Aetihasik Tirth Pavagadh Champaner

Author(s): Ratnaminrao Bhimrao
Publisher: Z_Arya_Kalyan_Gautam_Smruti_Granth_012034.pdf
Catalog link: https://jainqq.org/explore/230048/1

Page #1

ઐતિહાસિક તીર્થ પાવાગઢ-ચાંપાનેર
– શ્રી નમિણરાવ ભીમરાવ
આ જમાનામાં નશીબની વાત કરીએ તે લોકો હશે. પરંતુ નશીબ જેવી વસ્તુ ભૂમિને – સ્થળને – શહેરોને પણ હોય છે. એના પ્રત્યક્ષ પુરાવા ક્યાં નથી મળતા? દક્ષિણના મેટા સામ્રાજ્યના પાટનગર વિજયનગરની આજે શી સ્થિતિ છે ? ફતેહપુર સીકીની શી સ્થિતિ છે? આપણે જ ચાંપાનેરની કેવી સ્થિતિ છે? એથી વિરુદ્ધ મુંબઈ અને મદ્રાસ માછીમારોનાં ગામડાં હતાં, ત્યાં આજે શું છે? અને આપણું અમદાવાદ અમદાવાદના સ્થળે પ્રાચીન સમૃદ્ધ શહેર હતું, એ ખરી વાત છે, પરંતુ એનું સ્થળ કેવું છે ? આઠ લાખની વસ્તીવાળા શહેરને માટે આવી ધૂળિયા જગા, કાપડની મીલના ઉદ્યોગનાં કેન્દ્ર માટે આવી સૂકી જગા, છતાં શહેરની પ્રગતિ થયા જ કરી છે. અને ચાંપાનેર ! જેરા જઈને જુઓ, કેટલી મનહર જગા છે! કવિ અને ચિત્રકારને તે આજે એની નિર્જનતામાં પણ વસવું ગમે. વેપારીઓ પણ એક સમયે વસતા હતા ! એ સ્થળે આજે જંગલ અને
ડાં ઝૂંપડાં ? એ નગરને વસાવવાના અને સમૃદ્ધ કરવાના ઘણા પ્રયાસ નકામા ગયા. કેમ? એ સહજ પ્રશ્ન થાય, એને ન માનવા છતાં “નશીબ” એમ બોલી જવાય. પાવાગઢનું નામ અને વાતો ?
આવા આ સ્થળને માટે પહેલાં કેટલુંક લખાઈ ગયું છે. અહીં એ સ્થળને ઇતિહાસ એક જુદી દષ્ટિથી જોઈએ. ચાંપાનેર અને પાવાગઢનાં નામ શા કારણથી પડ્યાં, ચાંપાનેરને વસાવનાર કોણ, એ માટે સ્પષ્ટ નિર્ણય થાય એવા આધાર મળી શક્યા નથી. આપણી રીત પ્રમાણે પુરાણે એક કારણ આપ્યું છે, તે ઇતિહાસે બીજું કારણ આપ્યું છે અને લેકક્તિએ ત્રીજું કારણ આપ્યું છે. ઇતિહાસની દષ્ટિએ આ કારણે રસમય છે તે જોઈએ.
પાવાગઢ અને ચાંપાનેર – આ બન્ને સ્થળે એકબીજાને અડીને રહેલાં છે. એક પર્વતનું નામ અને બીજુ શહેરનું નામ છે. ગામમાંથી અનેક અર્થ ઉપજાવવાની આપણી એક પુરાણી રીત છે. આપણા પુરાણોએ નિરુક્તિભેદને નામે એવા અર્થ ઉપજાવવાના પ્રયત્ન
- શ્રી આર્ય કલ્યાણગોતમ સ્મૃતિગ્રંથ
છે.

Page #2

ededosledade dedade de dedosledo de deste de dos dadosadastadadak dad stadetestados de todos lode sadece beste dedostste stade desacesto
કર્યા છે. “પ્રભાસ” શબ્દના અર્થો એને ખાસ દાખલ છે. તે જ પ્રમાણે આપણું ભાટચારણોએ પણ એ રીત અપનાવી છે. આમ કરવામાં તેમણે તરેહવાર વાતે ઉપજાવી કાઢવી પડે છે.
આમ છતાં પણ, ગુજરાતના ઇતિહાસ અને ભૂગોળના પ્રાચીન ઉલ્લેખ જોતાં આ સ્થળના નામને ખુલાસે મળતું નથી. આપણું કુલ સાત પર્વતમાં એકનું નામ પારિયાત્ર’ છેએને આજે અરવલ્લીની હારમાળા કહે છે. ગુજરાતની પૂર્વ અને ઉત્તર સરહદને આ પર્વતમાળા નક્કી કરે છે. પાવાગઢ આ માળામાંથી છૂટી પડી ગયેલી એક ટેકરી જે દેખાય છે. પરંતુ પારિયાત્રમાં “પા” અક્ષર છે, તેની ઉપરથી જ આ પર્વતનું નામ પડયું છે, એમ કહીએ તે હાસ્યાસ્પદ કહેવાય. પુરાણના “પાવકાચલ” નામ ઉપરથી “પાવકને અર્થ અગ્નિ કરીને આ પર્વત કેઈ જ્વાળામુખીના ફાટવાથી ઉત્પન્ન થયો છે, એમ કેટલાક માને છે. આ વાતને કાંઈ આધાર નથી. પાવકને અર્થ અગ્નિ કરે તે “પવિત્ર કરનાર એમ કેમ ન કરે? આમ પાવાગઢના નામ માટે કોઈ સંતેષકારક ખુલાસે આજ સુધી થયેલાં અનુમાનેમાંથી મળતું નથી. ઉત્તરની વેદભૂમિમાં થઈ ગયેલા અને ગાયત્રી મંત્રના દૃષ્ટા વિશ્વામિત્રને પૂર્વ ગુજરાતમાં આવી આશ્રમ કરવાનું મન થયું, અને બાર મહિના સૂકા રહેતા વહેળાને પોતાનું નામ આપી “વિશ્વામિત્રી કહેવડાવ્યું, એ બુદ્ધિમાં ઉતરે એવું નથી. “બૃહસ્પતિ સંહિતા” કે રાજશેખરના ભૌગોલિક ઉલેખોમાં આ રથળનું નામ નથી દેખાતું. ગુજરાતનાં નદી–પર્વતે રાજશેખર એકસાઈથી ગણાવે છે, તેમાં આ સ્થળનું નામ નથી. મહી પછી એક હિડિલા નામની નદી રાજશેખર ગણાવે છે. તે પછી “નર્મદાનું નામ કહે છે. આ કઈ નદી ? ચાંપાનેરનું નામ :
પાવાગઢ નામના જેવી જ ચાંપાનેર નામની પણ સ્થિતિ છે. વનરાજના સમયમાં ચાંપા વાણિયાએ એ નગર વસાવ્યું કહેવાય છે. પરંતુ વનરાજનું રાજ્ય કેવડું? સરસ્વતી અને રૂપેણની વચ્ચેના વિભાગના એક તાલુકદારના રાજ જેવડું. વનરાજનું મહત્ત્વ એણે અણહિલપુર પાટણ વસાવ્યું તેને લીધે છે. કેઈ ચાંપા ભીલની વાત પણ કહે છે. પંચમહાલ ભીલની વસ્તીને ભાગ છે. એટલે એ વાત કંઈક બંધ બેસે ખરી. શિવપૂજા આપણું પ્રાંતમાં પ્રાચીન કાળથી છે, અને તે સાથે શક્તિપૂજા પણ છે. હિમાલયને પુત્ર પંચવત્ર એ નામ શિવને બીજે પર્યાય જ છે. મહાકાળીના સ્થાનને લીધે અને પાવાગઢને આકાર પંચકેણુ છે, તે કારણે શાક્ત અને પ્રાચીન મહાશકિતનું સ્થાન માને છે, પરંતુ એની પ્રાચીનતાનું વર્ષ કોઈ રીતે નક્કી થતું નથી અને નામને સંતોષકારક ખુલાસો થતો નથી.
રા) ની શ્રઆર્ય કરયાણગૌમસ્યતિથી

