Page #1
--------------------------------------------------------------------------
________________ Adhunika yuga aura dharma DaoN0 baziSTha nArAyaNa sinhA darzana vibhAga, kAzI vidyApITha, vArANasI-2 Adhunika yuga ko prAyaH hama ina nAmoM se sambodhita karate haiM - 'vijJAna kA yuga', 'samAjavAda kA yuga' tathA "gA~dhIvAda kA yug"| isa yuga meM vijJAna ke vividha camatkAra dekhe jAte haiM / sarvatra hameM vijJAna kA prakAza hI dikhAI detA hai | ataH isa yuga ko vijJAna ke sAtha sambandhita karanA acchA lagatA hai / kArla mArksa ne pU~jIvAda kA virodha karake samAjavAda ko pratiSThita kiyaa| taba se Aja taka samAjavAda ko vibhinna rUpoM meM vikasita hama pAte haiM aura isakA vartamAna yuga para gaharA prabhAva hai| phira to kyoM nahIM hama isa yuga ko samAjavAdI yuga kaheM ? mahAtmAgAMdhI jo Aja ke yuga puruSa mAne jAte haiM, ne bhAratavarSa ko to svatantratA dilAI hI, vizva ke sabhI garIba aura gulAma logoM ko samucita mArga pradarzana karane kI koziza kI ataH vizva meM gA~dhIjI ke siddhAntoM ke prabhAva dekhe jAte haiM aura hama bhAratavAsI to 'gAMdhIvAda' ko hI apanA 'zreya' samajhakara cala rahe haiM / yadyapi yaha bAta kucha aura hai ki hama isa siddhAnta ko sahI rUpa meM apanAne meM kahA~ taka saphala ho rahe haiM ? / aba sarva prathama hama yaha jAnane kA prayAsa kareMge ki dharma kyA hai ? dharma hamAre jIvana ke lie kitanA mahattvapUrNa hai ? tabhI hama yaha nirNaya kara sakeMge ki Adhunika yuga ke jo tIna rUpa haiM unase dharma bilakula alaga hai athavA isakA bhI unameM kisI na kisI rUpa meM samAveza hai / dharma pAzcAtya vicAraka gailave ne dharma ko paribhASita karate hue kahA hai- "dharma vaha hai jisameM apane se pare kisI zakti ke prati mAnava zraddhA ke dvArA apanI saMvegAtmaka AvazyakatAoM kI pUrti karake jIvana meM sthiratA prApta karatA hai aura jisa sthiratA ko vaha upAsanA aura sevA meM abhivyakta karatA hai / " " isa paribhASA ke anusAra dharma jina tathyoM se sambandhita hotA hai, ve isa prakAra hai : ( ka ) apane se pare koI zakti (kha) mAnava kI zraddhA ) saMvegAtmaka AvazyakatAe~ 1. Religion is a man's faith in a power beyond himself whereby he seeks to satisfy emotional needs and gains stability of life, and which he expresses in aets of worship and service". -G. Gallowey, The Philosphy of Religion, P, 184
Page #2
--------------------------------------------------------------------------
________________ - 62 paM0 jaganmohanalAla zAstrI sAdhuvAda grantha [khaNDa (gha ) jIvana kI sthiratA (C) jIvana kI sthiratA kI abhivyakti-upAsanA aura sevA ke rUpoM meM / inameM sabase mahattvapUrNa hai-'jIvana ko sthiratA' / vyakti isakI hI upalabdhi karatA hai aura ise hI abhivyakti pradAna karatA hai| jIvana kI sthiratA taba prApta hotI hai jaba manuSya kI saMvegAtmaka AvazyakatAoM kI pUrti hotI hai / saMvegAtmaka AvazyakatAoM kI pUrti taba hotI hai jaba vyakti ke mana meM zraddhA hotI hai| zraddhA kisI usa zakti ke prati hotI hai jo apane se pare hai| jIvana kI sthiratA kA matalaba hai jIvana kI vyavasthA jisase sukha-zAnti prApta hotI hai / saMvegAtmaka AvazyakatAe~ vyakti ke svabhAva se sambandhita hotI hai| apane se pare kisI zakti ke prati zraddhA honI cAhie, isase yaha spaSTa nahIM hotA ki vaha zakti kauna sI hai ? vaha pare zakti Izvara ke rUpa meM athavA anya kisI rUpa meM bhI zradeya ho sakatI hai| isa prakAra dharma jIvana kI sthiratA ko lakSya banAkara pare zakti ke prati zraddhA ke mAdhyama se mAnava ke saMvegoM kI pUrti karatA hai| isase yaha pramANita hotA hai ki dharma mAnavIya svabhAva se sambaddha hai, tathA IzvarIya paridhi ke bhItara athavA bAhara rahane ke lie svatantra hai| koI bhI dharmAnuyAyI isake lie bilakula svatantra hai ki vaha Izvara ko pare zakti ke rUpa meM grahaNa kare athavA nahIM / masIha sAhaba ne dharma kI eka paribhASA prastuta kI hai jisameM unhoMne viliyama kenika ( Kennick) erikha .. phraoNma ( Erich Fromm ) evaM viliyama blaikasTona (Bloekstone ) ke vicAroM ko samAhita karane kA prayAsa kiyA hai: "dhArmika vizvAsa yaha hai jo kisI niSThA ( Devotion) ke viSaya ke prati sampUrNa Atmabandhana ( Commitment ) ke AdhAra para jIvana kI samasyAoM kI ora sarvavyApaka rIti se vyakti ko abhimukha (Oriented ) kreN|"2 yaha paribhASA samakAlIna cintakoM kI cintana paddhatiyoM ke AdhAra para banAI gaI hai| isameM jina pakSoM para bala diyA gayA hai, ve isa prakAra haiM : ( ka ) niSThA, ( kha ) niSThA kA viSaya, ( ga ) Atmabandhana, (gha) jIvana kI samasyAe~, (Ga) vyApaka rIti / dhArmika vyakti meM kisI ke prati niSThA honI caahie| usameM sampUrNa Atma bandhana honA cAhie yAnI niSThA Atma bandhana se paripaSTa honI cAhie aura usake AdhAra para jIvana kI samasyAoM kA samAdhAna honA caahie| kinta samasyA samAdhAna karane kI paddhati ko saMkucita nahIM balki sarvavyApI honA caahie| isa paribhASA meM jIvana kI samasyAoM ke samAdhAna ko pramukhatA dI gaI hai| kintu isameM bhI yaha spaSTa nahIM kiyA gayA hai ki niSThA kisake prati honI caahie| bhAratIya paramparA meM yaha mAnA gayA hai ki 'dharma' zabda 'dhR' dhAtU se banA hai, jisakA artha hotA hai-'dhAraNa krnaa'| ataH dharma ko isa rUpa meM paribhASita kiyA jAtA hai-"dhArayati iti dharmaH" arthAt jo hameM dhAraNa karatA hai vahI hamArA dharma hotA hai| dhAraNa karane se matalaba hai-'jIvana ko dhAraNa krnaa'| jisa para hamArA jIvana AdhArita hotA hai vahI hamArA dharma hotA hai| jisase hamArA jIvana vyavasthita hotA hai, vahI dharma hai| 2. Religious beliefs provide an all pervasive frame of reference or a focal attitude of orientation to life and induce a total commitment to an object of devotion. -sAmAnya dharma darzana-pR0 23 /
Page #3
--------------------------------------------------------------------------
________________ 2 ] Adhunika yuga aura dharma 63 bhAratIya paramparA meM mAnava jIvana kI upalabdhiyA~ do prakAra kI mAnI gaI haiM-laukika tathA pAralaukika / loka yAnI samAja meM rahate hue sukha zAnti prApta karanA laukika upalabdhiyAM mAnI jAtI haiM tathA sAMsArika jIvana ke bAda arthAt mRtyu ho jAne para svarga prApta karanA, mokSa pAnA pAralaukika upalabdhiyA~ samajhI jAtI haiM / dharmaM laukika karatA hai / isalie hamAre yahA~ vyakti apane laukika jIvana kI jIvana meM to sahAyaka hotA hI hai, pAralaukika puruSArtha - dharma, artha, kAma evaM mokSa ko mahattva to samucita vyavasthA kara hI letA hai, sAtha hI pAralaukika jIvana ke lie bhI sAdhanA kara letA hai / jIvana ke lie bhI sahAyatA pradAna diyA gayA hai| inake mAdhyama se dharmaM vizvAsa hai, AsthA