Page #1
--------------------------------------------------------------------------
________________ airAvata-chabi kundana lAla jaina zrutakuTIra, vizvAsa nagara, dillI "dillI-jina-grantha-ratnAvalI" ke lie jaba dillI ke grantha bhaNDAroM kA sarvekSaNa kara rahA thA to kisI guTake meM uparyukta zIrSaka se eka aSTachandI racanA prApta huI, racanA paM0 rUpacandrajI (saM0 1650 ke lagabhaga) ke paMcamaMgala pATha meM se janmamaMgala ke airAvata kI bhAMti hI gaNita vAlI thI, jise kabhI bacapana meM yAda kiyA thA, upalabdha racanA acchI lagI so apane saMgraha meM sa~jokara rakha lI thii| __ aba sevA nivRtti ke bAda jaba apanI sAmagrI ko punaH vyavasthita karane kA vicAra AyA to "airAvata-chabi" sahasA hAtha laga gii| cUMki racanA supuSTa aura sundara hai ataH usa para lekha likhane ko soca rahA thA ki sahasA zrI bahAdura candra jI chAvar3A kA lekha "bhAratIya kalA meM hAtho" par3hane meM AyA jisameM unhoMne jAvAdvIpa ke cAya bAgAna meM eka bar3e bhArI vistRta zilA-khaMDa para vizAla hasti-caraNa yugala ke utkIrNa hone kA ullekha kiyA hai aura donoM hasti-caraNoM ke bIca saMskRta kI eka paMkti bhI utkIrNa hai jisakA bhAva hai ki "ye hasti caraNa mahArAja pUrNavarman (5vIM sadI ) ke hAthI 'jayavizAla' ke haiM jo indra ke airAvata ke samAna vaibhavazAlI evaM AkAra-prakAra vAlA thaa"| ____jAvA ke uparyukta purAtattvIya abhilekha ne mastiSka kI nasoM ko aura adhika uddIpta kiyA tathA airAvata para aura adhika adhyayana ke lie prerita huaa| upalabdha jIva-jagat meM AkAra, zakti Adi kI dRSTi se sAmAnya hAthI bhI bar3A bhArI mAnA jAtA hai, para airAvata kI kalpanA to mAnavAtIta samajhI jAne lagI hai| jarA dhyAna dIjie jaba tIrthaMkara kA janma hotA hai to saudharmendra kA Asana kaMpita hotA hai aura vaha avadhi jJAna se tIrthaMkara ko avatAraNA ko jAnakara bhI pAMDuka zilA para abhiSeka ke lie le jAne ko mAyAmayI airAvata kI racanA karatA hai, jo AkAra meM eka lAkha yojanA kA lambA caur3A hotA hai, usake bar3e-bar3e vizAla sau mukha hote haiM, jinameM se pratyeka mukha meM ATha-ATha dAMta hote haiM, hara eka dAMta para eka-eka bar3A bhArI sarovara hotA hai / pratyeka sarovara meM eka sau paccIsa, 125 kamilinI hotI hai aura pratyeka kamilinI para paccIsa-paccIsa kamala hote haiM aura pratyeka kamala meM 108-109 paMkhur3iyoM hotI haiM aura pratyeka paMkhuDo para eka-eka apsarA nRtya karatI haiN| isa taraha 27 karor3a nRtya karatI huI apsarAoM sahita airAvata para bhagavAn ko biThA kara saudharmendrapAMDuka zilA para jAtA hai aura abhiSeka karatA hai| isa gaNita vAle airAvata kI carcA paM0 rUpacandajI va zrI navalazAha jo vardhamAnapurANa ke kartA haiM ne hindI meM kI hai jo lagabhaga saM0 1650 ke AsapAsa vidyamAna the, aisA hI varNana nimna 'airAvata chabi' meM bhI hai para puttATa saMghIya zrI jinasenAcArya ne apane "harivaMzapurANa' meM saMskRta meM tathA zrI puSpadanta ne apane "mahApurANa' meM apabhraza meM kevala alaMkArika zailI meM hI airAvata kA varNana kiSA hai jo kavi sammata lagatA hai / inakA samaya 8vIM 9vIM sadI hai / zrI jinasenAcArya ke airAvata kI chabi dekhie : tatazcaMdrAvadAtAM gamindrastuMgamataMgajaM / zrRMgaughamiva hemAdrermuktAdho madanijharaM // kA~taratAzaktaraktacAmarasaMtati / taM yathAdhityakAdhIna raktAzokamahAvanaM // suvarNarikSayAco| paribeSTitavigrahaM / tameva ca yathopAtta kanakanakamekhalaM //
Page #2