Page #3

dedostadestesteste deste destacadededededededede stadsbestosteste desta destestadestastostadastestostessestedadadadadasectesh dostostestasedestei
ચાંપનાથ મહાદેવનું સ્થાન પણ બતાવવામાં આવે છે. “કંદ પુરાણ”માં “પાવકાચલ માહામ્યમાં આ સ્થળનું શિવ અને શક્તિના સ્થળ તરીકે વર્ણન છે. પરંતુ એ માહામ્ય
સ્કંદ પુરાણમાં બહુ પ્રાચીન હોય એમ માની શકાય એવું નથી. પાછળથી ઉમેરાયેલું હોય એવું લાગે છે. એની વિસ્તૃત ચર્ચાને અહીં સ્થાન નથી.
પર્વતે ઉપર આવેલા સુંદર સ્થળમાં તીર્થસ્થાન સ્થાપવું એ દરેક સંપ્રદાયના અનુયાયીઓને ગમે છે. એટલે પાવાગઢ ઉપર ઘણા પ્રાચીન સમયથી દરેક સંપ્રદાયનાં તીર્થો હશે એમ માનવામાં વાંધો નથી. ચાંપાનેર–પાવાગઢના ઐતિહાસિક ઉલેખે સેલંકી સમય પહેલાંના મળતા નથી, એ ઉપરથી જ એ સમય પહેલાં આવા મને હર સ્થળમાં કેવળ જંગલ જ હશે એમ માની શકાય નહીં. ઉલ્લેખના અભાવથી વસ્તુને અભાવ સિદ્ધ થઈ શકતો નથી, એવા ઘણા દાખલા ઈતિહાસમાં મળે છે. ચાંપાનેર, પાવાગઢ ગુજરાતની પૂર્વ સરહદ પર હોવાથી અને ગુજરાત – માળવાની હદ ઘણી વાર હેરફેર થયા કરી છે, તે કારણથી એના ઉલ્લેખો ઓછા હોય એમ લાગે છે. શક્તિપૂજાનું તીર્થ અને દંતકથાઃ
આજે તે પાવાગઢ મહાકાલીનું પવિત્ર તીર્થ મનાય છે. પર્વત ઉપર જૈનેનાં મંદિર છે, એટલે જૈન તીર્થ તરીકે વિચાર કરવાનું છે, તે આગળ કરીશું. પરંતુ તે પહેલાં શક્તિના તીર્થની પ્રાચીનતાને ટૂંકમાં વિચાર કરીએ.
શાક્ત સંપ્રદાય પ્રાચીન છે. એમાં દેવીઓના કુલમાં શ્રીકુલની દેવીમાં “અંબિકા” અને કાળીકુલની દેવીમાં “મહાકાલી’નાં સ્થાન આપણું ગુજરાતમાં પ્રાચીન સમયથી છે. ગુજરાતના રાજાઓ શિવ અને શક્તિને માનતા આવ્યા છે અને ગુજરાતને વેપારી આમ વગ જૈન અને બ્રાહ્મણ ધર્મમાં વહેંચાયેલે રહ્યો છે. શક્તિની પૂજા જેનેમાં છે, પરંતુ બ્રાહ્મણ અને જૈન સંપ્રદાયમાં એ પૂજા માટે ભેટ દેખાય છે. આજે પાવાગઢ બ્રાહ્મણ સંપ્રદાયનાં મહાકાલી દેવીનું ધામ છે, અને ચાંપાનેરના રાજાઓ-પાવાપતિઓ એ શક્તિના પૂજક હતા એવો ઉલ્લેખ મળે છે. પરંતુ આ સ્થળમાં શક્તિપૂજા કેટલી પ્રાચીન છે, તેનો એતિહાસિક પુરાવે હજી સુધી મળતું નથી. આપણામાં પાવાગઢનાં મહાકાલીને ગરબો ખૂબ જ લોકપ્રિય અને પ્રસિદ્ધ છે, પરંતુ એ તે આધુનિક છે. બીજો એક ગરબો મેના ગુર્જરીના ગરબાને નામે પ્રસિદ્ધ છે. એ આજે ઊંચા વર્ષોમાં ગવાતું નથી. એમાં જે વર્ણન છે, તે મુસલમાન સમયનું જણાય છે, અને પાછળનું હોય એવું લાગે છે. પરંતુ તેમાં મહાકાલીના ઉદ્દભવની એક દંતકથા કહી છે. તે કથા વિચાર કરાવે તેવી છે.
અમ શ્રી આર્ય કલ્યાણ ગાઁવમસ્મૃતિગ્રંથ કહી