hai| isameM tarka-vitarka ko kama mahattva diyA jAtA hai / dhArmika vyakti guru ke vacanoM ko sunatA hai athavA zAstroM meM par3hatA hai aura unheM satyarUpa meM grahaNa kara letA hai / pramANa ke kSetra meM ise zabda - pramANa athavA zrutajJAna ke rUpa meM sthAna milA hai / deza aura kAla ke anusAra dharma meM parivartana dekhe jAte haiM / cUMki dharma vyakti ke jIvana ko dhAraNa karatA hai, isalie ThaNDa tathA garma pradezoM meM rahane vAle logoM ke dharmaM bilakula eka hI hoM, aisA nahIM ho sktaa| garma pradeza ke vAsiyoM ke dharmAcAra meM nitya snAna karake arcanA-vandanA karane kA vidhAna dekhA jAtA hai / kintu yahI AcAra yadi ThaNDe pradeza ke rahane vAloM ke lie bhI nirdhArita ho, taba to yaha dharmAcAra jIvana kA poSaka nahIM, balki nAzaka sAbita hogA / ahiMsA ko parama dharma mAnate hue mAMsabhakSaNa kA virodha kiyA jAtA hai, kintu jaMgala meM rahane vAloM ke lie yadi yahI dharma - vyabasthA ho, taba to ve bhUkhe mara jAyeMge aura dharma unake lie ghAtaka siddha hogA / prAcIna kAla meM bhAratIya samAja meM varNAzrama vyavasthA thI / cAra varNo brAhmaNa, kSatriya, vaizya tathA zUdra meM baiThane-uThane, khAna-pAna, zAdI Adi ke bahuta hI kaThina niyama the, jinheM na mAnane para samAja vyakti ko kaThora daNDa detA thA / Aja bhI varNoM ke vividha rUpa dekhe jAte haiM, kintu prAcIna niyamoM ko lekara calane vAlA vyakti Aja ke samAja meM raha nahIM sakatA / isI taraha samayAnusAra niyamoM ke apavAdoM yA parivartanoM ke kAraNa ho jainadharma meM digambara tathA zvetAmbara, bauddhadharma meM hInayAna tathA mahAyAna, IsAI dharma meM kaitholika tathA proTesTeNTa, islAma dharma meM ziyA aura sunnI zAkhAe~ banIM / kAla ke anusAra yadi gharmaM meM parivartana na ho to dharma hameM kyA dhAraNa karegA, hama hI use dhAraNa karane meM asamartha ho jAyeMge / dharma ke mUlya satyaM zivaM tathA sundaraM sarvotkRSTa evaM sarvamAnya mUlya haiM / inheM hama dharma ke mUlya kaheM athavA mAnava jIvana ke mUlya kaheM / inase alaga hokara mAnava jIvana, mAnava jIvana nahIM raha jAtA aura na koI dharmaM dharmaM bana pAtA hai / ye tIna mUlya eka dUsare ke pUraka haiN| jo satya hotA hai, vaha ziva yAnI kalyANa rUpa tathA sundara hotA hai / jo kalyANakArI hotA hai, vaha satya hotA hai, sundara hotA hai tathA jo sundara hotA hai, vahI kalyANakArI aura satya hotA hai / kabhI-kabhI sAmAnya jIvana meM inake kucha apavAda bhI dekhe jAte haiM, kintu yadi sahI artha meM mUlya ke rUpa meM inheM samajhane kI koziza kareMge, to avazya hI inheM eka dUsare ke pUraka ke rUpa meM pAyeMge / cUMki ye hI parama mUlya haiM, isalie jahA~ kahIM bhI ye hote haiM, vahIM para dharma hotA hai| dharma kI sudRr3hatA inhIM para nirbhara karatI hai / vijJAna aura dharma Aja ke vaijJAnika camatkAroM ko dekhakara dhArmika AsthAe~ DagamagAne laga jAtI haiM aura dhArmika vyakti kiMkartavya vimUr3ha-sA ho jAtA hai / cA~da jise vaidika paramparA hI nahIM, balki islAma paramparA meM bhI mahattva diyA gayA haiM, sAhitya
Page #4
--------------------------------------------------------------------------
