Page #1
--------------------------------------------------------------------------
________________ AcArya siddhasenagaNi aura tattvArthabhASyavRtti zrImatI DaoN. amarA jaina AcArya siddhasenagaNi zvetAmbara jaina paraMparA ke muni haiM / inake jIvana ke viSaya meM koI vizeSa jAnakArI nahIM milatI hai| inhoMne jainadharma ke ziromaNi grantha "tatvArthasUtra" para "tatvArthabhASyavRtti" likhI hai / inakA anya koI grantha upalabdha nahIM hai / jIvana-paricaya tatvArthabhASyavRtti meM prApya anya granthoM ke avataraNa tathA jaina tathA jainetara vidvAnoM ke nAmollekha se hI siddhasenagaNi ke jIvana ke viSaya meM thor3I-bahuta jAnakArI prApta hotI hai| isake atirikta tatvArthabhASyavRtti ke aMta meM pAe jAne vAle nau zalokoM se patA calatA hai ki siddhasenagaNi bhAsvAmI ke ziSya the / bhAsvAmI siMhasUri ke ziSya the aura siMhasUri dinnagaNi kSAmAkSamaNa ke ziSya the / / siddhasenagaNi Agama-paraMparAvAdI kisI guruvaMza se saMbandhita the, aisA unake athAha Agama-vizvAsa se pratIta hotA hai / kyoMki siddhasena divAkara ke anyatama tArkika niSkarSa ke sthAna para bhI siddhasenagaNi Agama-vAkya ko sarvopari mAnate haiM / tatvArthabhASyavRtti ke aMta meM pAe jAne vAle nau zlokoM meM se dvitIya zloka meM kahA gayA hai ki dinnagaNi, jo siddhasenagaNi ke tRtIya pUrvaja the, ne apane ziSyoM ke lie pustaka kI sahAyatA ke binA pravacana kiyA / isase bhI pratIta hotA hai ki siddhasenagaNi Agama kI usa prAcIna zuru-ziSya paraMparA se saMbandha rakhate haiM, jisameM ziSya guru ke caraNoM meM baiTha kara vidyArjana karatA thaa| prajJAcakSu paM. sukhalAlajI ne siddhasenagaNi ko hI gandhahastI mAnA hai / ataH paM. sukhalAlajI ke anusAra siddhasenagaNi kI do racanAe~ haiM eka, tatvArthasUtra para race tatvArthabhASya kI upalabdha bar3I vRtti, dUsarI AcArAMga vivaraNa, jo, anupalabdha hai / tatvArthabhASyavRtti meM ujjayinI tathA pATalIputra' nAmaka zaharoM kA ullekha hai / saMbhava hai, siddhasenagaNi ne ina sthaloM para vihAra kiyA ho athavA yahAM sva graMtha racanA kI ho / siddhasenagaNi kA samaya __ siddhasenagaNi ne tatvArthabhASyavRtti meM "dharmakIti" nAmaka vidvAn kA ullekha kiyA hai / ' dharmakIti kA samaya una sabhI vidvAnoM, jinakA ullekha siddhasenagaNi kI tatvArthabhASyavRtti meM hai, meM arvAcIna hai| dharmakIti kA samaya IsvI sAtavIM zatAbdI hai| ata: siddhasenagaNi kA samaya sAtavIM zatAbdI ke pazcAt hai|' paM0 sukhalAlajI ke vicAra meM siddhasenagaNi vikrama kI sAtavI zatAbdI ke aMtima pAda se vikrama kI AThavIM zatAbdI ke madhyakAla 3. paM0 sukhalAla, tatvArthasUtra (hindI) banArasa, san 1952, dvitIya saMskaraNa, paricaya, pR0 40 4. vahI, pR0 41 5. siddhasenagaNi, tatvArthabhASyavRtti, bhAga prathama pR0 21 - 'ito'STayojanyAmujjayinI vartate . . . 6 vahI pR0 27 * * * pATaliputragAmibhArgavanmokSamArga . . . . 7. vahI pR0 397.... bhikSuvaradharmakIrtinApi virodhaH ukta..... 8. vahI, bhAga do, prastA0 (aMgrejI), pR0 64, vAcaspati gairelA, saMskRta sAhitya kA itihAsa, vArANasI, san 1960 pR0 442 9. tulanIya, siddhasenagaNi, tatvArthabhASyavRtti, bhAga do, prastA0 (aMgrejI) pR0 64 1. siddhasenagaNi, tatvArthabhASyavRtti, saMpAdaka hIrAlAla rasikadAsa kApaDiyA bambaI, man 1930, bhAga do, pR0 327-28 siddhasenagaNi, tatvArthabhASyavRtti. saMpAdaka' hIrAlAla rasikadAsa kApaDiyA bambaI, san 1929, bhAga prathama pR0 111 va 152-153 / rAjendra-jyoti Jain Education Intemational
Page #2
