Page #1
--------------------------------------------------------------------------
________________ DaoN0 racanA jaina . kozikAoM vAle haiM va kucha asaMkhyAtmaka va ananta kozikAoM vAle haiN| isa prakAra ke vibhAjana Adhunika vanaspati-zAstra meM bhI upalabdha haiN| bhagavatIsUtra meM vRkSa ke mUla, kanda, skandha, bIja, phala, puSpa Adi aneka bhAgoM kA vizleSaNa bhI diyA gayA hai| isa graMtha meM vanaspati meM saMvedana kriyA pAyI jAtI hai| isakA ullekha bhI hai, jisakA pramANIkaraNa vijJAna ke kSetra meM prophesara jagadIza candra bosa sthApita kara cuke haiN| vanaspati jIvoM kI rakSA karane kI preraNA bhI isa graMtha meM dI gaI hai| ina pramukha binduoM para prastuta lekha meM vicAra karane kA prayatna kiyA gayA hai| vanaspatiyoM meM jIvana : bhagavatIsUtra meM vanaspati vijJAna se sambandhita aneka prasaMga haiN| vanaspati meM jIva hote haiM isa bAta ko pramANita karane ke liye isa grantha ke usa prasaMga se jAnakArI prApta hotI hai jisameM bhagavAna mahAvIra aura gozAlaka ke bIca tila ke paudhe ke viSaya meM praznottara huA thaa| jaba ye donoM siddhArtha nagara se kUrmagrAma kI ora jA rahe the taba eka sthAna para patraprAkRta Agama sAhitya meM puSpa yukta hare-bhare tila ke paudhe ko dekha kara gozAlaka ne bhagavAna mahAvIra se pUchA ki isa tila ke paudhe ke puSpoM ke jIva mara kara kahAM utpanna hoMge aura yaha paudhA pUrA vikAsa jaina AgamoM meM Adhunika vijJAna kI paryApta sAmagrI prApta karegA yA nahIM? mahAvIra ne kahA ki isa tila ke ye upalabdha hai| kucha vidvAnoM ne isa kSetra meM kArya bhI kiyA hai| sAta phUla mara kara isI tila ke paudhe kI eka tila phalI bhagavatIsUtra meM bhI Adhunika vijJAna ke kaI tathya upalabdha haiN| meM sAta tiloM ke rUpa meM utpanna hoNge| mahAvIra kI isa bAta DaoN0 je.sI. sikadara ne isa viSaya para apane zodhaprabandha meM ko mithyA siddha karane ke lie gozAlaka ne thor3A pIche saMkSepa meM prakAza DAlA hai| bhagavatIsUtra ke vibhinna saMskaraNa rukakara cupacApa usa paudhe ko miTTI aura jar3a sahita vahIM ke sampAdakoM ne bhI isa prakAra ke saMketa diye haiN| una sabakA pheMka diyA aura Age nikala gyaa| thor3e samaya bAda vahAM gaharAI se adhyayana kiyA jAnA Avazyaka hai| varSA huI aura vaha tila kA paudhA vahIM para phira miTTI ke jaina AgamoM meM vanaspati-zAstra kI paryApta sAmagrI bIca panapa gayA aura jaba vaha gozAlaka bAda meM usa rAste upalabdha hai| bhagavAna mahAvIra aura gauzAla maMkhalIputra ke se vApasa lauTA to use usa tila ke paudhe meM tila kI phalI bIca huye saMvAda meM paudhe aura unake vikAsa ke sambandha meM aura usameM sAta tila prApta huye| isaliye yaha siddha huyA ki prakAza DAlA gayA hai| vibhinna prakAra ke dhAnya, jau, dAleM evaM vanaspatikAyaka jIva mara-mara kara usI vanaspati kAya ke anya tilahanoM ke paudhoM ke sambandha meM isa grantha meM batAyA zarIra meM punaH utpanna ho jAte haiMgayA hai ki kama se kama antarmuhUrta va adhika se adhika evaM khalu gosaalaa| vaNassatikAiyA pauparihAraM paridhati sAta varSa kA samaya bIja, bIja se paudhe ke rUpa meM Ane meM (zataka 15 uddeshk|) lagA sakate haiN| jaina AgamoM meM yaha bhI batAyA gayA hai ki isa bhagavatIsUtra