Page #1
--------------------------------------------------------------------------
________________ Agama sAhitya meM dhyAna kA svarUpa manuSya ke pAsa jitane bhI sAdhana sukha-prApti ke lie haiM, una sAdhanoM ke rahate hue bhI manuSya utanA hI adhika tanAvagrasta, dukhI, cintita dikhAI detA hai / bauddhika evaM vaijJAnika yaha bAta AgrahapUrvaka kaha rahe haiM ki sampUrNa manuSya jAti zArIrika kaSTa se utanI dukhI nahIM hai, jitanI mAnasika tApa se| isase mukti pAne ke lie dhyAna ekamAtra paramauSadhi hai| dhyAna ke dvArA manuSyoM kI mAnasika pIr3A naSTa kI jA sakatI hai / isIlie jAgarUka evaM dhyAna-sAdhanA meM paripakva mahApuruSoM ke dvArA sampUrNa vizva meM dhyAna kI ora manuSyoM ko prerita kiyA jA rahA hai, unheM AkRSTa kiyA jA rahA hai / ___'dhyAnaM AtmasvarUpa cintanam' arthAt AtmasvarUpa kA cintana hI dhyAna hai| isameM dhyAtA, dhyAna, dhyeya aura saMvara-nirjarA ye cAra bAteM AtI haiN| ___ dhyAna ke mahatva ke viSaya meM bhagavAna mahAvIra kA eka mahatvapUrNa sUtra hai 'sIsaM jahA sarIrassa jahA mUlaM dumassa ca / sadhvassa sAdhu dhammassa tahA dhyAnaM vidhIyate / / ' -samaNa suttaM 4 (4) arthAt manuSya ke zarIra meM jaise sira mahatvapUrNa hai, vRkSoM meM jaise jar3a mahatvapUrNa hai, vaise hI sAdhu ke samasta dharmoM kA mUla dhyAna hai| __dhyAna ke abhyAsa se AtmIya zaktiyAM vikasita hotI haiM / AtmA kI zuddha avasthA prApta hotI hai| dhyAna ke sambandha meM jainAcAryoM kA mata hai ki uttama saMhanana vAle jIva kA kisI padArtha meM antarmuhUrta ke lie cintA kA nirodha hotA hai, vahI dhyAna hai| sthAnAMga (ThANAMga) sUtra meM cAra prakAra ke dhyAna vaNita haiM- (1) Arta dhyAna (2) raudra dhyAna (3) dharma dhyAna aura (4) zukla dhyAna / cAroM meM prathama do dhyAna Arta aura raudra saMsAra bhramaNa karAte haiN| aura antima do dharma dhyAna aura zukla dhyAna mokSa kI prApti karavAne meM sahAyaka hote haiN| ___ina cAroM prakAra ke dhyAna kA artha bhI bhalI prakAra samajha lenA Avazyaka hai| (1) Artta dhyAna-strI, putra, ratna, alaMkAra, AbhUSaNa evaM samasta bhoga sAmagrI ke viyoga ko bacAne ke lie tathA inhIM kI prApti ke lie jo cintana-manana hotA hai, usI kA nAma ArtadhyAna hai| 241 -yuvAcArya DaoN. zivamuni zramaNa saMgha ke maMtrI tRtIya khaNDa : dharma tathA darzana (2) 63. 60 sAdhvIratna kusumavatI abhinandana grantha
Page #2
--------------------------------------------------------------------------
________________ (2) raudra dhyAna- hiMsA, jhUTha, corI, stro sevana rUpavatI ina pA~ca dhAraNAoM kA cintana kiyA / evaM anya bhI sabhI prakAra ke kaluSita karmoM se utpanna jAtA hai| 1 pariNAma ke kAraNa jo cintana hotA hai vahI raudra (va) padastha-padastha dhyAna meM pada ke sAtha siddha EX dhyAna hai| raudra dhyAna meM sabhI pApAcAra sammilita avasthA para bhI cintana kiyA jAtA hai| padastha haiM / isa dhyAna ke cAra upabheda bhI mAne gae haiM dhyAna meM baiThA huA yogI hai, aha~ tathA OM pada kA (a) hiMsAnUbaMdhI, (ba) mRSAnubaMdhI, (sa) stenAnubadhI dhyAna karatA hai. kabhI paMca namaskAra mantra kA