--------------------------------------------------------------------------
________________ meM hue 10 Ara. viliyama ke anusAra siddhasenagaNi kA samaya I0 AThavIM zatAbdI ke AsapAsa kA hai / 11 ataH yaha nizcita hI hai ki siddhasenagaNi sAtavIM-AThavIM zatAbdI meM hue / tatvArthabhASyavatti kI racanA tatvArtharAjavAtika se parva / tatvArthasUtra para aneka TIkAeM racI gaI haiN| inameM se kucha zvetAmbara paramparAnusAra racI gaI haiM aura anya digambara paraMparAnusAra / tatvArthasUtra para svopajJabhASya racA gayA, jisakA racanA-kAla dUsarI-tIsarI zatAbdI mAnA gayA hai / tatvArthasUtra kI eka anya TIkA pUjyapAda devanaMdI kRta sarvArthasiddhi hai, yaha digambara-paramparAnusAra racI gaI hai| isakA racanA kAla vikrama kI 5-6 zatAbdI hai / eka anya TIkA siddhasenagaNi kRta tatvArthabhASyavRtti hai| yaha svopajJa-bhASya para zvetAmbara-paramparAnasAra racI gaI hai / siddhasenagaNi kA samaya I. sAtavIM-AThavIM zatAbdI hai / digambara-paraparAnusAra racI gaI eka anya TIkA bhaTTa akalaMka kRta tatvArtharAjavAtika hai / bhaTTa akalaMka kA samaya IsvI 7-8 zatAbdI hai / 12 ataH siddhasenagaNi tathA akalaMka donoM samakAlIna haiM / parantu unake dvArA racI gaI tatvArthasUtra kI TIkAoM meM paurvAparya avazya hogA / yaha vivAda kA viSaya banA huA hai ki donoM (tatvArthabhASyavRtti tathA tatvArtharAjavAsika) meM se kauna sI TIkA pahale racI gaI aura kauna sI bAda meM / tatvArtharAjavAtika tathA tatvArthabhASyavRtti ke Antarika avalokana ke AdhAra para kahA jA sakatA hai ki tatvArthabhASyavRtti tatvArtharAjavAtika se pahale racI gaI / isa mata kA samarthana cAracAra AdhAroM se kiyA jA sakatA hai| prathama-sUtrapATha kA khaNDana, dvitIya-zaulI, tRtIya-viSaya vikAsa, caturtha-paramparA-vizeSa ke mata kA sthApana karane kI pravRtti / sUtrapATha kA khaNDana tatvArthasUtra 3.1 para racI rAjavAtika meM akalaMka ne zvetAmbara paramparA mAnya sUtrapATha--"saptAdho'dhaH pRthutarA:' kA ullekha kiyA hai| yahI sUtrapATha tatvArthabhASya tathA tatvArthabhASyavRtti meM milatA hai / akalaMka ne isI sUtrapATha ko tarkabala se asaMgata kahA hai| 13 isI prakAra tatvArthasUtra 4.8 kI rAjavAtika meM akalaMka ne zvetAmbara-paramparA mAnya sUtrapATha ko anupayukta batalAyA hai / aisA pratIta hotA hai ki tatvArtharAjavAtika racate hae akalaMka - ke sammukha tatvArthabhASya to thA hI para tatvArthabhASya ke atirikta 10. paM0 sukhalAla, tatvArthasUtra (hindI), paricaya pR0 42 11. AraH viliyama, jaina yoga, landana san 1962, pR07 12. vistAra ke liye dekhiye--anantavIrya, siddhivinizcaya TIkA saMpAdaka DA0 mahendrakumAra jaina nyAyAcArya, kAzI, san 1959, bhAga prathama pR044-55 13. akalaMka, tatvArthavArtika, bhAga prathama saMpAdaka paM0 mahendrakumAra jaina nyAyAcArya kAzI, san 1953, pR0 