________________ 64 paM0 jagamohanalAla zAstrI sAdhuvAda grantha [ khaNDa jisakI sundaratA kA bakhAna karate nahIM thakatA, usa cA~da para Aja ke vaijJAnika chalAMga lagA rahe haiN| janma aura mRtyu jinase jIvana kI sImAeM nirdhArita hotI haiM, unheM bhI Aja kA vijJAna niyantrita karane para lagA hai| janma aura mRtyu kI dareM ghaTAyI jA rahI haiN| aba to janma ke lie mA~ kA garbha Avazyaka nahIM raha gayA hai, usake lie to parakhanalI hI paryApta hai / vaijJAnikoM ne apane hI jaisA manuSya ( roboTa ) bhI taiyAra kara liyA jo prAyaH sabhI mAnavIya kAryoM ko kuzalatApUrvaka kara letA hai| AtmA yA cetanA jise kisI indriya se jAna pAnA muzkila hai, use bhI vaijJAnikoM ne zIze meM banda karane kA prayAsa kiyA hai| sUkhA ora bAr3ha kI sthitiyoM meM Izvara kI duhAI dI jAtI thI, kintu aba inake lie mI Izvara kI jarUrata nahIM hogii| vijJAna sabhI mAnava kSetroM meM pahu~ca cukA hai| dharma meM pradhAnatA pAne vAlA Izvara mahattvahIna sA jAna par3atA hai| aise to nirIzvaravAdI dharmoM ne pahale hI Izvara ko anAvazyaka ghoSita kara diyA hai, parantu vijJAna ne to Izvara kI sthiti ko aura nAjuka banA diyA hai| bI0 ena0 hephara ne likhA hai : "Izvara mAnava ke liye anAvazyaka aura luptaprAya ho gayA hai / "3 mAnava meM chipI khAdya ko balAt isameM koI zaka nahIM ki Aja kA mAnava apanI vaijJAnika upalabdhiyoM ko dekhakara itarA rahA hai aura use apanI garimA ke sAmane Izvara tathA dharma tuccha dikhAI par3a rahe haiM / kintu jisa paramANu zakti kI khoja ne use vikAsa kI coTI para pahu~cA diyA hai usI meM mAnava kA sarvanAza bhI nihita hai| vijJAna AkAza meM apanA vizrAma sthala banA sakatA hai para vaha sthAyI rUpa lene ke bajAya dhvasta bhI ho sakatA hai aura mAnava ke liye vizrAma dAtA na banakara prANaghAtaka bhI siddha ho sakatA hai| phira to Aja kA vijJAna kyA batA sakatA hai ki vaha kidhara jA rahA hai-AkAza kI ora yA mRtyu kI ora ? mAnava jIvana ke do pakSa haiM - buddhi tathA pazutA / vijJAna taraha-taraha ke prayogoM ke AdhAra para mAnavIya buddhi ko vikasita kara rahA hai jisase mAnava jIvana ekAMgI hotA jA rahA hai| huI pazutA Aja ke vijJAna ke kAraNa balavatI hotI jA rahI hai / jisa taraha eka pazu dUsare pazu ke khA jAnA cAhatA hai usI taraha Aja kA mAnava apanA vikAsa aura dUsare kA binAza cAha rahA yuddha ke nae-nae upakaraNoM ke nirmANa evaM saMkalpa meM lagA hai| jA rahI hai / manuSya ko pazu se mAnava yadi koI banA sakatA hai, nahIM hotaa| isakA sambandha jIvana ke Antarika pakSa se hai pradAna karatA hai| vijJAna kI upalabdhiyAM mAnava jIvana ke unake sAtha hote haiM / jaba taka manuSya meM dharmaM kI udAratA nahIM AtI hai, taba taka vaha apane ko vijJAna ke durupayoga se nahIM bacA sakatA hai / ataH yadyapi vijJAna aura dharma ke alaga-alaga kSetra haiM, para donoM eka dUsare ke sahayogI ho sakate haiM, pUraka ho sakate haiN| aura Aja kA mAnava sirpha vijJAna ko hI na apanAe balki dharma kA bhI anugamana kare to usake lie zreyaSkara hai / hai jisake lie vaha usakI pazutA bar3hatI jA rahI hai aura mAnavatA ghaTatI to vaha dharma hI hai / dharma meM koI prayoga yA parIkSaNa Antarika pakSa hI vikasita hokara jIvana ko samagratA lie upayogI siddha hotI haiM kintu unake durupayoga bhI / samAjavAda aura dharma pAzcAtya vicAraka rozana ne kahA hai- "samAjavAda una pravRttiyoM kA jora detI haiM / 4 yaha siddhAnta samAja meM eka stara tathA samAnatA lAne kA 3. God has been edged out from every human sphere of life and he has become obsolete. - sAmAnya dharma darzana - pR0 46 / 4. samAjadarzana kI bhUmikA - DaoN0 jagadIza sahAya zrIvAstava, pR0 278 / samarthaka hai jo sArvajanika kalyANa para prayAsa karatA hai| kintu samAjavAda ke
Page #5