dhyAna tayA (da) saMrakSaNAnubaMdhI / isa prakAra kA dhyAna karane karatA hai| vAlA jIva kRpA ke lAbha se vaMcita, nIca karmoM meM lagA rahane vAlA tathA pApa ko hI AnaMda rUpa mAnatA (sa) rUpastha-rUpastha dhyAna meM ahaMta kI vize SatAoM para dhyAna kiyA jAtA hai / rUpastha dhyAna meM hai / yaha dhyAna naturtha guNasthAna taka rahatA hai| baiThA haA yogI samavasaraNa meM virAjamAna ahaMta (3) dharmadhyAna-strI, putra, alakAra, AbhUSaNa parameSThI kA dhyAna karatA hai| kabhI unake siMhAsana tathA sabhI prakAra kI bhoga sAmagrI ke prati mamatva tathA chatratraya Adi ATha mahAprAtihAryoM kA vicAra bhAva isa dhyAna meM kama hotA calA jAtA hai / dhIre karatA hai| kabhI cAra ghAtiyA kamoM ke nAza se dhIre Atmacintana kI ora pravRtti bar3hatI calI jAtI utpanna hae anantajJAna, anantadarzana, anantasukha, jAtI hai| vidvAna logoM ne isIlie dharma-dhyAna ko anantavIrya ina cAra AtmagaNoM kA cintana karatA Atma-vikAsa kA prathama caraNa mAnA hai / dvAdazAMga hai| rUpa jinavANI, indriya, gati, kAma, yoga, veda, (da) rUpAtIta-rUpAtIta dhyAna meM vimukta kaSAya, saMyama, jJAna, darzana, lezyA, bhavyAbhavya, AtmA ke amartatva aura vizaddhatva para mana kendrita samyaktva, sabhI asannI, AhAraka, anAhAraka isa kiyA jAtA hai| ATha karmoM kA kSaya ho jAne se prakAra 14 mArgaNa), caudaha guNasthAna, bAraha bhAvanA, siddha AtmA ke ATha guNa (ananta jJAna, darzana, sukha, (EO 10 dharma kA cintana karanA dharma dhyAna hai| dharmadhyAna vIya, kSAyika samakita, avagAhanA, sUkSmatva, aguru- Jg ko zukladhyAna kI bhUmikA mAnA gayA hai| zukla- laghutva) prakaTa ho jAte haiM. aura ina guNoM kA hI dhyAnavI jIva guNasthAna zreNI car3hanA prArambha dhyAna kiyA jAtA hai| yaha dhyAna gyArahaveM aura kara detA hai / dharma dhyAna ke cAra bheda mAne gae haiM- bArahaveM guNasthAnavI jIva ko hotA hai, jisake (1) AjJA vicaya-isa dhyAna meM sarvajJa pravacana saMpUrNa kaSAya upazAnta yA kSINa ho gaye haiN| rUpa AjJA vicArI jAtI hai, cintana karate samaya dharmadhyAna ke cAra lakSaNajinarAja kI AjJA ko hI pramANa mAnanA AjJA dharmadhyAna ke lakSaNoM meM mukhya rUpa se cAra vicaya hai| bAteM haiM(2) apAya vicaya-avidyA aura duHkhoM se mukta (1) AjJA ruci-sUtra aura artha ina donoM meM hone kA upAya socanA apAya vicaya hai| zraddhA rkhnaa| (3) saMsthAna vicaya-loka ke AkAra, svarUpa (2) nisarga ci-sUtra aura artha meM svAbhAvika Adi kA vicAra karanA saMsthAna vicaya hai / saMsthAna ruci rakhanA / vicaya ke bhI cAra upabheda haiM, (a) piMDastha-piMDastha (3) sUtra ruci-Agama meM ruci rkhnaa| dhyAna meM zarIra para vicAra kiyA jAtA hai, piMDastha (4) agADha ruci-sAdhu ke upadeza meM ruci dhyAna meM pArthivI, AgneyI, mAruti, vAruNi, tatva- rkhnaa| 242 tRtIya khaNDa : dharma tathA darzana sAdhvIratna kusumavatI abhinandana grantha ON For Private & Personal use only
Page #3
--------------------------------------------------------------------------