161 14. vahI, pR0 215 aisI koI mahatI TIkA bhI thI, jisameM prApya sUtrapATha kA akalaMka ne kevala khaNDana hI nahIM kiyA hai apitu sva-paramparAmAnya sUtrapATha kI mahattA batAne ke lie akalaMka ko tarka-bala se usa sUtrapATha kA nirAkaraNa karane kI AvazyakatA bhI jAna par3I / isake sthAna para tatvArthabhASyavRtti meM siddhasenagaNi dvArA kiyA gayA digambara-paramparAmAnya sUtrapAThoM kA khaNDana apekSAkRta kama prabala hai, hAlAMki siddhasenagaNi ne tatvArthabhASyavRtti jisakA racanAkAla tatvArthabhASya ke pazcAt hai tathA jo zvetAmbara paramparA meM vidvadkArya mAnI jAtI hai, meM tatvArthasUtra pAThoM ke pAThAntara tathA unake viSaya meM kahe gae anya vidvAnoM ke mata kahe haiM / isakA tAtparya hai ki siddhasenagaNi ke samaya meM tatvArthasUtra ke vibhinna pATha upalabdha the parantu digambara-zvetAmbara paramparAnusAra sUtrapATha kA vivAda itanA prabala nahIM thA jitanA akalaMka dvArA tatvArtharAjavArtika racate samaya thA / ataH svaparamparAmAnya sUtrapATha kI surakSA ke lie akalaMka ko digambara paramparAvirodhI tathA zvetAmbara paramparAnusAra siddhasenagaNIya tatvArthabhASyavRtti meM pAe jAne vAle sUtrapAThoM kA khaNDana karanA pdd'aa| ____ zvetAmbara paramparA mAnya tatvArthasUtra ke paMcama adhyAya meM eka sUtra hai "dravyANi jIvAzca" digambara TIkAkAra pUjyapAda (vikrama 5-6 sadI) ne isa sUtra ko 'dravyANi" tathA "jIvAzca" do sUtroM meM kahA hai 1 siddhasenagaNi ne ukta sUtra ko do sUtroM meM vibhAjana ko ayukta batAyA hai / parantu akalaMka 'tatvArthavAtikAra' ne "dravyANi" tathA "jIvAzca" ina donoM sUtrapAThoM ko yukta kahA hai tathA tarkabala se ina donoM sUtrapAThoM kI siddhi kI hai / 18 isase niSkarSa nikalatA hai ki tatvArthabhASya (2-3 sadI) meM kathita eka sUtra kA do sUtrapAThoM meM vibhAjana pUjyapAda devAnandI (5-6 sadI) sarvArthasiddhikAra ko mAnya hai| siddhasenagaNi, tatvArthabhASyavRttikAra ne sarvArtha siddhi meM kathita donoM sUtrapAThoM kA ullekha kiyA hai tathA sUtra ke isa prakAra ke vibhAjana ko asiddha kahA hai, usI ke pratyuttara meM akalaMka ko vistAra se siddha karanA par3A ki eka sUtra 'dravyANi jIvAzca" kahane se kevala jIva hI dravya kahe jAyeMge, ajIva nhiiN| adhikAra rahane para jaba taka isa prakAra kA prayatna na kiyA jAya taba taka ajIvoM meM dravyarUpatA nahIM bana sktii| ataH pRthaka sUtra banAnA ucita hai / isa vivAda se niSkarSa 15. siddhasenagaNi kRta tatvArthabhASyavRtti hI isa rUpa meM upalabdha hai| 16. pUjyapAda devanaMdI, sarvArthasiddhi, saMpAdaka paM. phUlacanda siddhAMta zAstrI kAzI san 1955 prathama saMskaraNa pR0 266-268 17. siddhasenagaNi, tatvArthabhASyavRtti, bhAga prathama, pR0 320 18. akalaMka, tatvArthavAtika, bhAga do saMpAdaka paM. mahendrakumAra jaina nyAyAcArya kAzI, san 1957 pR0 442-443 19. siddhasenagaNi, tatvArthabhASyavRtti bhAga prathama, pR0 320 , 20. akalaMka, tatvArthavAtika bhAga 2, pR0 442-443 bI. ni. saM. 2503 Jain Education Interational
Page #3
--------------------------------------------------------------------------