meM anyatra bhI pRthvI, jala, agni, vAyu vibhinna RtuoM meM kauna-kauna se paudhe utpanna hote haiN| garma va aura vanaspatikAya meM jIvana zakti hai, isakA pratipAdana ThaNDI jalavAyu kA bhI paudhoM ke vikAsa para prabhAva par3atA hai| kiyA gayA hai| isake pUrva bhI AcArAMgasUtra meM vanaspati meM jaina AgamoM meM paudhoM ke bhojana ke sambandha meM bhI sAmagrI jIva hone ke sAta lakSaNa pratipAdita kiye gaye haiN| dI gaI hai| graMtha meM kahA gayA hai ki kucha paudhe saMkhyAtmaka vidvat khaNDa/74 zikSA-eka yazasvI dazaka
Page #2
--------------------------------------------------------------------------
________________ vibhinna saMjJAe : upalabdhatA, adhikatA aura kamI ko dhyAna meM rakhate huye bhagavatIsUtra meM vanaspatikAya meM dasa AhAra saMjJA ityAdi RtuoM ke anusAra apanA AhAra (poSaNa) grahaNa karatI haiN| bhI batalAI gaI haiN| ina saMjJAoM ke astitva ke kAraNa isase yaha bhI pramANita hotA hai ki paudhe saMkaTa kAla ke liye vanaspati meM aspaSTa rUpa se ve saba vyavahAra hote haiM jo manuSya bhI apane aMgoM meM AhAra saMcita kara rakha lete haiN| isI grantha yA vikasita prANI spaSTa rUpa se karate haiN| prasiddha vaijJAnika meM gautama gaNadhara ne yaha jijJAsA prakaTa kI hai ki yadi grISma jagadIza candra bosa Adi ne isI bAta ko vaijJAnika dRSTi se Rtu meM paudhe kama AhAra lete haiM to usa samaya aneka paudhe haresiddha bhI kiyA hai| bhare evaM puSpa evaM phaloM se yukta kaise hote haiM? taba bhagavAna aMkuraNa kSamatA kA samaya : mahAvIra ne samAdhAna karate huye kahA ki grISma Rtu meM uSNa bhagavatIsUtra meM vibhinna prakAra ke kRSi utpAdanoM ke yoni vAle kucha aise vanaspatikAya jIva hote haiM jo uSNatA ke antargata aneka prakAra ke per3a-paudhoM aura bIjoM kA vivaraNa vAtAvaraNa meM bhI vizeSa rUpa meM utpanna hote haiM, vRddhi ko prApta prApta hotA hai| vahAM yaha batalAyA gayA hai ki kisa prakAra karate haiM va hare-bhare rahate haiN| vanaspati ke vikAsa kA yaha krama vibhinna prakAra ke bIja paudhoM ke rUpa meM vikasita hote haiN| aura niyama Adhunika vanaspati vijJAna se bhI pramANita hai| grantha ke chaThaveM zataka ke sAtaveM sAlI nAmaka uddezaka meM parAsaraNa kI kriyA :kahA gayA hai ki yadi kamala Adi jAti sampanna cAvala bhagavatIsUtra meM yaha bhI kahA gayA hai ki vanaspatikAya meM (zAlI), sAmAnya cAvala (brIhi), geMhU (godhUma), jau (yava), jo mUla vanaspati haiM aura kanda vanaspati haiM, ina sabake jIva ityAdi dhAnya koThe meM surakSita rakhe hoM, bAMsa ke paTale meM, apanI-apanI jAti ke jIvoM se jur3e hote haiM va vyApta hote maMca para, bartana meM DAlakara vizeSa prakAra se lIpakara, chaMdita haiM kintu ve pRthvI ke sAtha jur3e hone se apanA AhAra grahaNa kiye huye, lAMchita karake rakhe huye hoM to unakI aMkuropti karate haiM aura usa AhAra ko vizeSa prakriyA dvArA vRkSa ke meM hetu bhUta zakti yoni kama se kama antarmuhUrta taka aura sabhI aMgoM ko ve pahaMcAte rahate haiN| adhika se adhika tIna varSa taka kAyama rahatI hai| vanaspati kI isa prakriyA ko Adhunika vanaspati vijJAna meM isa prakAra kalAya, masUra, tila, mUMga, ur3ada, bAla, kalatha, lA Apha Asamosisa (parAsaraNa kI kriyA) kahate