________________ dharmadhyAna meM bAhya sAdhanoM kA AdhAra rahatA gata sUtra ke AdhAra se utpAda vyaya Adi kisI eka hI paryAya kA vicAra karanA hai| vicAra karate dharmadhyAna ke cAra Alambana samaya dravya, paryAya, zabda yoga inameM se kisI eka (1) vAMcanA-ziSya ke lie karma nirjarArtha kA Alambana rahatA hai| isa avasthA meM padArtha para sUtropadeza Adi denaa| saMkramaNa nahIM hotA / prathama dhyAna meM eka dravya yA padArtha ko chor3akara dUsare dravya aura padArtha kI || (2) pracchanA-adhyayana ke samaya sUtroM meM huI pravatti hotI hai / parantu dUsare dhyAna meM yaha pravRtti ! zaMkA kA guru se usakA samAdhAna prApta krnaa| ruka jAtI hai| zukladhyAna ke ye donoM prakAra sAtaveM 112 (3) parivartanA-sUtra vismRta na ho jAya isa- evaM bArahaveM guNasthAna taka hote haiN| lie pUrva paThita sUtra kA bAra-bAra smaraNa karanA, (3) sUkSma kriyA' pratipAtI-nirvANa gamanakAla abhyAsa krnaa| meM usI kevalI jIva ko yaha dhyAna hotA hai | -sUtra artha kA bAra-bAra cintana jisane mana, vacana evaM yoga kA nirodha kara liyaa| manana karate rahanA / isake cAra bheda haiN| ho| isa avasthA meM kAyA ko chor3akara zeSa bhAga (a) ekAnuprekSA-AtmA eka hai| niSkriya ho jAte haiN| yaha dhyAna terahaveM guNasthAnavartI 13 (ba) anityAnuprekSA--sAMsArika sabhI padArtha / ___ ko hI hotA hai| anitya haiM, nazvara haiM-aisI bhAvanA krnaa| (4) vyuparatakriyA nivRtti-tIna yoga se (sa) azaraNAnaprekSA-isa virATa vizva meM rahita hone para yaha caturtha dhyAna hotA hai / isa || koI bhI merI AtmA kA saMrakSaka nahIM hai. isa prakAra avasthA meM kAyA bhI niHzeSa ho jAtI hai| sAdhaka kA vicAra krnaa| siddha avasthA prApta kara letA hai| caudahaveM sthAna meM yaha dhyAna hotA hai / pUrNa kSamA, pUrNa mArdava | (da) saMsArAnuprekSA-aisA koI bhI payoya ava- Adi gaNoM ke kAraNa yaha avasthA prakaTa hotI hai| zeSa nahIM rahA jahA~ AtmA kA janma-maraNa nahIM haA ho, isa prakAra kA vicAra krnaa| ye bhI bheda- zukladhyAna ke cAra lakSaNaupabheda dharmadhyAna kA sugama bodha karAte haiN| (1) avyathama -vyathA kA abhAva honaa| (4) zakladhyAna-jisa dhyAna se ATha prakAra (2) asaMmoha-mUcchita avasthA na rahanA, I / ke karmaraja se AtmA kI zuddhi ho jAtI hai, use pramAdI na honaa| hai zukladhyAna kahate haiM, isakA udaya sAtaveM guNasthAna viveka-buddhi dvArA AtmA ko deha se F ke bAda hI saMbhava hai / isake cAra upabheda haiN| pathaka evaM AtmA se sarva saMyogoM ko alaga krnaa| (5) pRthaktva vitarka savicAra-isameM sAdhaka (4) vyutsarga-zarIra evaM anya upAdhiyoM kA manoyoga, vacanayoga aura kAyayoga ina tInoM meM se chUTa jaanaa| kisI eka yoga kA Alambana hotA hai| phira use chor3akara anya yogoM kA Alambana letA hai, vaha padArtha zukladhyAna ke cAra Alambanake paryAyoM para cintana karatA hai / yaha saba usake (1) kSamA, (2) mukti (nirlobhatA), (3) YA AtmajJAna para nirbhara karatA hai| Arjava (saralatA) evaM (4) mRdutA (vinamratA) ye (2) ekatva vitarka avicAra- isa dhyAna meM pUrva- cAra zukladhyAna ke Alambana haiN| tRtIya khaNDa : dharma tathA darzana k sAdhvIratna kusumavatI abhinandana grantha For Private & Personal use only
Page #4