________________ nikalA ki pUjyapAda siddhasenagaNi se pUrvavartI haiM aura siddhasenagaNita tatvArthabhASyavRtti tatvArtharAjavAtika se pUrva racI gii| tatvArthasUtra 6-18 kI tatvArtharAjavAtika TIkA meM kahA gayA hai "syAnmatam ekoyogaHkarttavyaH" alpAraMbhaparigrahatvaM svabhAvamArdavaM mAnuSasya iti, tanna, kiM kAraNam ? uttarApekSatvAt / devasyAyuSaH kathamayamAsrava syAditi pRthakkaraNam arthAt svabhAvamArdava kA nirdeza pUrvavartI sUtra 6-17 "alpAraMbha" dvArA karanA yukta nahIM hai kyoMki isa sUtra 6-18 "svabhAvamArdavam ca" kA saMbandha Age batAe jAne vAle devAyu ke AsravoM se bhI karanA hai / jisa sUtrapATha kA khaMDana akalaMka ne yahAM kiyA hai, vaha sUtrapATha tatvArthabhASya tathA tatvArthabhASyavRtti22 meM upalabdha hai| isase yaha pratIta hotA hai ki tatvArthabhASya tatvArthavArtikAra ke sammukha thA hI, sAtha meM tatvArthabhASyavRtti bhI unake samakSa thI, yaha niSkarSa do kAraNoM se jAna par3atA hai, prathama yadi yaha mAna liyA jAya ki tatvArtharAjavAtika se pahale kevala tatvArthabhASya thA aura usake AdhAra para hI akalaMka ne uparokta sUtrapATha ko ayukta kahA hai tathA siddhasenagaNIya tatvArthabhASyavRtti tatvArtharAjavAtika ke pazcAt likhI gaI, ye donoM vicAra saMzayAtmaka pratIta hote haiN| kyoMki yadi tatvArthabhASyavRtti se pUrva tatvArthabhASya mAnya sUtrapATha kA khaMDana pAyA jAtA to siddhasenagaNi svasAmpradAyika bhAvanAvaza svaparamparAmAnya sUtrapATha ko hI yukta ThaharAte tathA digambara paramparAmAnya sUtrapATha ko ayukta batAte, para siddhasenagaNi ne ta. sU. 6-18 kI bhASyavRtti meM kisI anya sUtrapATa kA ullekha taka nahIM kiyA hai| dvitIya, siddhasenagaNIya tatvArthabhASyavRtti tatvArthasUtra para eka mahatI TIkA mAnI jAtI hai, zvetAmbara paramparA meM yaha eka mahatvapUrNa grantha mAnA jAtA hai, ataH tatvArtharAjabArtika ke racayitA akalaMka, jo svaparamparAmAnya mata-sthApanA ke poSaka haiM, ne siddhasenagaNIya tatvArthabhASyavRtti meM uparokta virodha dekhA, usakA khaMDana kiyA aura digaMbara paramparAmAnya sUtrapATha ke yukta hone ke kAraNa khe| ata: spaSTa hai ki siddhasenagaNIya tatvArthabhASyavRtti kI racanA tatvArtharAjavArtika se pUrva huii| ____ kA patA calatA hai| isase yaha bhI pratIta hotA hai ki akalaMka se pUrva bhI isa prakAra kA khaNDana-viSaya prApya thA aura akalaMka ne usI ke AdhAra para apanI vidvattA dvArA use utkRSTa rUpa diyA hai| ataH zailI kI utkRSTatA kI dRSTi se bhI tatvArtharAjavAtika tatvArthabhASyavRtti se paravartI hai| siddhasenagaNi svakathana kI puSTi ke liye adhikatara Agama athavA tatvArthasUtra hI uddhRta karate haiM para tatvArtharAjavArtika meM akalaMka ne tatvArthasUtra ke atirikta jainendra vyAkaraNa, yogabhASya, mImAMsAdarzana, yuktyanuzAsana, dhyAnaprAbhUta Adi jaina tathA jainetara grantha uddhRta kiye haiM aura paramatoM kA ullekha kara unakA khaNDana kiyA hai| svamata samarthana ke liye adhika se adhika uddharaNa denA tathA paramata ko kaha usakA khaNDana karanA, isa . prakAra kI pravRtti kI tabhI AvazyakatA anubhava hotI hai jaba svamata virodhI kathana milate hoM athavA svamata ke siddhAntoM ke khaNDana kA bhaya ho / aisI pravRtti