haiN| isa kriyA Alisandaka, tuara, kAlA canA ityAdi ko uparyukta tarIke ke antargata paudhe kI jakar3A jar3eM AksIlarI rUTsa mUlIya dAba se rakhA gayA ho to unakI utpAdana kSamatA kama se antarmuhUrta ke dvArA pRthvI se vibhinna prakAra ke lavaNoM jaise nAiTrojana, evaM utkRSTa yoni pAMca varSa taka hotI hai| isI prakAra alasI, phAsphorasa, poTAza Adi kA jalIya rUpa meM avazoSaNa karake kusumbha, kodrava, kAMgaNI, baraTa, rAla, saNa, sarasoM mUlaka bIja pattiyoM taka pahuMcAtI haiM jahAM sUrya ke prakAza va haritalavaka kI Adi dhAnyoM kI utpAdana kSamatA kama se kama antamurhata evaM upasthiti meM ve bhojana kA nirmANa karake paudhe ke pratyeka bhAga meM utkRSTa yoni ke kAyama rahane kA kAla sAta varSa hai| pahu~cA jAtI haiM, jisase paudhA vikasita hotA hai| isa nirdhArita avadhi ke bAda ina sabhI prakAra ke dhAnyoM vanaspati vargIkaraNa :kI aMkuraNa-kSamatA samApta ho jAtI hai aura bIja abIjaka isI grantha meM eka jijJAsA kA aura samAdhAna kiyA gayA ho jAte haiN| hai ki AlU, mUlA, adaraka, haldI ityAdi ke antargata Ane AhAra-saMgrahaNa : vAlI vibhinna vanaspatiyAM ananta jIva vAlI haiM aura bhinnabhagavatIsUtra meM vanaspati vijJAna ke sambandha meM jo bhinna jIva vAlI haiN| isase kanda mUla ke antargata Ane vAlI mahatvapUrNa siddhAnta pratipAdita kiye gaye haiM unameM se jo pramukha 23 vanaspatiyoM kA nAmakaraNa bhI yahAM diyA gayA hai :haiM yahAM una para vicAra karanA Avazyaka hai| isa grantha meM batAyA 1) AlU 2) mUlA 3) zrRgabera adarakha 4) hirilI gayA hai ki vanaspati kAyaka jIvana vibhinna RtuoM meM bhinna 5) sirilI 6) sisirilI 7) kiTTikA 8) chiriyA prakAra se apanA AhAra grahaNa karate haiN| pAvasa (varSA) Rtu meM 9) chIra vidArikA 10) vajrakanda 11) sUraNakan vanaspatiyAM sabase adhika AhAra karane vAlI hotI haiN| isake 12) khilUr3A 13) bhadramothA 14) piMDaharidrA 15) haldI bAda zarada Rtu va hemanta Rtu meM usase kama AhAra karatI haiM 16) rohiNI 17) hUthIhU 18) thirugA 19) mRdkarNI tathA basanta va grISma Rtu meM kramaza: alpAhArI ho jAtI haiN| 20) azvakarNI 21) siMhakarNI 22) sihaNDI granza ke isa kathana kA artha hai ki vanaspatiyAM jala kI 23) musunnddii| zikSA-eka yazasvI dazaka vidvat khaNDa/75
Page #3
--------------------------------------------------------------------------
________________ ina sabakI Adhunika vanaspati vijJAna kI zabdAvalI meM (bAla jAti), (5) ikSu (galA Adi), parvavAlI vanaspati pahacAna kI jA sakatI hai| (6) darma (DAbha Adi tRNa-ghAsa jAti), (7) abhra (ghAsa __bhagavatIsUtra meM AThaveM zataka ke tIsare uddezaka kA vizeSa) evaM (8) tulsii|| nAma hI rukkha zattaka hai| arthAt isameM vRkSa ke sambandha meM hI ___ isa prakAra bhagavatIsUtra se vanaspati vijJAna ke sambandha meM vivecana kiyA gayA hai| isa vivaraNa meM vRkSoM kA vargIkaraNa aura adhika sAmagrI bhI ekatra kI jA sakatI hai| bhagavatIsUtra tIna prakAra se kiyA gayA hai|" meM kevala vanaspati ke sambandha meM hI nahIM, jIvana vijJAna evaM (1) saMkhyAta jIva vAle vRkSa, (the plant with numerable paramANu vijJAna ke sambandha meM bhI sAmagrI upalabdha hai| jyotiSa beings) evaM gaNita viSayaka paryApta ullekha isa grantha meM prApta haiN| pro0 