--------------------------------------------------------------------------
________________ zukladhyAna kI cAra anuprekSAeM karate the| padmAsana, paryaMkAsana, vIrAsana, godohi(1) anantavartitA-jIva Adi anAdi hai, kAsana tathA utkaTikA inhIM AsanoM para dhyAna 6 ananta yoniyoM meM bhaTakA hai aura abhI taka isa sampanna kiyaa| bhagavAn yaha bAta acchI taraha jAnate af saMsAra se isakI mukti nahIM ho sakI hai| yaha jIva the ki vAk aura spaMdana kA paraspara gaharA sambandha cAroM gatiyoM (naraka, tiryaMca, manuSya, deva) meM hai| isIlie dhyAna se pUrva mauna rahane kA saMkalpa kara lete the| kAyika, vAcika, mAnasika jisa cakkara lagAtA rahA hai / aisA vicAra anantavartitA dhyAna meM bhI lIna hote, usameM rahate the| dravya yA paryAya meM kisI eka para sthita ho jAte / unakI (2) vipariNAmAnuprekSA adhikAMza pariNAma dhyAna mudrA bar3I prabhAvazAlI hotI thii| eka sthAna (I vipariNAma haiN| padArthoM kI vibhinna avasthAe~ prati para AcArya hemacandra likhate haiM-bhagavAn tumhArI pala vipariNAmoM meM ghaTita ho rahI haiN| dhyAna mudrAe~ kamala ke samAna zithilIkRta zarIra (3) azubhAnuprekSA-jo zubha nahIM vaha azubha aura nAsAgra para TikI huI sthira A~khoM meM sAdhanA hai| jo uttama nahIM vaha apavitra hai / azuddha zabda hI kA jo rahasya hai vaha sabake lie anukaraNIya hai| azubhatA kA paricAyaka yA vAcaka hai / peDhAla grAma ke palAza nAmaka caitya meM eka (4) apAyAnuprekSA-mana-vacana-kAyA ke yoga rAtri kI pratimA kI sAdhanA kii| tIna dina kA se Asrava ke dvArA hI ina yogoM ko azubha se zubha upavAsa prArambha meM kiyA / tIsarI rAta ko kAyokI ora pravRtta karanA apAyAnuprekSA hai| tsarga karake khar3e ho gaye / donoM paira saTe hue the aura ___dhyAna ke viSaya meM uparyukta vivaraNa atyanta unase saTe hue hAtha nIce kI ora jhuke hue the| saMkSepa meM varNana kiyA gayA hai| dhyAna ke sambandha meM sthira dRSTi thii| kisI eka pUdgala (bindu) para 119) vistRta vivecana niyukti, cUrNi, bhASya, Agama tathA sthira aura sthira indriyoM ko apane-apane golakoM meM NET Agametara graMthoM meM prApta hotA hai, isake atirikta sthApita kara dhyAna meM lIna ho gye| vidvAna AcAryoM ne bhI dhyAna ke sambandha meM bahuta sAnusaTThiya grAma meM bhadra pratimA kI sAdhanA likhA hai jisase dhyAna viSayaka sUkSma jJAna prApta prArambha kii| unhoMne kAyotsarga kI mudrA meM pUrvakiyA jA sakatA hai| uttara-pazcima-dakSiNa cAroM dizAoM meM cAra-cAra - ___ bhagavAna mahAvIra kI sAdhanA-mauna, dhyAna evaM prahara taka dhyAna kiyaa| isa pratimA meM unheM kAyotsarga atyanta Ananda kI bhI pratIti huI thI aura isI zRMkhalA meM mahAbhadra pratimA kI sAdhanA kii| cAroM ___ AtmasAkSAtkAra ke lie dhyAna hI ekamAtra dizAoM, cAroM vidizAoM, Urdhva aura adhaH dizAoM upayukta sAdhana hai| bhagavAn ne dhyAna kI nidhi meM eka-eka dina-rAta taka dhyAna karate rhe| isa sAdhanA ke lie Atmadarzana kA avalambana liyaa| prakAra solaha dina rAta taka nirantara dhyAna pratimA bhagavAn mahAvIra ne sAlambana aura nirAvalambana kI sAdhanA kii| donoM hI prakAra ke dhyAna kA prayoga kiyaa| ve eka