ke darzana tatvArthabhASyavRtti kI apekSA tatvArtharAjavAtika meM adhika haiM / ataH tatvArthabhASyavRtti tatvArtharAjavArtika se pUrvavartI hai| pUjyapAda26 tathA siddhasenagaNiza ne tatvArthasUtra 6-14 Agata "udaya" zabda kA artha "vipAka" kiyA hai / parantu "akalaMka"28 tathA vidyAnanda (10 vIM sadI) tatvArthazlokavAtikakAra ne "udaya" zabda kI vistRta vyAkhyA kI hai / isI prakAra kA isI adhyAya meM eka anya sthala hai." jahAM donoM siddhasenagaNi tathA akalaMka sva-sva TIkAoM meM Asrava ke adhikArI batAte hue kahate haiM ki upazAnta kSINa kaSAya ke IryApatha Asrava hai| siddhasenagaNi Age kahate haiM ki kevalI ke IryApatha Asrava hai| ekendriya se paMcendriya tathA saMjJI paMcendriya jIvoM ke sAMparAyika Asrava haiN| para yahAM akalaMka kA kathana spaSTatara tathA vistRta hai jaba ve kevalI ke sAtha 'sayoga" pada bhI jor3ate haiM arthAt sayogakevalI ke IryApatha Asrava haiM / akalaMka sAMparAyika Asrava ke sthAna ke viSaya meM batAte hai ki sUkSma sAMparAya guNasthAna taka sAMparAyika Asrava hai 182 ina donoM udAharaNoM se spaSTa hai ki siddhasenagaNi kI apekSA akalaMka vistRta varNana meM vizvAsa rakhate haiM / akalaMka kI isa 26. pUjyapAda, sarvArthasiddhi, pR. 332, udayo vipaakH| 27. siddhasenagaNi, tatvArthabhASyavRtti, bhAga 2 pR. 29 udayovipAkaH / 28. akalaMka, tatvArthavArtika, bhAga do, pR. 524, prAgupAttasya karmaNaH dravyAdi nimittavazAt phalaprAptiH paripAkA udaya iti nishciiyte| 29. vidyAnanda, tatvArthazlokavArtika, bhAga cha: solApura, san 1966, pR. 513 30. tatvArthasUtra 6-5 31. siddhasenagaNi, tatvArthabhASyavRtti, bhAga do, pR. 9 32. akalaMka, tatvArthavArtika, bhAga do, pR. 508 zailI "AkAza pradhAna kA vikAra hai"23 sAMkhya darzana ke isa siddhAnta kA khaMDana siddhasenagaNi tathA akalaMka donoM ne svasvaTIkAoM meM kiyA hai| para donoM ke khaNDana karane ke DhaMga meM antara hai / akalaMka dvArA kiyA gayA khaNDana siddhasenagaNi dvArA kiye gaye khaNDana-kArya kI apekSA spaSTatara hai / isase akalaMka kI racanA zailI kI utkRSTatA tathA paripakvatA 21. akalaMka, tatvArthavArtika bhAga 2, pR0 526 22. siddhasenagaNi, tatvArthabhASyavRtti, bhAga do, pR0 30 23. IzvarakRSNa, sAMkhyakArikA, kArikA 3-22 24. akalaMka, tatvArthavArtika, bhAga do, pR0 468 25. siddhasenagaNi, tatvArthabhASyavRtti, bhAga prathama, pR. 340 rAjendra-jyoti
Page #4
--------------------------------------------------------------------------
________________ zailI ke darzana paravartI AcArya vidyAnanda kI tatvArthazlokavArtika meM hote haiM na ki pUrvavartI AcArya pUjyapAda kI sarvArthasiddhi meM / ataH spaSTa hai ki tatvArthabhASyavRtti, yaha nizcita haiM ki jisakA racanAkAla sarvArthasiddhi ke pazcAt hai, tatvArtharAjavArtika se pUrva hI racI gaI / viSaya-vikAsa a] netatvArthasUna 4-41 kI tatvArtharAjanAtika meM sAta vArtikoM dvArA jisa viSaya ko kahA hai, vahI viSaya tatvAbhAvya tathA tatvArthabhASyavRtti meM sUtrarUpa meM upalabdha hai| prazna utpanna hotA hai ki pUjyapAda ne tatvArthabhASya meM kahe gae ina sUtroM ko sUtra rUpa meM sarvArthasiddhi meM kyoM nahIM kahA