Page #4

Jeffoddesed saddoodhese send seeds felieffeઈdolife, hdvideoder felf
માંડુગઢ માળવાની કોઈ ગુર્જરી–ગૂર્જર કન્યાને બાદશાહને જોવાનું કુતુહલ થાય છે, અને દહીં વેચનારીને વેશ લઈ ઘરનાંની મનાઈ છતાં બાદશાહી છાવણીમાં પ્રવેશ કરે છે. બાદશાહ તેના પર મેહ પામે છે અને તેને જમાનામાં આવવા માટે ખૂબ લાલચે આપે છે. છેવટે બાદશાહ ગુજરીને કેદ કરે છે અને ગુર્જરો અને બાદશાહના માણસો વચ્ચે લડાઈ થાય છે અને ગુજરે ગુજરીને છોડાવે છે. હવે ગુજરીની સાસુ અને નણંદ એને મેણું મારીને ઘરમાં પેસવા દેતાં નથી, એટલે ગુજરીને સત ચઢે છે અને તે પાવાગઢમાં આવીને અલેપ થાય છે, તે મહાકાળી કહેવાય છે. ગુજરાતમાં શક્તિપૂજાના ઇતિહાસમાં આવા દાખલા મળે છે, પરંતુ આ કથામાં કેટલું સત્ય છે, તે હજી નકકી થઈ શકયું નથી. આજે એમ મનાય છે કે, મહાકાળીની યાત્રાએ જે સંઘો આવે છે, તેમાં ઉચ્ચ વણે કરતાં નીચા વર્ણોની સંખ્યા વધારે હોય છે. જ્યારે શ્રીકુલનાં અંબિકામાં ઉચ્ચ વર્ણો વધારે સંખ્યામાં હોય છે. મેના ગૂજરીને ગરબો નીચા વણેમાં જે વધારે ગવાય છે, તે આ વાતને વિચાર કરતાં ખૂબ સૂચક છે. પરંતુ, આટલા ઉપરથી જ મહાકાળીની પાવાગઢ ઉપરની પ્રાચીનતાનો વિચાર થઈ શકે નહીં. ઇતિહાસની દષ્ટિએ પ્રાચીનતા :
હવે આ સ્થળના સાંપ્રદાયિક ઇતિહાસને ટેકો આપતે મધ્યકાલીન ઈતિહાસ ટૂંકામાં જોઈએ. સેલંકી સમય પહેલાં તે આ સ્થળના ઉલ્લેખો મળતા નથી. એ સમયે પૂર્વ ગુજરાતમાં નાના નાના ભીલ અને રજપૂત ઠાકરેની સત્તા હોય એમ અનુમાન થઈ શકે. ચૌહાણે પહેલાં અહીં તુંવાર રજપૂતની સત્તા હતી, એમ “પૃથુરાજ રાસા’ના ઉલ્લેખ પરથી લાગે છે. રામગૌર તુંવારની સત્તાને ઉલ્લેખ આવે છે, તે ઉપરથી કાંઈ વિશેષ માહિતી મળતી નથી. સેલંકીઓને માળવા સાથે યુદ્ધો થયા કરતાં, એટલે સરહદ ઉપર આવેલા આ સ્થળનું લશ્કરી મહત્ત્વ તે સમયથી વધ્યું હોય તેમ જણાય છે. એટલે સોલંકી અને વાઘેલાના સમયમાં સમય વતીને ગુજરાત અને માળવાની બને સત્તાઓ સાથે સંબંધ જાળવી રાખનાર કોઈ નાના રાજાઓ આ સ્થળના અધિકારી હોય એમ અનુમાન કરવું પડે છે. પતાઈ ચોહાણ રાજાએ
દિલ્હીને અલાઉદ્દીન ખીલજીએ ગુજરાતમાં રાજપૂત રાજ્યને છેવટને નાશ કર્યો, તે પહેલાં રજપૂતાનામાંથી હારીને નાઠેલા પૃથ્વીરાજ ચૌહાણના વંશના કેઈ પાલણદેવ નામના સરદારે જંગલે કાપી ચાંપાનેરમાં રાજધાની સ્થાપી એમ કહે છે. એટલે ઈસ. ની તેરમી સદીના અંત ભાગથી અહીં ઈતિહાસમાં સેંધી શકાય એવી સતા થઈ એટલું જ
સCમાં શ્રી આર્ય કયાદાગૌતમસ્મૃતિગ્રંથ

Page #5

te dodos edelsesstedodestodobosbesto de sectodes dedostestadoste sostese statestado de dadostosododech dododedochedosadestede dadosad
આજે તે જાણવા મળે છે. આ ચૌહાણે એમના મૂળ પુરુષ ખીચીના નામ ઉપરથી “ખીચી કહેવાય છે. પાલણદેવથી શરૂ કરીને આ વંશમાં છેલ્લા રાજા જયસિંહ પાવાપતિની વંશાવળીને એક લેખ વિ. સં. ૧૫ર મળે છે. એમાં જયસિંહને શ્રી શક્તિભક્ત કહ્યો છે, અને પાવાગઢને પાવદુર્ગ કહ્યો છે. અમદાવાદના સુલતાન મહમૂદ બેગડાએ આ જયસિંહ પતાઈ રાવળને હરાવી આ સ્થળને અમદાવાદની સલ્તનતમાં મેળવી દીધું અને રાજધાની અમદાવાદથી ખસેડી ચાંપાનેરમાં લઈ જઈ, એનું નામ મુહમ્મદાવાદ પાડ્યું. એ પછી એ શહેરની ખ્યાતિ ખૂબ જ વધી, પરંતુ એ થડા સમયને માટે હતી. આ ઇતિહાસમાં ઉતારવાનું અહીં સ્થાન નથી. મહમૂદ બેગડાના પુત્ર બહાદુરશાહને હુમાયું બાદશાહે હરાવ્યો ને ચાંપાનેર જીતી લીધું. બ્રિટીશ સમયમાં એ નગરને સમૃદ્ધ કરવાના પ્રયાસ નકામા ગયા. આ બધા ઈતિહાસને પણ અહીં સ્થાન નથી. જૈનોનાં તીર્થોઃ
એટલે, હવે આ સ્થળ અને એની પ્રાચીનતાનો બીજી દષ્ટિએ જરા વિચાર કરીએ. ચાંપાનેર અને પાવાગઢ બે અડોઅડ આવી રહેલાં સ્થળ છે. એનાં નામ માટે થયેલાં અનુમાને જોઈ ગયા અને એમાં એક પણ સંતોષકારક ખુલાસે થાય એવું મળ્યું નથી, એ પણ જોયું. એટલે, એક બીજું અનુમાન કરીએ. તેને માટે મળતા આધારે હવે જોઈએ. ગૂજરાતમાં ચાલતા પ્રાચીન સંપ્રદાયને ઉલ્લેખ ઉપર કર્યો છે. બૌદ્ધ અને જૈન સંપ્રદાય પણ ગૂજરાતમાં પ્રાચીન સયયથી ચાલતા હતા. એમાં બૌદ્ધ સંપ્રદાય લગભગ આઠમી સદીથી દેખાતું બંધ થઈ ગયે અને શૈવ તથા જૈન સંપ્રદાયનું જોર વધતું ગયું. જૈન સંપ્રદાય ગૂજરાતમાં ઘણે જૂને હશે, એ તે જૈન માન્યતા પ્રમાણે શત્રુંજય તીર્થ અને ગિરનારના તીર્થ ઉપરથી કહી શકાય. અતિહાસિક દષ્ટિએ કેટલાક જૈન સંપ્રદાયનું ગૂજરાતમાં ઈ. સ. ની બીજી સદીમાં આગમન થયું એમ કહે છે, કેટલાક ચોથી સદી કહે છે. એ વિવાદમાં અહીં ઉતરવાની જરૂર નથી. જૈને એમનાં પ્રાચીન તીર્થોને ભરત ચક્રવર્તી અને સંપ્રતિ રાજાના સમયનાં કહે છે, એ ચર્ચાને પણ અહીં સ્થાન નથી. સંપ્રતિ રાજાના સમયનું તીર્થ કે મૂર્તિ એટલે ઘણું જ પ્રાચીન તીર્થ કે મૂર્તિ એટલું માનીને આગળ વિચાર કરીશું. બીજી એક વાત એ છે કે, ગૂજરાતના પર્વત ઉપરનાં સુંદર સ્થળમાં જેનેએ મોટા તીર્થો કર્યા છે. શિવ અને શક્તિની સાથે હોય એવાં સ્થળમાં જૈન તીર્થો પણ સમર્થ બન્યાં છે. એટલે પાવાગઢ જેવા રમણીય પર્વત ઉપર જૈન તીર્થ હોય અને સમૃદ્ધ હોય, એમાં કોઈ આશ્ચર્ય નથી.
આ શ્રી આર્ય કરયાણગૌતમ ઋતિ ગ્રંથ BE

