર્ણય કરીએ છીએ. ઘણી વાર એવું બને છે કે સંશોધનકારે સંશોધનમાં કોઈ સ્થળે જરૂર જણાય ત્યાં પાઠ દાખલ કરેલો હોય છે. તે યોગ્ય સ્થળે દાખલ થયો છે કે કેમ એ વિષે શંકા જાગે છે. અમારી આ મોટી મુશ્કેલી છે. એટલે શુદ્ધ પાઠે નક્કી કરવા મુશ્કેલ છે. કઈ પ્રતિમાં જોઈ પાઠો દાખલ કર્યા છે કે કેમ એ જેસલમેર, પાટણ, ડેક્કન કોલેજ, સુરત, વડોદરાના ભંડારો જોઈને, તથા ખંભાતના ભંડારની પણ પ્રાચીન પ્રતિઓની તપાસ કરીને નક્કી કરીએ છીએ. પ્રાચીન કાળથી ત્યાં પાઠો પડી ગયા છે. આજ સુધી અમે એક જ કામ કર્યું છે. દરેક પ્રાચીન ગ્રંથોને અનેકાનેક પ્રતિઓ સાથે સરખાવ્ય છે. એને આધારે એ રીતે એક એક આગમનું સંપાદન થાય છે. ભવિએ પણ એ જ પદ્ધતિ રહેશે. આ આગમો તૈયાર કરીએ છીએ તે વિદ્વાને તપાસે; તપાસીને ખલના હોય તેમ જ સંપાદનપદ્ધતિમાં દોષ હોય તો તેનું ભાન કરાવશે તો અમે રાજી થઈશું. સ્તુતિ કરનાર તે ઘણું મળે છે, પરંતુ ત્રુટિઓ દેખાડનારા એવા વિદ્વાનો ઘણું ઓછા મળે છે. હું ઇચ્છું છું કે કોઈ ત્રુટિઓ બતાવે. અમે એ વસ્તુ લક્ષમાં લઈ તેને ભવિષ્ય અમારાં સંપાદનોમાં ઉપયોગ કરીશું. અત્યારે દલસુખભાઈ વગેરે અહીં છે નહીં. તે બધા સહકાર્યકરોનો આ કાર્યમાં સહકાર છે. આત્મીય ભાવે પોતાનું જીવન એ ઓતપ્રત કરીને રહેલ છે. એવા કાર્યકરો ન હોય તો આ કામ ન થાય. પ્રાચીન કાળમાં અભયદેવાચાર્યું પણ લખ્યું છે કે ટીકાઓ રચતાં પહેલાં દરેક આગમની શુદ્ધ પ્રતિઓ તૈયાર થતી; અનેક જાતનાં પાઠાંતરો જોઈ જવાતાં. એવાં પાઠાંતરે કે જેના પાઠભેદ મૂંઝવી નાંખે કે સેંકડે કૃતિઓના પાઠભેદોમાંથી ક પાઠ સ્વીકારે અને કયાને જતે કરવો ? શ્રી અભયદેવાચાર્યને તેથી જ લખવું પડયું કે वाचनानामनेकत्वात् पुस्तकानामशुद्धितः। सूत्राणामतिगाम्भीर्यात् मतभेदाच्च कुत्रचित् / / દરેક ગ્રંથોમાં ક્યાંક થડા ને થોડા વધતા, ક્યાંક નાના ને ક્યાંક મોટા, ક્યાંક શુદ્ધ ને ક્યાંક અશુદ્ધ પાઠભેદે મળી આવે છે. સેંકડો વર્ષોથી લિપિના વિકારોથી, લહિયાઓ લિપિ સમજતા નહીં તેથી તેમ જ વિદ્વાને ભાષા ન જાણે તેથી પાઠભેદો વધતા રહ્યા છે. બધાને વિચાર કરવો દુષ્કર છે. તેમ છતાં અમે વીતરાગદેવના પ્રતાપે જે કંઈ બુદ્ધિનું બિંદુ મળ્યું છે, તેને આરાધનામાં ઉપયોગ કર્યો છે. વિધાને ગુટિઓ ક્ષમા કરે.