hai ? saMbhavataH pUjyapAda ko ye sUtra anAvazyaka pratIta hue hoM / ataH saMbhava hai ki tatvArtharAjavArtika kI racanA se pUrva tatvArtha bhASya para vRtti likhI jA cukI thI tathA ve sUtra, jo tatvArtha bhASya meM sUtra rUpa meM upalabdha haiM, bhI (kisI saMpradAya vizeSa meM mAnya) tatvArthasUtra meM apanA viziSTa sthAna prApta kara cuke the, ataH tatvArtharAjavArtikakAra ke liye asaMbhava ho gayA thA ki pUjyapAda kI bhAMti ( kisI paraMparA meM mAnyatA prApta) una sUtroM kA ullekha hI na karate / isake sAtha hI sarvArthasiddhi mAnya sUtrapATha kA anusaraNa karane vAle tatvArtharAjavArtikakAra ke liye tatvArthabhASya tathA tatvArthabhASya mAnya sUtroM kA tatrUpa meM grahaNa karanA bhI Avazyaka thaa| ataH akalaMka ne una sUtroM kA vArtika rUpa meM tatvArtha rAjavArtika meM samAveza kara liyaa| isa vivaraNa se pratIta hotA hai ki tatvArthabhASyavRtti kI racanA tatvArtharAjavArtika se pUrva huI / paramparA-vizeSa ke mata kA sthApana karane kI pravRtti tatvArtha sUtra 801 kI tatvArtha rAjavAdi meM kalaMka ne kahA hai- "kevalI kabalAhArI hai, strI mukti ho sakatI hai. saparigrahI bhI nirgrantha ho sakatA hai Adi viparIta mithyAtva hai / 33" akalaMka kA yaha vicAra zvetAmbara mAnyatA ke viruddha hai kyoMki zvetAmbara ke AgamAnusAra svImukti Adi ho sakatI hai / yaha sarvamAnya hai ki tatvArthabhASyavRtti zvetAMbara paraMparAnukUla likhI gaI hai, para prastuta prasaMga meM akalaMka ke kathana kA khaMDana tatvArthabhASyavRtti meM nahIM hai / yadi tatvArthabhASyavRtti tatvArtharAjavArtika ke pazcAt likhI jAtI to usameM uparokta kathana, jI tatvArtharAjanAtika meM hai, kA nirAkaraNa siddhasenagaNa avazya karate kyoMki tatvArthabhASyavRtti kA adhyayana karane se pratIta hotA hai ki siddhasenagaNi kA Agama virodhI kathana, cAhe kitanA hI tarkasaMgata kyoM na ho, amAnya hai / ataH tatvArtha rAjavArtika meM upalabdha uparalikhita kathana, jo zvetAMbara Agama-virodhI hai, kA nirasana siddhasenagaNa avazya karate, yadi unake saMmukha tatvArtharAjavAlika hotA 33. akalaMka, tatvArthavArtika, bhAga do, pR. 564 vI. ni. saM. 2503 uparalikhita sabhI tathyoM se yahI niSkarSa nikalatA hai ki siddhasenamaNIya tatvArthabhASyavRtti tatvArtharAjAti se pUrva racI gaI / kinhIM vidvAnoM kA mata hai ki tatvArthabhASyavRtti tatvArtharAjabArtika ke pazcAt racI gaI kyoMki "siddhivinizcaya" jo saMbhavata: tatvArtha rAjavArtikakAra akalaMka kI racanA hai, 4 kA ullekha tatvArthabhASyavRtti meM milatA hai 135 isa mata kA virodha pro. hIrAlAla rasikadAsa kApaDiyA ne kiyA hai / unake vicArAnusAra siddhivinizcaya, jisa para anantavIrya dvArA likhI gaI TIkA upalabdha hai, tatvArtharAjavArtikakAra akalaMka kI racanA mAnanA asaMbhava hai / yadi yaha nizcita bhI ho jAya, jaisA ki paM. sukhalAlajI kA vicAra hai, 37 ki siddhivinizcaya tatvArtharAja vArtikakAra akalaMka kI kRti hai taba bhI yaha mAnanA Avazyaka nahIM ki tatvAvAtika tatvArthabhASyavRtti se pUrva hI racI gaI / yaha kahA jA cukA hai ki akalaMka tathA siddhasenagaNi samakAlIna haiN| jaina lakSaNAvalI meM bhI akalaMka tathA siddhasenagaNi kA