Page #6

estas sastestadostososasto dosadestacadosteste deste deste stastestostestada sesete sede desobedade sed dosbodedostodestedo decadastadestedecoceste
[૨૨]e des.be એક જુદું અનુમાન :
ચાંપાનેર – પાવાગઢ સ્થાનના માટે એક વખત આપણું ગુજરાતના સર્વમુખી વિદ્વાન સ્વ. આચાર્ય શ્રી આનંદશંકરભાઈ સાથે મારે વાત થઈ હતી. એમની લાક્ષણિક રીત પ્રમાણે એ સ્થળોને માટે એમણે એક વિચારપ્રેરક વાત કહી. એમણે કહ્યું: હિંદુસ્તાનના નકશાને ઊભે બેવડે વાળે, તે આપણું ચાંપાનેર – પાવાગઢનું સ્થાન સામે પૂર્વ તરફ બિહાર–બંગાળાના જે ભાગને અડશે, તેની લગભગ પાસે, જૈનોની પરમ પવિત્ર ગણાતી બે પુરીઓ છે. તેનાં નામ પાવાપુરી અને ચંપાપુરી છે. આપણા ભૌગોલિક ઈતિહાસમાં એવા દાખલા બનેલા છે કે, જનસમૂહ પિતાનાં સ્થાનોના નામે બીજી જગ્યાઓમાં જઈને પણ આપે છે. મથુરાનું દક્ષિણમાં મદુરા થયું, કાશીનું કાંચી થયું, એ પ્રમાણે જેનેએ ચંપાપુરી અને પાવાપુરીનાં જૈન તીર્થોનાં નામ ગુજરાતનાં આ બે સ્થાનને આપ્યાં છે, એ સંભવ છે. આચાર્યશ્રીનું અનુમાન ખૂબ જ વિચાર કરાવે તેવું છે અને ઉપર જે અનુમાન કર્યા, તેના કરતાં વધારે સુસંગત પણ જણાય છે. આ વાત જે આધારથી સિદ્ધ થઈ શકે, તે ચાંપાનેર – પાવાગઢને પ્રાચીન તીર્થ માનવામાં વાંધો ન આવે. એમ માનવાથી શિવ અને શક્તિનાં તીર્થોની માન્યતાને કોઈ જ વાંધો આવતો નથી. આપણે બધાં મોટાં તીર્થોમાં, બધા જ સંપ્રદાયનાં તીર્થો સાથે સાથે રહીને સંપથી સમૃદ્ધ થયાં છે. ગિરનાર, આબુ અને પાવાગઢ એનાં ઉદાહરણ છે. જૈન સાહિત્યના ઉલ્લેખો : - આજે આ જૈન તીર્થ જે સ્થિતિમાં ઊભું છે, તેના ઉપરથી એની પ્રાચીનતાને વિચાર થઈ શકે તેમ નથી. એટલે, મેટે ભાગે પ્રાચીન જૈન સાહિત્ય ઉપર આપણે આધાર રાખવું પડે. એ રીતે જોતાં ચાંપાનેરમાં જૈન સંઘ ધનવાન હતું અને એમણે ત્યાં બાવન જિનાલયનું મોટું મંદિર બંધાવ્યું હતું. એમાં ચોથા તીર્થકર ભગવાન અભિનંદન નાથની અને જીરાવલા પાર્શ્વનાથની પ્રતિમાઓ મુખ્ય હતી. આ બંને પ્રતિમાઓની અંજન સલાકા અને પ્રતિષ્ઠા ઈ. સ. ૧૯૫૬ માં વૈશાખ સુદ પાંચમ ને ગુરુવારે આચાર્ય શ્રી ગુણસાગરસૂરીશ્વરજીને હાથે થઈ હતી અને એ નિમિત્તના મહોત્સવથી ચાંપાનેરના સંઘમાં ખૂબ આનંદ વર્તાય હતે.
આ ઉલ્લેખ જોતાં ચાંપાનેર અગિયારમી સદીમાં સમૃદ્ધ શહેર હતું, એટલું તે માનવું જ પડે. આબુ, ચંદ્રાવતી અને આરાસણ (કુંભારિયા)માં ભવ્ય જૈન મંદિરો આ સમયની આસપાસ જ બંધાયાના ઉલ્લેખ મળે છે, અને મેઢેરાનું સૂર્યમંદિર પણ એ જ
રાહ એ શીઆર્ય કરયાણા ગૌતમ સ્મૃતિગ્રંથ