--------------------------------------------------------------------------
________________ [khaNDa 424 paM0 jaganmohanalAla zAstrI sAdhuvAda grantha anekaradarsavRtya nRtyasaMgIta poSitaM / tamivottuMgazRMgAgra nRtyaGgAyatsurAgarna / suvRttadIrghasaMcAri kararuddhadigantaraM / tamivAtyAyati sthUla sphuradbhoga bhujaMgamaM / / aizAna dhArita sphIta dhavalA tapa vaarnnN| tamivodhvasthitAbhyarNa saMpUrNazazimaNDalaM // cAmarendrabhujotkSidraM calaccAmarahAriNaM / taM yathAcamarI kSipta bAlavyaJjana vIjitaM / airAvataM samAropya jinendraM tasya maNDana / devaiH saha gatA prApta maMdaraM sa purandaraH / / AcArya jinasena ke zabdoM meM hI anyatra : saudharmendrastadAruDho gajAnIkAdhipaM gajaM / airAvataM vikUrvANamAkAzAkAravadvapuH // prodaMSTrAMtara visphaarikraasphaaritpusskrN| prodvaMzAMkuramadhyodyad bhogIndramiva bhUdhara // karNacAmarazaMkhAMka kakSanakSatramAlinaM / balAkA haMsa vidyudbhiriva tAtaM yahatyathaM // ArUr3ha vAnareNendrANAmindrANAM nibahairyutaH / janmakSetraM jinasyAsau pavitraM prAptayAm suraiH / / apabhraMza ke vikhyAta kavi bibudha zrIdhara (saM0 1989) ke zabdoM meM airAvata kI alaMkRti pUrNa sundara chabi kA rasAsvAdana kIjie : cittio mahAkarInduM dANaM pINiyAli vaMdu / sovi takkhaNe pahuttu cAru lakkhAmi junu / lakkha joyaNappamANu kacchamAliyA samANu / bhUsaNaM subhAsamAju sIyarAi mellamANu / uddha suMDa dhAvamANu NIrahI va gajjamANu / danta dotti dIvayAsu diggaidaM dina tAsu / sAtharabbha kUra bhAsu puuriyaamresraasu| kumbhachitta voma siMgu kaNNavAya dhUva liMgu / devayA maNoharaMtu sAmiNo puro saraM tu / taM nievi hari ANaMdu kari tahi Aruhiyau jAvehiM / avara vi amara paDiya umara caliya sapariyaNa tAhi // hindI ke ajJAta kavi ko airAvata-chabi kA rasapAna kIjie jo isa lekha kA mUla lakSya hai :chappaya chanda-jojana laccha racau arApati vadanu eka sau basa radadhAra / daMta-daMta para eka sarovara surapati padmani paJca satAra // (125) padmani padama paccIsa virAjai dala rAjai vasu sata niradhAra / koTi sattAIsa dala dala Upara racai apacharA nacai apAra // 1 // hAva bhAva vibhrama vilAsa zruta khar3I agari gAvai gaMdhAra / tAla mRdaMga kikinI kaTi para paga nevara bAjai jhaMkAra // naina bA~surI mukha khaMjarI caMga upaMga bajai saba nAra // koTi sattAIsa0 2 // sIsa phUla sIsana ke Upara paga nupura bhUpara siMgAra / kesa kumakuma agara agarajA malayA subhaga lyAi ghanasAra // calani ha~sani bolani citavani kari rati ke rUpa kiyA parihAra // kotti03|| hIa Asana sukhakIya pAsanA mukha phUla kamilinI kI unahAra / aMga upaMga kAMti ati lakhi kari mana mathatI asanAna kI unahAra // indra vindra sabake mana mohai sohai saba lacchina subha sAra // koTi. sattAIsa 4 //
Page #3
--------------------------------------------------------------------------