samaya kramazaH vikrama kI 8-9 vIM zatI 9vIM zatI kahA gayA hai / 38 paM. sukhalAlajI ne inakA samaya vikrama kI sAtavIM-AThavIM zatAbdI mAnA hai / 3 donoM vidvAnoM ke mata ko pRthak pRthak mAnane para bhI akalaMka tathA siddhasenagaNi kI samakAlInatA siddha hotI hai / para donoM lekhakoM dvArA race gaye graMthoM meM to paurvAparya to hogA hI, cAhe vaha antara kevala dasa-pandraha varSa kA hI ho / ataH saMbhava hai ki akalaMka ne tatvArtharAjavArtika racane se pahale hI siddhivinizcaya raca liyA ho aura usI kA ullekha siddhasenagaNi ne satvArthabhASyavRtti meM kiyA ho| isI AdhAra para yaha bhI saMbhava hai ki tatvArthabhASyavRtti kI racanA tatvArtharAjavAtika se pUrva huI ho / siddhasenagaNIya tatvArthabhASyavRtti tathA tatvArtharAjAti kI antaH parIkSA se bhI yahI siddha hotA hai ki tattvArtharAjAtika racate samaya bhaTTa akalaMka ke sammukha siddhasenagaNIya tatvArthabhASyavRtti thI, jisakA akalaMka ne] tatvAryarAjavArtika meM upayoga kiyA hai / 39 racanA-zailI tatvArthabhASyavRtti tatvArthasUtra ke bhASya para racI gaI hai| 34. bhinna-bhinna lekhakoM dvArA racita do siddhivinizcaya milate haiN| 35. siddhagaNa tatvArtha bhASyavRtti, bhAga prathama, pU. 37 26. siddhasenamaNi tatvArthabhASyavRtti, bhAga do, prastA (aMgrejI pR. 63 TippaNI 6 37. paM. sukhalAlajI, tatvArtha sUtra (hindI) paricaya, pR. 42 38. paM. bAlacandra siddhAntazAstrI dvArA saMpAdita, jaina lakSaNAvalI, bhAga prathama, dillI, san 1972 paMthakArAnukramaNikA pR. 17 tathA 19 39. paM. sukhalAla, tatvArtha sUtra (hindI) paricaya, pR. 42 tathA 48 21
Page #5
--------------------------------------------------------------------------
________________ isake pratyeka adhyAya ke anta meM likhita "bhASyAnusArI"10 pada ucita hai kyoMki isameM tatvArthabhASya ke lagabhaga pratyeka pada kA vivecana kiyA gayA hai| udAharaNArtha, tatvArthasUtra 1-4 para racita bhASya ke pratyeka zabda para siddhasenagaNi ne TIkA racI hai| siddhasenagaNIya tatvArthabhASyavRtti kA avalokana karane se pratIta hotA hai ki siddhasenagaNi kI bhASA zAstrIya hai parantu kahIM-kahIM inakI bhASA lalitamayI bhI hai| isakA udAharaNa siddhasenagaNi dvArA kiyA gayA SaDRtu varNana hai / isa varNana ko par3hane se aisA AbhAsa hotA hai ki yaha kisI darzanazAstra kA aMza na ho kara kisI kAvyagraMtha kA Tukar3A hai| udAharaNArtha tathA varSAsu-saudAmanIvalayavidyotitodarAbhinavajaladharapaTalasthagitamambaramAracittapAkazAsanacApalekhamAsArathArAprapAtazamitadhUlijAlaM ca vizvaMbharAmaNDalam, aDgasukhAH samIrAH kadaMbaketakarajaH parimalasurabhayaH, sphuradindragopakaprakarazobhitA zAbalavatI bhUmiH, kUlaDkaSajalA: saritaH, vikAsikuTajaprasUnakandalIzilIndhrabhUSitAH parvatopatyakAH, payodanAdAkarNanopajAtatIvrotkaNThAH parimuSitamanISA iva, pavAsinaH, cAtakazikhaNDimaNDalamaNDUkadhvaniviSavegamohitAH pathikajAyAH, kSaNaM kSaNadyuti dIpikAprakAzitAzAmukhAsu kSaNadAsu paribhramatkhadyotakITAkAsu saccaranti masaNamabhisArikAH, paDkabahulAH panthAna: kvacijjalAkulAH kvacidaviralavAridhArA-dyotahArisekatAH nmonbhsyyomsiyoH|| siddhasenagaNi kI eka