Page #7

eddestades sites de solchestestetstest testostesleste stastastestedadlastestestostestosteseite desde edada testosododectestostestesostos desde
2 31
અરસામાં બંધાયું છે. ગુજરાતનાં હિંદુ સમયનાં સ્થાપત્યોને આ ઉત્તમ યુગ હતે. એટલે એ સ્થળોએ આજે જે સ્થાપત્ય જણાય છે, એના જેવું આ મંદિર પણ હશે, એટલી માત્ર કલ્પના કરવી પડે. આ સમયે ચાંપાનેરની રાજકીય સ્થિતિ માટે કાંઈ જ જાણવા મળતું નથી. ચૌહાણેનું રાજ્ય તે તેરમી સદીના અંતથી થયું. તે પહેલાં તુંવાર રજપૂતનું કે કેળી ઠાકોરનું રાજ્ય હોવું જોઈએ અને એ લેકે આસપાસના કેઈ મોટા રાજાના ખંડિયા હોવા જોઈએ, એટલું અનુમાન થઈ શકે. જૈન સંપ્રદાય પ્રમાણે શાસનદેવીએ :
અહીં એક મહત્ત્વની વાત વિચારવી જોઈએ. જૈન પ્રણાલિકા પ્રમાણે દરેક તીર્થકરની એક શાસન અધિષ્ઠાયિકા દેવી હોય છે. એ રીતે તાંબર મત પ્રમાણે ભગવાન અભિનંદનનાથની શાસનદેવી કાલિકા છે. દિગંબર મત પ્રમાણે ભગવાન સુપાર્શ્વનાથની શાસનદેવી કાલી ગણાય છે. વેતાંબરે ભગવાન સુમતિનાથની શાસનદેવી મહાકાળીને ગણે છે. આમ કાલી અને મહાકાળી જુદી ગણે છે. અંબિકા – અંબાજી એ ભગવાન નેમિનાથની શાસનદેવી છે. આમ ગૂજરાતનાં બે શક્તિપીઠોને બ્રાહ્મણે અને જેને બન્ને માને છે, જો કે બન્ને સંપ્રદાય પ્રમાણે એ શક્તિઓનાં પ્રતિમા વિધાનમાં ફેર છે. ગિરનાર ભગવાન નેમિનાથનું
સ્થળ છે ત્યાં અંબિકાનું મંદિર પ્રાચીન ગણાય છે. આરાસણ – કુંભારિયાનાં મંદિરોમાં પણ મુખ્ય મંદિર નેમિનાથજીનું છે. એ જ પ્રમાણે પાવાગઢના કાલિકાની પીઠમાં અભિનંદનનાથજી પ્રભુનું મંદિર મુખ્ય છે, એ ઉલ્લેખ ખૂબ સૂચક છે. એમ કહેવાય છે કે, જૈન પ્રતિમા વિધાનનાં લક્ષણોવાળી કાલીના વિધાનવાળું મંદિર છે. એટલે, અહીં પ્રશ્ન એ થાય છે કે, અસલ બ્રાહ્મણ મત પ્રમાણે શક્તિનું પીઠ હોય, ત્યાં એ જ દેવી જેની શાસન અધિષ્ઠાત્રી હોય, એમનું જિનમંદિર થાય? કે પછી જિનમંદિરની જે શાસન અધિષ્ઠાત્રી દેવી હોય તેનું મંદિર તે સ્થળે થાય અને બને સંપ્રદાયે પિતપતાનાં વિધારે પ્રમાણે તેને પૂજે ? આ પ્રશ્નમાં અતિહાસિક સંશોધનનો વિષય રહેલું છે, અને એની ચર્ચામાં અહીં ઉતરવાની જરૂર નથી. જૈન મત પ્રમાણે પણ કાલીમાતાના પ્રાચીન તીર્થને વાં આવતું નથી, એટલું જાણવું અગત્યનું છે. તેરમી સદી પછી ચૌહાણ પાવાપતિઓ પણ કાલીના ભક્ત હતા એ સિદ્ધ વાત છે અને રજપૂત બ્રાહ્મણવિધિ પ્રમાણે માને છે. એટલે બને મત પ્રમાણે કાલી કે મહાકાલીના સ્થાનને વાંધો આવતો નથી. બારમી અને તેરમી સદીના ઉલ્લેખઃ
ભગવાન અભિનંદનનાથ અને પાર્શ્વનાથનાં મંદિર જેટલાં જ મહત્ત્વનાં મંદિરે ભગવાન સંભવનાથ અને મહાવીર સ્વામીનાં મંદિરે પણ આ સ્થળે હતાં, એને ઉલ્લેખ
મા શ્રી આર્ય કલ્યાણગૌતમસ્મૃતિગ્રંથ 2D

Page #8

[੨]
ਰ ਰ ਰ ਰਿਟਰਿਵਊ ਵਣ ਵਦ xਰਵਰਿ sਰ ਇਹ ਚ ਉਰਟ ਦ ਵ ਵ ਰ ਦ ਵ ਝੰਡs a sías so sਰ ਵtesਰ ਵਰ ਟੈਰਰ ਨੂੰ ਘਰ ਵਰ ਵੀਰ ਵਰ - ਵਰਖso sਰਿਰਿ ਫਿਰ
મળે છે. તેમાં સંભવનાથ પ્રભુજીનું મહત્ત્વ ઘણું હોય એમ સમજાય છે. અંચલગચ્છના સ્થાપક શ્રી આર્ય રક્ષિતસૂરિજી મહારાજા સિદ્ધરાજ જયસિંહના સમયમાં થઈ ગયા. વિક્રમની બારમી સદીમાં સૂરિપદ પ્રાપ્ત કરતાં એમનું નામ વિજયચંદ્ર ઉપાધ્યાય હતું. એમણે પાવાગઢ ઉપર આવીને મહાકાલીને તપથી પ્રસન્ન કર્યા અને સંભવનાથજીને વંદના કરી. ત્યાંથી સૂરિજીએ ભાલિજ નગર–ભાલેજમાં આવી યશેધન ભણસાળી નામના ગૃહસ્થને ત્યાં પારણાં કર્યાં એવો ઉલ્લેખ “તપાગચ્છ બૃહત્પટ્ટાવલી'માં છે. એમાં “પાવાગિરિપીઠ” એવું નામ આપ્યું છે, એટલે એ સ્થળ મહાકાળીનું પ્રસિદ્ધ પીઠ હતું, એમાં શંકા નથી. અંચલ ગચ્છના આચાર્યો કાલીમાતાને સ્વચ્છરક્ષિકા માને છે. પાવાગઢની શ્રી સંભવનાથની મૂતિ સંપ્રતિ રાજાના સમયની કહેવાતી હતી, એટલે એમનું મંદિર પણ ઘણું પ્રાચીન હેવાને સંભવ છે. એ જ શ્રી આર્યરતિસૂરિજીએ આ સ્થળમાં મહાવીર સ્વામીનાં દર્શન વિ. સં. ૧૧૬૯ માં કર્યાં હતાં, એવો ઉલ્લેખ અચલગચ્છની પટ્ટાવલીમાં છે. પરંતુ ભગવાન મહાવીરનું મંદિર તેજપાળે ગોધરાના ધુંધુલને હરાવીને ચાંપાનેર આવ્યા ત્યારે બાંધ્યું હતું અને એ મંદિર “સર્વ ભદ્ર”ની બાંધણીનું હતું એમ કહે છે અને એમાં મહાવીર સ્વામીની મૂતિ હતી. એટલે સૂરિજીએ જોયેલું એ મંદિર વસ્તુપાલ-તેજપાલે વધાર્યું કે બીજું જ બાંધ્યું, તે નકકી થઈ શકતું નથી. પાવાગઢના છેક ઉપરના “મેલિયા” કહેવાતા મેદાનમાં એક વિશાળ ચૌમુખજીના મંદિર જેવા પાયાને ઉલ્લેખ ડૉ. એટ્રોએ કર્યો છે, તે કદાચ આ મંદિર હોય. આગળ જોયું તે જીરાવલા પાર્શ્વનાથજીની મૂતિને ગઈ સદીમાં વડેદરા લાવી, ત્યાં મામાની પોળમાં પ્રતિષ્ઠા કરી છે. તપાગચ્છના ૪૪ મા પટ્ટધર શ્રી દેવેંદ્રસૂરિ હસ્યાણી નગરે ચોમાસું કરી [ વિ. સં. ૧૨૯૮ એટલે ઈ. સ. ૧૨૪૨] પાવકાચળ ઉપર શ્રી સંભવનાથને વંદી પછી કર્પટવાણિજ્ય - કપડવંજ આવ્યા હતા, એવો ઉલ્લેખ તપાગચ્છની પટ્ટાવલીમાં છે.
આ બધાં મંદિરના ઉલ્લેખોમાં શ્રી સંભવનાથ ભગવાનનું મહત્ત્વ વધારે હોય એમ જણાય છે અને એમના મંદિરની પ્રાચીનતા પણ વધારે હોય એમ લાગે છે, પરંતુ એમની સ્થાપનાનું વર્ષ મળતું નથી. વિકમની પંદરમી સદીના છેલ્લા પાદમાં પ્રસિદ્ધ જૈનાચાર્ય શ્રી સમસુંદરસૂરિના શિષ્ય અને સુપ્રસિદ્ધ મુનિસુંદરસૂરિજીના ગુરુબંધુ ભવનસુંદરસૂરિએ પાવાગઢના શ્રી સંભવનાથ પ્રભુજીની સ્તુતિ કરી છે. એમાં પાવાગઢને શત્રુંજય તીર્થના અવતાર તરીકે વર્ણવે છે. લેકે આ પ્રમાણે છે :
છે અને શ્રી આર્ય ક યાણ ગૌતમસ્મૃતિગ્રંથ