________________ airAvata-chabi 425 dama dama damakata dasana dipaMtI daMdana vaMtI daMdana dhAra / jhamajhama jhamakati jhijhika jhakaMto jhaMkanavaMtI jhaMkana kAra // naga namana karatI matI caratI pani bhAratI jina bhaMDAra // koTi sattAIsa0 5 // camacama camakatI carana calaMtI candanavantI caMcala nAra / chama chama chama kaMtI chaTi chehai ratI chinaki nihAra / / nami nami ucaraMtI namana karatI naina dharatI nasa parihAra // koTi sttaaiis06|| prathama indra danti keUra tana prasanna mana parama udaar| ATha mahAdevI kari maMDita eka lAkha valIvi kalAra / / mukuTa AdibhUvana bhUSita tana suranara sira sohai siradAra // koTi sattAIsa0 7 // kaMda iMdu ujjila utaMga tana nAma daMta nAma gaja sAla / ghaMTA ghanaghana nata dhanana ghana ghanana nanana bAjai ghaMTAra / / kinini ninini kikini raTaMti chadra ghaMTa kAri TaMkAra / kAmadeba chabi karaga indramukha racai apcharA nacai apAra // 8 // koTi sattAIsa dala dala Upara racai apcharA nacai apAra / / 1008 paM0 rUpacandra jI aura kavi navala zAha ne bhI 27 karor3a apsarAoM vAle ( mukha - data aura sarovara x kamalinI , kamala paMkhur3iyA aura 125 x 25 x 62 aura apsarA + 27 karor3a apparA ) airAvata kA sundara padAvaliyoM meM varNana kiyA hai usakI bhI chaTA dekha lIjie :- kavi navala zAha (saM0 165) ke zabdoM meM :"jojana lAkha airAvata bhayau sau mukha tAsa dazoM dizi Thayau / mukha mukha prati vasu danta dhareha danta danta ika ika saraleha / sara sara mA~hi kamilinI jAna savAsau hai paramAna / kamilinI prati prati kamala bakhAna te pacIsa pacIsahiM jAna / kamala kamala prali dala saubhaMta aSTottara zata hai vikasaMta / dala prati eka apsarA jAna saba sattAIsa koTi pramAna / tA gaja pai Arur3ha ju indra aru saba saMga indrANi vanda / isI taraha paM0 rUpacanda jI AgarA (saM0 1684) kI padAvalI nirakhie :dhanarAja taba gajarAja mAyAmayI niramaya Aniyo / jojana lAkha gayaMda badana sau niramaye / vadana vadana vasu daMta, daMta sara saMThaye / sara sara saupana bIsa kamilinI chaajhiiN| kamilini kamilinI kamala pacIsa virAjahi / rArjAi kamilinI kamala aThottara sau manohara dala bane / dala dalahiM apachara naTahiM natraraja hAva bhAva suhAvane / maNi kanaka kikiNi vara vicitra su amara maNDapa sohaye / dhana ghaMTa dhujA patAkA dekhi tribhuvana mana mohaye / isa taraha hamane sAhityika dRSTi se airAvata (hAthI) kI vivecanA kA rasapAna kiyA aba sAMskRtika dRSTi se bhI hAthI ke mahatva kA aMkana kreN| bhAratIya janajIvana meM hAtho kA bar3A bhArI mahatva rahA hai / isIlie siMdhughATo evaM har3appA ke purAvazeSoM ke utkhanana meM prApta sIloM para aMkita hAthI ke cihna hameM bhArata meM pAMca hajAra varSa kI prAcInatA taka hAthI ke astitva kA bAdha karAte haiN| bhAratIya cintana paramparA meM hAthI eka sAmAnya pazu yA gharelU prANI nahIM hai apitu mAnavIya guNoM kI sambhAvanA se yukta eka zreSThatama pratIka samajhA jAtA hai| bhAratIyoM ne hAthI meM zakti, sabhyatA, buddhi, pratibhA, bhakti, sneha, sAhasa, dhairya, vaibhava, netRtva, tyAga, apanatva, zraddhA, vizvAsa Adi aneka mAnavIya guNoM ke darzana kie haiN| isIlie prAcIna bhArata kI senA kI sarvazreSTha zakti AMkI gaI thI aura senA ke sabhI kAryoM meM hAthI kA
Page #4
--------------------------------------------------------------------------
________________ 426 paM0 jaganmohanalAla zAstrI sAdhuvAda grantha [ khaNDa pracuratA se prayoga kiyA jAtA thaa| "hastyAyurveda" nAmaka vaidyaka grantha kI racanA isa bAta kA dyotaka hai ki bhAratIya jana-jIvana meM hAthI kA kitanA adhika mUlya evaM mahatva thaa| hasti-senA bhAratIya caturaMga senA kA eka abhinna aMga thI, isakA bhAratIya jIvana meM itanA adhika pracAra-prasAra huA ki yaha 'caturaMga' zabda dhIre-dhIre "zataraMja" nAma se bhAratIyoM meM mukharita ho uThA jo buddhi aura pratibhA kA