tAr3a (palm treo), tamAla (dark barked xanthochymus je. sI. sikadara ne isa viSaya meM apanA zodhakArya prastuta puctorius), takkAlI (pimentaacris), tetali kiyA hai| phira bhI vistAra se aura tulanAtmaka dRSTi se abhI {temarind), nArikela (coconut) aadi| zodha karane kI AvazyakatA banI huI hai| (2) asaMkhyAta jIva vAle vRkSa (the plant in which there are . sandarbha innumerable beings) inheM punaH do bhAgoM meM vibhAjita kiyA gayA hai- 1. sTaDIja ina da bhagavatIsUtra-DaoN0 je0sI0 sikadara, vaizAlI a) eka astikAya (one seeded) 1964 / nIma, Ama, jAmuna, palAza, bakula, karaMja, sAla 2. AcArAMgasUtra prathama zrutaskandha, uddezaka 5 3. jaina AgamoM meM vanaspati-vijJAna (paM0 kanhaiyAlAla loDhA) ba) bahubIjakA (many seeded) 4. teNa paraM joNI pamilAti, teNa paraM joNI paMviddhaMsati, teNa paraM, amarUda, dADima, tindukA, AMvalA, bela, bIe abIe bhavati, teNa paraM joNivocchede pannatte smnnaauso| AnAnAsa, baTa --bhagavatIsUtra, zattaka - 6, u. 7 (pR 73) / (3) ananta jIva vAle vRkSa (The tree with infinite 5. goyA, gimhAsu NaM bahave usiNajoNiyA jIvA ya puggalA ya beings) vaNassatikAiyattAe vakkamaMti viukkamati cayaMti uvavajjati, 1-Aluka, 2-mUlaka, 3-zRgabera adaraka ityAdi 23 evaM khalu goyama / gimhAsu bahave vaNassatikA iyA pattiyA puSphiyA prakAra kI kaMdamUla Adi vanaspatiyAM haiN| jAva cittNti| - bhagavatIsUtra, zattaka - 7,u 3 (pR0 137) / prajJApanAsUtra meM isa prakAra ke vRkSoM kA vizeSa vivaraNa goyamA, mUlA mUlajIvaphuDA puDhavijIvapaDibaddhA tamhA AhAreti diyA gayA hai| pada sUtra 47 gAthA 37-38 / isa prakAra kA tamhA prinnaameNti| kaMdA kaMdajIvaphuDA mUlajIvapaDibaddhA tamhA vargIkaraNa Adhunika vanaspati vijJAna se pramANita hotA hai| AhAreti, tamhA prinnaameti| evaM jAva bIyA bIya jIva phuDA bhagavatIsUtra ke 21, 22 evaM 23zataka vibhinna phalajIvapaDibaddhA tamhA AhAreti, tamhA prinnaameti| - bhagavatIsUtra zattaka - 6, u. 7 (pR0 138) jAtiyoM kI vanaspatiyoM ke vividha vargoM ke mUla se lekara 7. bhagavatIsUtra, zattaka-6, u. 7 pR0 139 sampAdaka - yuvAcArya bIja taka ke viSaya meM prakAza DAlate haiN| isa prasaMga meM / zrI madhukara muni, byAvara vanaspati jagata ke sAtha kama prakriyA, lezyA, AhAra, jJAna, goyamA. tivihAM rUkkhA paNattA - taM jahA - saMkhejjajIviyA, gati. matya Adi ke sambandhoM kA samAdhAna kiyA gayA hai| asaMkhejjajIviyA, annNtjiiviyaa| - bhagavatIsUtra, zattaka - yahAM para vRkSa ke 10 aMgoM kA vivecana bhI hai| (1) 8, u. 3 (pR 295) mUla, (2) kanda (3) skanda (4) tvacA chAla (5) zAkhA 9. e Teksabuka Apha ikonomika bATanI (DaoN0 vI0 varmA, dillI (6) pravAla (7) patra (8) puSpa' (9) phala evaM (10) 1988) biij| ye aMga vanaspati-vijJAna meM Aja bhI svIkata haiN| 10.sAli kala ayasi vaMse ukkhU dabme abbha tulsiiy| bhagavatIsUtra meM sabhI vanaspatiyoM ko ATha vargoM meM vibhakta advaite dasavaggA asIti puNa hoti uddesaa|| kiyA gayA hai - - bhagavatI sUtra zattaka 21 gAthA (1) zAli (dhAnya jAti) (2) kalAya (maTara Adi prAdhyApikA, jIva vijJAna vibhAga dAloM kA varNana) (3) alasI (tilahana jAti) (4) vaMsa ama0 bI0 paTela sAiMsa kaoNleja, Ananda (gujarAta) vidvat khaNDa/76 zikSA-eka yazasvI dazaka