Page #9

હ
h ootoshootos •••••••steelessnesses-doesdsdsofooooooooooooooooooooooooods[૨૨]
स्थितं पुण्डरीकाचलस्यावतारेऽखिलक्ष्माधरश्रेणिशंगारहारे ।
तृतीयंजिनं कुंददंतं भदंतं स्तुवे पावके भूधरे संभवं तम् ।। – પર્વતોમાં સુંદર અને પુંડરીકાચલ એટલે શત્રુંજયના અવતાર જેવા પા કાચલ ઉપર રહેલા ત્રીજા તીર્થકર ભગવાન કુંદપુષ્પ જેવા દાંતવાળા, શ્રી સંભવનાથ પ્રભુની પડું સ્તુતિ કરું છું.
એ પછીના લેકમાં ચાંપાનેર અને પાવાગઢ બને નામે સાથે આવે છે અને શ્રી સંભવનાથનું મંદિર પણ પર્વત પર હોય એવું સમજાય છેઃ
चांपानेरपुरावतंसविशदे श्री पावकाद्रौ स्थितम् ।
सावं संभवनायकं त्रिभुवनालंकारहारोपमम् ॥ “ગુરુ ગુણરત્નાકર” નામના પુસ્તકમાં માંડવગઢના સંઘપતિ વલાને પણ શ્રી પાવાગઢના શ્રી સંભવનાથ જિનેશ્વરને વંદીને શાંતિ મેળવી હતી, એ ઉલ્લેખ મળે છે. ખંભાતના શેઠ એવા શાહે પંદરમી સદીમાં સંભવનાથના મંદિરમાં આઠ દેવકુલિકાઓ કરાવી સેમસુંદરસૂરિના હાથે પ્રતિષ્ઠા કરાવેલી. . . . . પંદરમી અને સેળમી સદીના ઉલ્લેખે ?
પંદરમી સદીના છેલ્લા પાદમાં સુલતાન મહમૂદ બેગડાએ ચાંપાનેર જીતી લીધું, ત્યાં સુધી એ સ્થળ જૈન તીર્થ તરીકે ખૂબ જ સમૃદ્ધ હતું. જૈનાચાર્ય શ્રી સોમદેવસૂરિજીએ જયસિંહ પાવાપતિને ઉપદેશ કર્યો હતો, એમ ઉપદેશ તરંગિણી' નામના પુસ્તકમાં ઉલ્લેખ છે.
પાટણના વીસા પિરવાડ સંઘવી બીમસિંહે સુંદર જિનમંદિર બનાવ્યું હતું અને વિ. સં. ૧૫ર૭ ના પોષ વદી પાંચમને દિવસે પ્રતિષ્ઠા કરાવી હતી. મારવાડમાં આવેલા નાડલાઈ નામના પ્રસિદ્ધ તીર્થમાં વિ. સં. ૧૫૭૧ ના લેખમાં કહે છે કે “શ્રી પ્રમોદચંદ્રગુરુપદેશાત્ ચંપકપુર્ય શ્રીસંઘેન કારિતા દેવકુલિકા ચિરંજીયાત્ ” એ જ લેખમાં પછીની લીટીઓમાં એ જ સંવતમાં “ચંપકદુર્ગ શ્રીસંઘ” અને “ચંપકનેર શ્રીસંઘ'નાં નામ આવે છે. વચ્ચે પત્તન (પાટણ) ના સંઘનું નામ અને પછી એક લીટીમાં “મહમદાવાદ સંઘન” એવું નામ છે, એટલે નાડલાઈ તીર્થમાં આ બધાં શહેરના સંઘોએ કંઈ કાર્ય કર્યું હોય એમ કહી શકાય અને એમાં ચાંપાનેરનાં નામ જુદી જુદી રીતે લખેલાં મળે છે. નાડોલના જૈન તીર્થના વિ. સં. ૧૫૦૮ ના લેખમાં “ચંપકમેરું” એવું નામ પણ આવે છે. આમાં વિ. સં. ૧૫૧૦ એટલે ઈ. સ. ૧૫૧૫ ને ઉલ્લેખ એવું સિદ્ધ કરે છે કે, મહમૂદ બેગડાએ ચાંપાનેર જીત્યા પછી પણ ત્યાં જેની સારી વસ્તી હતી. આ આશરે અધી સદી સુધી ચાંપાનેર ગુજરાતનું પાટનગર રહ્યું. એ અરસામાં કોઈ નવી પ્રતિષ્ઠા થઈ હોય એવા ઉલ્લેખે મળતા નથી. પરંતુ અમદાવાદની પેઠે ચાંપાનેરમાં મુસલમાન અને હિંદુ બને કેમને વાસ રહ્યો છે. એ અરધી સદીમાં ચાંપાનેરની સમૃદ્ધિ ખૂબ વધી છે. એટલે
છે શ્રી આર્ય ક યાણગૌતમસ્મૃતિગ્રંથ
DISE
S
:

Page #10

[*] de de de de de de de stade de de de chalaude de dosle she shacaste se inside die sie die desde este de dosledke sledece de ceste deshalb des leadi હિં'દુ અને જૈન વેપારી કામા ન રહી હોય તેા સમૃદ્ધિ કઇ એકલા મુસલમાન અમી અને લશ્કરી અમલદારાથી વધે નહીં,
મેાગલાઇના ઉલ્લેખા :
‘ મિરાતે સિક’દરી ’ ઈ. સ. ૧૯૧૧માં જહાંગીરના સમયમાં લખાઈ, ત્યારે ચાંપાનેર જંગલ થઈ ગયું' હતુ', એમ લખે છે. એ ક્દાચ મુસ્લીમ ચાંપાનેરને માટે હશે, કારણ અકબરની ઉદાર રાજનીતિના સમયમાં ચાંપાનેરના જૈનાની ધાર્મિક પ્રવૃત્તિના ઉલ્લેખો મળવા માંડે છે. જગદ્ગુરુ કહેવાતા પ્રસિદ્ધ જૈનાચાર્ય શ્રી હીરવિજયસૂરિ અને એમના શિષ્યના હાથે આખા દેશમાં જૈન ધાર્મિક કાર્યો થયાના ઉલ્લેખો મળે છે. હુમાયુએ બહાદુરશાહને હરાવી ચાંપાનેર જીતી લીધું. આ બહાદુરશાહના સમયમાં ચાંપાનેર જ ગુજરાતનું પાટનગર હતું. એ સુલતાનના સમયમાં મેવાડના કર્મા શાહને શત્રુંજય તીના ઉદ્ધારનુ ફરમાન મળ્યુ હતુ અને વિ. સ. ૧૫૮૭ ( ઇ. સ. ૧૫૩૧ )માં એ તીના ઉદ્ધાર થયેા હતા. એટલે બહાદુરશાહના સમયમાં જૈન સંઘની લાગવગ સારી હાય એમ માની શકાય, અને એ સમયમાં તીર્થાના નાશ તે નહી થયેા હાય એમ કહી શકાય. વિ. સ. ૧૬૩૨ ( ઇ. સ. ૧૫૭૬ ) માં એટલે ગુજરાત જીત્યા પછી તરત જ શ્રી વિજયસેનસૂરીશ્વર ચાંપાનેર પધારેલા અને એમને હાથે શ્રી જશવ'ત શેઠે મેટા પ્રતિષ્ઠા મહાત્સવ કરાવ્યે હતા. વિ. સં. ૧૬૪૪ (ઈ. સ. ૧૫૮૮ )માં ચાંપાનેરથી પાલીતાણાનેા સંધ ઉપડયો હતા. તપાગચ્છના ૬૦ મા પટ્ટધર શ્રી વિજયતિલકસૂરિ જ્યારે એમનુ નામ રામ વિજય ' હતું, ત્યારે વિ. સ. ૧૬૬૨ (ઈ. સ. ૧૬૦૬) માં પાવાગઢ આવીને વ્રત કરેલું એમ પટ્ટાવલીમાં ઉલ્લેખ છે. તપાગચ્છના ૬૨ મા પટ્ટધર શ્રી વિજયરાજસૂરિએ વિ. સ. ૧૭૦૧ માં ‘કુશવિજય’ નામ ધારણ કરીને ચાંપાનેરમાં પિતપદ લીધું. આમ સત્તરમી સદીમાં પણ આ તીં હતુ એમ સમજાય છે. જો કે, હવે ઘસારેા લાગ્યા હાય એવુ પણ સમજાય છે અને એનાં કારણા ઐતિહાસિક છે. તેમાં ઊતરવાની અહી જરૂર નથી. આમ છતાં પણ અઢારમી સદીમાં ચાંપાનેર છેક જંગલ નહી' થયુ` હોય એમ લાગે છે, મેાગલાઇને અંત અને મરાઠા સમયના ઉલ્લેખો :
અઢારમી સદીમાં પાવાગઢમાં મેટા જિનપ્રાસાદ હતા, એમ જૈન કિવ લક્ષ્મીરત્નજી લખે છે. વિ.સ. ૧૭૪૬ માં શ્રી શીલવિજયગણિ ચાંપાનેરમાં હોવા જોઈ એ. વિ. સ. ૧૭૯૭ માં અચલગચ્છના નાયક આચાર્ય શ્રી ઉદયસાગરસૂરિજીએ પાવાગઢની
શ્રી આર્ય કલ્યાણૌતમ સ્મૃતિગ્રંથ