Page #3
--------------------------------------------------------------------------
________________ (eak ke) tapa Phe teenplay -2720PJ. 1 bulh Pzt 11.11PI Abohre He pled Porn Pireas Hife1HP 14-1618 10311o eno ebalcedo il luetoj] PER LRREROPAPP.222EDERLALUIDED PREDHENJETEBUERBERATERRESTRES 1632 D22SPREEBPSLAPPREPARERASPEjer2th DINNER BRIDALEERPREIDE, MePe 2AEBERSPERREIA222)12DEEP REND:222PRZEW8202PMLaR1222022120 DavRELEDIGEL I SBSETELEEPERIODELESEEDERSITEMPIRIDDLREPEPRAMBHEDERELATEIRRIERSHIBIRCLE CREMA21PLEBRAROBERRIDAS PRAR Eele22FILARROCEDICAZILHADELERLE MASTEREBAREILTERPRETRESPICERTENDEPARTMENTERTABETEEJETAEERESTHER TRAIPPIPEDI A INEMIERSEHEALT25E0SALESEN DERARPRIMAREURPETARJEEPERIORSEENSECLIPIPER AMSTERERNMEHREEKRISMASTERPRETRIEVE THEMATERMERMANEHATEERTISE MiameTERPitaenEETIMADISHEDTARITMEHTERIARRHER A PYARAMMARRIAGetball TERDRUPEED MAHISHET HERECIDEDDIREID OLDECEMPERIENNE ceRACTER NAREEMBEDITECICIPEPARADEDDLEMENTERTREETECTELEADEEPRELETEEDEEJMARAT PERSPERRE PELELER 222,5 2RPRER120192202222 DECENER ca Gap ARNARDABARRARES REPERRIGHET2LAG222ELUPTREN HEADHEPerseTRIESBALRAJESIBIMATERSTANEPRISPEEEEE E PLETERPRETIREATEIRem RRIBIARE L aem 23 URRARO MirakashNavam cod
Page #4
--------------------------------------------------------------------------
________________ ABाउनमःमकाreasnaमातमवयवदामालावायललवाजमावान दुरRERAमाव Awardविदिशाकेशीमरणदिलवामामागारद्यानिकारागावयाउनmaegसलाय सामनशासन अगमा बीमालादारावालानमन्बीणलायकामानातिलकामालनसमालएकाशानकमा नवशासारस्मसापड Earadipधमन मामेबाघेशीदाकाटाकाट निसाना दिखायावादाविrasalneaधिरपसारमा BETERESTIN यसकारितामा नामिश्विालमविराजिनमनासासारणा लकतमामटोनमेसनकतावासमारत माति सनसदामाराव३मिनमानमाल य मामामालिमकरायबामगाबाद KER-घसार नयागार दाताकाwais: दाखवलायवीरवल सामी Facीमाक्षिकामालती दिनानाशयशाला मारवलक्मपामाहाविमनातावादामासयमादायमाबावकाSENART J लदस्ती वालानीनEिS नावामागविनिमक्षिामा नादिनaaलहकमीयमानास्वाधीनता RTHENRNEकाममहाशानाताना लान्यामवलीय समितिकadaarशिमलाबालिगणाश्मिास्मिानासमा AFTEERIमकलगाववाशितकरकमलाल महाववाटा vasnaपियमदीमालारवालालमास्मिानिसमाधामटेकाबलावातावागाराम मात्यारावाणवतकलामाधामाधावागतादERIAng सजनमानसामानावकामाक्षावरशमलवामासस्वावधनमालाamaARREREFEEL मावानिशानियमाममाटानामशासकानवासमा वडारमाबादवानवताविरहाउसमावासावाकमावणाचावादावापादिEREADERERE नियामदानीमामलामाबसमानदायमणमा कमलदेवरवाशालाबासिहाहाकारितामामामानाFEEसबालमानसंEaratवपतक्ष्यमवादिनीवारियापतिमहा बाकामामहामन्यानमालनसमा ममायामपालवतापनगमामलरावाविवारवाभिमानाधिकालाकी मारमावस्रायलमध्यभागलSE MUARMeasanEATHEEमानिसमायणमिलनसानदायामासन घा maqateag मPPEACERaaaaaaaaaaनराधाददाबादमा सवागनवज्ञावककमानत Raसारमनपदधिरको garalaa MSADERaancण्डमाanaPावासावयासमायशीतिलालसम्म दनकाननामित मति दामध्यकावापादादिनापशनकामिन BAIEOneDHE मिलिनालस्वता SAMBHARATPAनमालामालीसाधनमा તીર્થાધિરાજ શત્રગિરિવર ઉપરથી, વાધણ પાળના સમારકામ દરમ્યાન, તાજેતરમાં મળી આવેલ મહામંત્રી વસ્તુપાલના वि.स. 1288 ना मे शिक्षामा पैडीना भी शिक्षा. (शुमे। 504 300)