prahara taka animeSa dRSTi se dhyAna karate rahe, isase dhyAna kI paramparA akSuNNa hai / vedoM kA prasiddha gAyatrI maMtra mantra dhyAna kI ora hI saMketa karatA unakA mana ekAgra huaa| dhyAna ke lie bhagavAn / nitAnta ekAnta sthAna kA cayana karate hae khar3e hokara tathA baiThakara donoM hI sthitiyoM meM dhyAna zvetAzvataropaniSad (1.11) meM AtmA ko 244 tRtIya khaNDa : dharma tathA darzana C. 60 sAdhvIratna kusumavatI abhinandana granthaR) 6850 For Private & Personal use only
Page #5
--------------------------------------------------------------------------
________________ jJAnavAn mAnA gayA hai| aura usakI mukti klezoM zrImadabhAgavata meM kRSNa ne apane priya bhakta uddhava ke kSINa hone se hotI hai| parantu kaivalya kI prApti ko dhyAna kI vidhi batAte hue kahA haito dhyAna karane se hI hotI hai| kaNikAyAM nyasena sUrya somAgnInuttarottaram / yogirAja aravinda ke anusAra hRdaya cakra para vanhimadhye smaredra paM mame tad dhyAna maMgalam // ekAgratA se dhyAna karane para hRdaya caitya (citta meM arthAt hRdaya kamala ko Upara kI ora khilA 1) sthita) puruSa ke lie khulatA hai| aravindAzrama kI haA vAlA bIca kI kalI sahita ciMtana kareM aura mA~ ne likhA hai, 'hRdaya meM dhyAna kare, sArI cetanA ko usa kalI meM kramazaH sUrya, candra aura agni kI baTorakara dhyAna meM DUba jAye isase hRdaya meM sthita bhAvanA kareM aura agni ke madhya meM mere rUpa kA Izvara kA aMza jAga utthegaa| aura hama apane ko / dhyAna kreN| yaha dhyAna ati maMgalamaya hai| . bhakti-prema-zAnti ke agAdha sAgara meM paayeNge|' kucha sAdhaka anAhata cakra para dvAdaza dalAtmaka bhrU madhya para ekAgratApUrvaka dhyAna karane se mAna- raktakamala kA aura usake madhya meM kSitija para udaya sika cakra uccatara cetanA ke lie khula jAtA hai| hote hue sUrya kA dhyAna karate haiN| uccatara cetanA vikasita hone se aha kA vilaya yaha saba vivecana atyanta saMkSipta hai| niyukti. hotA hai / AtmA kI divya anubhUti se hamArA tAra- caNi, bhASya, Agama tathA Agametara anya granthoM meM tamya (samparka) ho jAtA hai| __ dhyAna ke sambandha meM pracura sAmagrI prApta hotI hai / ___ maharSi ramaNa ke anusAra yadi Apa ThIka se adhikArI puruSoM ko ukta graMthoM kA svAdhyAya avazya dhyAna karate haiM to pariNAmasvarUpa eka alaukika karanA cAhie tathA dhyAna ke amogha lAbha avazya vicAradhArA utpanna hogI aura vaha dhArA Apake prApta karane caahie| mana meM nirantara pravAhita hotI rahegI cAhe Apa koI bhI kArya kreN| isIlie maharSi ramaNa karma aura jJAna meM koI tAtvika bheda nahIM mAnate / sandarbha 1 Avazyaka niyukti gAthA 48 Avazyaka cUNi pUrva bhAga pRSTha 201 2 Avazyaka caNi pUrva bhAga pRSTha 300 --0 -- jaha Dajhai taNakaTTha jAlAmAlAuleNa jalaNeNa / taha jIvassa vi Dajjhai kammarayaM jhANa joeNa / / -kuvalayamAlA 176 jisa taraha tRNa yA kASTha ko agni kI jvAlA jalA DAlatI hai vaise hI dhyAnarUpa agni se jova kamaraja ko bhasma kara detA hai| 9 tRtIya khaNDa : dharma tathA darzana 0665 sAdhvIratna kusumavatI abhinandana grantha ooo For Private Personal use only