Page #11

ટીવીટી કોટન ( dada saja d
inthianshith shahtithilaka [૨૨૭] યાત્રા કરી હતી. આમ અઢારમી સદીના અંત સુધીના ઉલ્લેખ મળે છે. પર’તુ આજ તે ચાંપાનેર છેક જ ગલની દશામાં છે. ચાંપાનેરમાં ખાદકામ કરતાં જૈન મૂર્તિએ નીકળ્યાનુ પશુ કહેવાય છે. પરંતુ જે મદિરૈના ઉલ્લેખો પ્રસિદ્ધ છે, તે તે પાવાગઢના મંદિરે હોય એમ લાગે છે. આજે ઉપર નવ દશ મિદા હોય એમ દેખાય છે. ડો. ગોએટ્સના મત પ્રમાણે પાવાગઢના છેક ઉપરના મેદાનમાં ( જેને ‘ મૌલિયા ’ કહે છે) જૈન મંદિરના ત્રણ સમૂહે નજરે પડે છે. એક નગરખાના દરવાજા ખાવન દેરી અગર નવલખી દિશા સમૂહ, બીજે કાલિકા માતાજીની ટેકરી નીચે ચંદ્રપ્રભજી અને સુપાર્શ્વનાથજીનાં મંદિરો અને ત્રીજો દૂધિયા તળાવને કાંઠે પાર્શ્વનાથજી મંદિરની આસપાસનાં મંદિરે. આ બધાં મદિરા આજે મરામત ન થવાથી એના મૂળ સ્વરૂપમાં રહેલાં નથી. મુસલમાન સમયના પાવા ગઢના કિલ્લાની આ છેલ્લી રક્ષણ હરાળ હતી. એટલે ત્યાં હિંદુ કે જૈન મંદિરા સુરક્ષિત રહે એમ મનાય નહી. આ બધાની પાસે ઘણા ભગ્ન અવશેષ પડચા હતા અને ઘણાને ઉપયેગ સિવિયા સરકારે માતાજીનાં પગથિયાં ખાંધ્યાં તેમાં થયા છે. ઉપર જે ઉલ્લેખેા જોયા તેમાં શ્રી ચંદ્રપ્રભુજી અને સુપાર્શ્વનાથજીનાં નામ ડાઁ. ગોએટ્સ કહે છે, તેમ મળતાં નથી. એટલે ગેાએદ્રઝાએ મૂર્તિનાં ચિહ્નો ઉપરથી જો લખ્યુ હોય, તેા ઉપર ઉલ્લેખેલા રિશ ઉપરાંત આ મદિરા હશે એમ કહેવાય. નવલખી દેશના સમૂહમાં એક પણ મોટા મંદિરના પાયા ઉપરથી ડૉ. ગેાએટ્યા એને ચૌમુખજીનુ મંદિર ક૨ે છે, એ કદાચ તેજપાલનું સ તાભદ્ર મંદિરનુ સ્થળ હોય. એ મંદિર ચાંપાનેરની જુમ્મા મસ્જિદની જગાએ હતું એમ માનવું ભૂલભરેલુ છે.
આ બધા ઉલ્લેખા જોયા, તે શ્વેતાંબર સંપ્રદાયના છે. પર`તુ દિગંબર સપ્રદાયવાળાએ પાવાગઢ તીને દિગંબર મહાતીર્થ માને છે અને પાવાગઢને ખૂબ પવિત્ર માને છે, એમ કહેવાય કે, આ માટે કેટલેક વિવાદ પણ ચાલે છે, પરંતુ આપણે સાંપ્રદાયિક દૃષ્ટિએ જ જોવાનુ` જરૂર નથી. જૈન તીર્થં છે એટલી જ વાત મહત્ત્વની છે.
આમ ચાંપાનેર – પાવાગઢ ગુજરાતનુ એક ખૂબ જ સુંદર સ્થળ છે. તે ઉપરાંત જૈન અને બ્રાહ્મણેાનું પણ તીથ છે. ઇતિહાસની દૃષ્ટિએ તે આ સ્થળનું મહત્ત્વ ખૂબ જ છે. એનેા ઇતિહાસ એક ત્રણ અંકવાળા કરુણાંત રસમય નાટક જેવા છે. એક સંપૂર્ણ મહાકાવ્યમાં જેમ નવ રસ ભરેલા છે. તેમ આ સ્થળ અને ઇતિહાસમાં બધા રસા ભરેલા છે, આ બધું વણું ન કરતાં બહુ લ ́ખાણુ થાય. આવું સુંદર ઐતિહાસિક અને ધાર્મિક સ્થળ આજે છેક દરકાર વગરનું અને જગલમાં પડ્યું છે. પ્રમાણમાં યાત્રિકો પશુ ત્યાં આછા જાય છે. જેને તા ઓછા જ જાય છે.
બહુ
શ્રી આર્ય કલ્યાણ ગૌતમ સ્મૃતિગ્રંથ
OF

Page #12
stefeshododesdaddress sold feeded sad seedlessly to loses d.edded seeds ચાંપાનેર ભગ્ન અવસ્થામાં જંગલથી ઘેરાયેલું છતાં મુસલમાન સ્થાપત્યના સર્વાગ સુંદર અવશેષથી ભરેલું છે. હિંદુ ચાંપાનેર પાવાગઢની તળેટીથી પૂર્વોત્તરે હતું. એનું નામ નિશાન આજે નથી. માઈલ સુધી ખંડેરો પડેલાં છે અને સહેજ ખેદતાં કોઈને કાંઈ અવશેષ મળે છે. પર્વત ઉપર કિલે અને ત્રણ ત્રણ રક્ષણ હરેળની રચના એ સમયની ઈજનેરીને ખ્યાલ આપે છે. ગિરનાર ઉપર એક તળાવ નથી. આબુ ઉપર મેટું નખી તળાવ છે, પરંતુ નાના સરખા પાવાગઢ ઉપર પાંચ તળાવ છે. તળેટીમાં પણ તળાવ દેખાય છે. આજે ત્યાં જવાની અને રહેવાની સગવડ ઓછી છે. આ વિચિત્ર વસ્તુ સ્થિતિનો નિકાલ લોકેએ પર્યટનની મનવૃત્તિ વિકસાવીને કરવાનું છે. સૃષ્ટિ સૌદર્ય, ઈતિહાસ, ધર્મસ્થાન અને અપૂર્વ સ્થાપત્યના અવશેષોવાળું મનોહર સ્થાન ગુજરાતમાં આ એક જ છે. જૈનો તથા જૈનેતર ગુજરાતીઓ આ સ્થાનમાં રસ લે, તે તેનું મહત્વ ખૂબ વધે. અહીં હજી સંશોધનને પણ ખૂબ જ અવકાશ છે. [ " ગુજરાતી દીપોત્સવી અંકમાંથી સાભાર.] - શ્રી વિહરમાન સીમંધર જિન-ભાસ - દાદાશ્રી કલ્યાણસાગરસૂરિ શ્રી સીમંધર જિન ભાસ શ્રી સીમંધર સાંભલઉ, એક મારી અરદાસ; સગુણ સેહાવા તુમ્હ વિના રમણી હોઈ છ માસ રે. જીવન જગધણી, પુરઉનાઈ મુજ કોડ રે, તે તુમ્હનઈ કહિઉં, વાતલડી નઉ મેડ રે. જીવન. (2) મઈ જાણિઉં અણુબેલત, ચઢસિ ઈસિ રાઈ કાજ; માતા પિણ માગ્યા પખઈ, પ્રીસાઈ નહીં મહારાજ રે. જીવન. (3) જે સર્વજ્ઞ થકે લહઉં, લેકાલેક સભાવ; તઉં સિઉં તડુનઈ વીસરીઉં, મુઝહિ મને ગત ભાવ રે. જીવન. (4) જિમ થઈ તિમ જાણુઉં, અછ6 મુઝ સઘલે આલે; તિણિ પરગટ પરકાસતાં, ઉપજઈ મને સંકેચ રે. જીવન(૫) ભાવતઉ ન ઉવેખીઈ, અલવિ ન કીજઈ રી; કલ્યાણસાગરપ્રભુહિ, તે મિલઉ મુજનઈએ જગીસ રે. જીવન(૬) 1. પ્રાચીન સ્તવનરૂપ આ કૃતિમાં કવિની પ્રભુ પ્રત્યેની ભક્તિ સ્પષ્ટ થાય છે. આર્ય કયાણગૌતમ સ્મૃતિગ્રંથ