--------------------------------------------------------------------------
________________ 2] Adhunika yuga aura dharma 65 samarthakoM meM do prakAra ke vicAraka dekhe jAte haiN| kucha samAjavAdI vicArakoM kI yaha mAnyatA hai ki samAjavAda ko hiMsAtmaka tarIke se hI lAyA jA sakatA hai| kucha dUsare prakAra ke vicAraka yaha mAnate haiM ki hiMsAtmaka DhaMga se lAyA huA samAjavAda utanA acchA nahIM hotA jitanA ki ahiMsAtmaka DhaMga se lAyA huA samAjavAda hotA hai / ataH ahiMsAtmaka paddhati se hI samAjavAda kI sthApanA honI caahie| jarmanI ke eka vicAraka nyUkhnara ne kahA thA"jhopar3iyoM meM sukha-zAnti ho aura rAja-prAsAdoM kA vikAsa ho / "5 svayaM kArla mArksa ne bhI hiMsAtmaka paddhati kA hI samarthana kiyA hai| dharma ko to unhoMne jahara kahA hai| jisa prakAra jahara prANaghAtaka hotA hai, usI prakAra dharma bhI samAja ke lie vinAzaka hai| samAja ke eka pakSa kA nAza karake dUsare pakSa kA vikAsa karanA nizcita hI sAmAjikatA ko kamajora karane kI bAta hai| samAjavAda to samAnatA lAnA cAhatA hai| yadi kisI eka pakSa ko naSTa kara diyA , to samAjavAda kI mAnyatA hI samApta ho jAtI hai| kAle mAksa ne yadi dharma ko jahara kahA hai, to isase aisA samajhanA cAhie ki saMbhavataH usakI dRSTi dhAmika rUr3hiyoM kI ora thI, jinase dharma yA samAja kA vikAsa nahIM balki hrAsa hotA hai| kyoMki dharma to eka vyavasthA hai, eka paddhati hai jisase alaga nahIM huA jA sktaa| bhAratIya paramparA meM sAmAjika vyavasthA kA AdhAra to dharma hI hai| Rgveda meM samAja ko eka zarIra ke rUpa meM prastuta kiyA gayA hai jisake cAra aMga mAne gae haiM - brAhmaNa, kSatriya, vaizya aura zUdra / ye varNa eka dUsare ke pUraka samajhe gae haiM aura inake sahayoga se samAja kI sampUrNatA vikasita hotI hai| bhAratIya paramparA meM kahI bhI aisA hai ki eka kA nAza karake dUsare kA vikAsa ho / Aja ke bhAratIya samAjavAdI-AcArya narendra deva DaoN. rAmamanohara lohiyA, jayaprakAza nArAyaNa Adi ahiMsavAdI samAjavAda ke samarthaka haiN| jahA~ ahiMsA hai, vahA~ dharma hai| prasiddha ukti hai-'ahiMsA paramodharmaH' arthAt ahiMsA hI sarvotkRSTa dharma hai| dharma aura samAja ke mahatvoM ko dekhate hue paM. dInadayAla upAdhyAya ne kahA hai : "hameM dharmarAjya , lokatantra, sAmAjika samAnatA aura Arthika vikendrIkaraNa ko apanA lakSya banAnA hogaa| .. ina sabakA sammilita niSkarSa hI hameM eka aisA jIvana-darzana upalabdha karA sakegA jo Aja ke samasta jhaMjhAvAtoM se hameM surakSA pradAna kara sake / Apa ise kisI bhI nAma se pukAriye-hindutvavAda, mAnavatAvAda athavA anya koI nayAvAda, kintu yahI ekameva mArga bhArata kI AtmA ke anurUpa hogA aura janatA meM navIna utsAha saMcArita kara skegaa|" gAMdhIvAda aura dharma gAMdhIjI satya aura ahiMsA ke pujArI the| unake anusAra satya Izvara hai yA Izvara satya hai aura ahiMsA ke mArga para calakara hI Izvara taka pahu~cA jA sajatA hai| gAMdhIjI para jaina sAdhaka zrImadrAjacandra, pAzcAtya vicAraka thoriyo ( Thoreau ), raskina ( Ruskin ) tathA TaoNlsaTaoNya ( Tolstoy ) ke prabhAva the| dharma to unakI