dyotaka eka sarvazreSTha bhAratIya khela hai| zataraMja khela vizuddha bhAratIya khela hai| dhArmika dRSTi se bhI hAthI bhAratIya jana samUha meM adhika pUjya aura AdaraNIya mAnA jAtA hai / ziva aura pArvatI ke putra gaNeza jI gajAnana aura gajavaktra ke nAma se pukAre jAte haiN| gaNeza jI kA muMha dIghaM suMDa yukta hastimukha mukha hai| gaNeza jI svastika kI bhAMti kalyANadAyaka aura zubha sUcaka haiM / ataH hara maMgala kArya ke prArambha meM sarvaprathama unakA hI puNya-smaraNa kiyA jAtA hai tathA svastika cihna aMkita kiyA jAtA hai jisase kArya nirvighna sampanna ho| bauddha jAtakoM se jJAta hotA hai ki jaba zizu buddha kA garbhAvataraNa huA thA to mAtA mAyA devI ne svapna meM sapheda hAthI dekhA thA. jo yoni mArga se unake garbha meM praviSTa huA aura usI ne buddha kA rUpa dhAraNa kiyA / mAyA ke lie gajalakSmI zabda kA bhI prayoga hotA hai| jo hAthI se hI jur3A huA lakSmI kA citra prAyaH do hAthiyoM dvArA maMgala-kalaza saMDa dvArA lekara abhiSeka sA karatA haA dikhAyA jAtA hai| jaina sAhitya meM bhI tIrthaGkara ko mAtA tIrthaGkara ke janma se pUrva solaha yA caudaha svapna dekhatI hai jinameM eka hAthI bhI hotA hai aura vahI sapheda hAthI mAtA ke maMha praviSTa hotA haA dikhAyA jAtA hai jisase jJAta hotA hai ki tIrthaGkura kA garbhAvataraNa ho cukA hai| gajendra mokSa kI kathA prAyaH sabhI dharmoM ke granthoM meM kisI na kisI rUpa meM avazya pAI jAtI hai / jAtakoM meM prayukta 'SaDdanta' zabda hAthI kI vizAlatA kA dyotaka hai / jainAcAryoM ne jambU-dvIpa ko sAta kSetroM meM vibhAjita kiyA hai, jisake prathama kSetra kA nAma bharata aura antima kSetra kA nAma airAvata diyA hai, lagatA hai airAvata zabda vizAlatA kA sUcaka hai| isIlie kSetra kI vizAlatA ko dikhAne ke lie hI airAvata kA prayoga kiyA gayA ho yahA~ aura bharata kSetra meM utsapiNI aura avasapiNI kAla kA prabhAva rahatA hai zeSa pA~ca kSetroM meM kAloM kA prabhAva nahIM hotA / bharata airAvata meM karmabhUmi hotI hai / himavana mahAhimavana Adi chaH parvatoM ke AyatAkAra vistAra se jambUdvIpa sAta khaNDoM meM vibhAjita hotA hai / araba sAgara meM bambaI ke geTa ve oNpha iNDiyA ke pAsa samudra meM hAthI guphA (Elephanta caves) hasti gaurava kI pratIka hai jo buddhakAlIna mAnI jAtI hai| samrATa khAravela kA ur3IsA ke khaNDagiri udayagiri sthita hAthI guphA prastara lekha purAtatva kI bahumalya dharohara mAnI jAtI hai| prAcIna kAla meM hAthI prAyaH hara sampanna vyakti ke ghara kI zobhA bar3hAyA karatA thA, rAjA mahArAjAoM ke yahA~ to saikar3oM kI saMkhyA meM huA karate the, para aba isa vijJAna ke yuga meM jahA~ jeTa vimAna, TaiMka, rovarTa kA AviSkAra ho gayA hai vahA~ hAthI kI upayogitA kama ho gaI hai| phira bhI paryAparaNa ke santulana (Ecological Balance) evaM saMrakSaNa hetu jaMgalI jIvana ko protsAhita kiyA jA rahA hai, isalie prativarSa karnATaka rAjya meM 'kher3A" kA Ayojana kiyA jAtA hai jisameM jaMgalI hAthiyoM ko pakar3akara pAlatU banAyA jAtA hai jisase ve bhAratIya jana-jIvana ke lie upayogI siddha hoN| isa taraha airAvata (hAthI) kA bhAratIya jana-jIvana meM sAhityika, dhArmika, Arthika, sAskRtika, purAtattvIya, aitihAsika Adi anekoM dRSTiyoM se bar3A bhArI bahumUlya mahattva rahA hai aura Aja bhI vidyamAna hai tathA bhaviSya meM bhI isakA astitva aisA hI akSuNNa banA rahe / aisI kAmanA hai / iti zam