cintanapaddhati kA AdhAra stambha hai| kintu dharma kA prayoga unhoMne kabhI bhI kisI saMkucita artha meM nahIM kiyaa| unhoMne kahA hai"dharma se merA tAtparya kiso aupacArika yA vyAvahArika dharma se nahIM hai, varam usa dharma se hai jo sabhI dharmoM kA mUla hai aura jo hameM sraSTA kA sAkSatkAra karAtA hai" / unakA vizvAsa dhArmika sahiSNutA tathA dharmanirapekSatA meM thaa| gAMdhIjI 5. vahIM pR0278 / 6. paM. dInadayAla upAdhyAya, rASTra ciMtana pR074 / samAjadarzana kI bhUmikA-pR0 284 / 7. vahIM pR0 367 /
Page #6
--------------------------------------------------------------------------
________________ 66 paM0 jagamohanalAla zAstrI sAdhuvAda grantha [khaNDa ke mana meM samI dharmoM ke prati Adara kA bhAva thaa| isIlie unhoMne kahA hai-"maiM vedoM ke ekamAtra Izvara meM vizvAsa nahIM karatA / merA vizvAsa hai ki bAibila, kurAna aura jenda-avastA meM utanI hI IzvarIya preraNA hai jitanI ki vedoM meM pAyI jAtI hai|"8 unakI prArthanAsabhA meM prAyaH sabhI dharmoM kI prArthanAeM hotI thii| dharma ke sambandha meM unakA yaha vizvAsa thA ki yadi koI vyakti kisI eka dharma ko acchI taraha se samajhakara usakA anugamana karatA hai to use usake mana meM anya dharmoM ke prati kisI prakAra kA durbhAva nahIM utpanna ho sakatA hai| isalie unhoMne kahA hai ki yadi hindU ko apane dharma se asantoSa hai, to vaha usakA adhyayana karake eka acchA hindU bne| ve apane viSaya meM kahA karate the ki maiM eka kaTTara hindU hU~, isIlie eka IsAI bhI hU~, eka musalamAna bhI hU~, eka jaina aura bauddha bhI huuN| ____ gAMdhIjI kI dharmanirapekSatA kA kucha nAsamajha logoM ne yaha mA artha lagAyA hai-dharma kI apekSA nahIM yA dharma kI koI AvazyakatA nhiiN| bhalA, satya aura ahiMsA kA anuyAyI dharma se apane ko vimukha rakhegA ? para kucha loga apanI bhUla ko chupAne ke lie gA~dhIjI ke kathanoM ke artha na prastuta karake anartha hI prastuta karate haiN| vAstava meM, gAMdhIjI eka dhArmika vyakti the aura dharma ko apane vicAroM meM unhoMne saccA aura sArthaka rUpa diyA hai| sa taraha hama dekhate haiM ki Adhunika yuga dharma se apane ko alaga karake apanA kalyANa nahIM kara sktaa| yaha yuga cAhe vijJAna ko apanAye athavA samAjavAda ko yA gA~dhIvAda ko yA anya kisI vAda ko, parantu dharma to isake sAtha , rhegaa| kyoMki dharma eka AsthA hai, eka vyavasthA hai, jIvana kA AdhAra hai / jo bhI hamAre jIvana kI vyavasthA karatA hai, jisapara hamArA jIvana AdhArita hai, vahI hamArA dharma hai| jIvana kI vyavasthA yadi gAMdhIvAda se hotI hai to gA~dhIvAda dharma hai, yadi jIvana kI vyavasthA samAjavAda yA sAmyavAda se hotI hai, bahI dharma hai| hA~, itanI bAta jarUra hai ki dharma ko kAla ke anusAra apane meM parivartana lAnA hogaa| prAcInakAla meM pratipAdita dharma ko hama yadi Adhunika yuga meM binA kisI parivartana ke lAnA cAheMge to, dharmAnugamana asambhava nahIM to muzkila avazya hogaa| jainoM kA anekAMtavAda isa dizA meM hamArA parama mArga-darzaka hogaa| vartamAna jIvana ke liye, prazaMsA, sammAna aura pUjA ke liye, janma, maraNa aura mocana ke liye, duHkha pratikAra ke liye, koI sAdhaka vividha kAya ke jovoM kI hiMsA karatA hai, karavAtA hai yA anumodana karatA hai, vaha usake liye ahita aura abodhi ke liye hotI hai| -AcArAMga, zAstra parijJA 8. vahIM pR0 368 /