anya vizeSatA hai ki vaha svakathana kA spaSTIkaraNa dRSTAnta dekara karate haiM / yathA, tatvArthasUtra 2-37 kI bhASyavRtti meM tejolezyA ke viSaya meM kahA gayA hai| tejolezyA kA zarIra para kyA prabhAva par3atA hai, yaha batAne ke liye siddhasenagaNi ne jaina itihAsa se gauzAlA kA dRSTAnta diyA hai, jisane bhagavAna mahAvIra para tejo lezyA chor3I thI / siddhasenagaNi kI isa pravRtti ke dyotaka aneka sthala tatvArthabhASyavRtti meM hai / siddhasenagaNi ne tatvArthabhASyavRtti gadya meM racI hai, para inhoMne kinhIM zlokoM kI racanA bhI kI hai| tatvArthasUtra 10-7 kI bhASyavRtti meM siddhasenagaNi ne AryA chaMda meM sAta zloka race haiM / tatvArthabhASyavRtti ke anta meM pAe jAne vAle sAta zloka zArdUlavikrIr3ita tathA AryA chaMda meM haiM / 40. siddhasenagaNi, tatvArthabhASyavRtti, bhAga prathama, pR. 135, 227 270, 314, bhAga do, pR. 40, 120, 179, 292, 327, 41. vahI, bhAga prathama, pR. 41-43 / / 42. vahI, pR. 397, bhAga do, pR. 225 43. vahI, bhAga prathama, pR. 350-352 44. vahI, bhAga prathama pR. 351-352 45. siddhasenagaNi, tatvArthabhASyavRtti, bhAga prathama, pR. 195 46. vahI, pR. 379, bhAga do, pR. 71, 241 siddhasenagaNi ne upamA alaMkAra kA tatvArthabhASyavRtti meM pracura upayoga kiyA hai / vyAkaraNa-jJAtA siddhasenagaNi vyAkaraNa-jJAtA haiM / vaha sUtra tathA sUtragata zabdoM ke samAsa," sUtragata zabdoM kI siddhi, sUtragata zabdoM meM prayukta vibhakti kA tAtparya tathA sUtragata zabda meM prayukta pratyaya kA vibhaktyartha a batAte haiN| siddhasenagaNi sUtragata zabdoM kI vyutpatti bhI karate hai / udAharaNArtha, tatvArthasUtra 5-1 Agata "pudgala" pada kI vibhinna vyutpattiyAM siddhasenagaNi ne kahI haiM: pUraNAt galanAt ca pudgalaH / / puruSa vA gilanti puruSeNa vA goryante iti pudgalAH / / puruSeNAdIyante kaSAyayogabhAjA karmatayeti pudgalAH / anekAneka zabdoM kI vyutpatti siddhasenagaNi ne tatvArthabhASyavRtti meM kI hai / siddhasenagaNi ne pANini racita aSTAdhyAyI kA upayoga tatvArthabhASyavRtti meM yatra-tatra kiyA hai / vidvattA siddhasenagaNi prakAMDa vidvAna haiN| unakA Agama adhyayana gahana hai / saMpUrNa tatvArthabhASyavRtti Agama-uddharaNoM se bharI par3I hai| jisa kisI tathya ko siddhasenagaNi kahanA cAhate haiM, usake samarUpa Agama uddhRta karanA, siddhasenagaNi kA svabhAva hai / AgamoM ke atirikta anya jaina granthoM kA bhI upayoga tatvArthabhASyavRtti meM kiyA gayA hai / prajJApanA sUtra, bhagavatIsUtra, dazavakAlika sUtra, AcArAMgasUtra, nandIsUtra, prazamarati, sanmatitarka Adi aneka granthoM ke avataraNa bhASyavRtti meM milate haiM / 47. vahI, bhAga prathama, pR. 52, 55, 77, 92, 94, 115, 180, 208, 331, 351, 352, 363, 397 bhAga do, pR. 134 48. vahI, bhAga prathama pR. 141, 145, 175 bhAga do pR. 2, 16, 249 49. vahI, bhAga prathama, pR. 30, bhAga do, pR. 64, 181, 186, 224, 233, 256, 50. vahI, bhAga prathama, pR. 422 50-a vahI bhAga do, pR. 175 51. siddhasenagaNi, tatvArthabhASyavRtti, bhAga prathama, pR. 316 52. vahI 53. vahI 54. vahI, bhAga prathama, pR. 198, 329, bhAga do, pR. 39, 83, 91, 181, 233, 256, 259, 310 Adi 55. vahI, bhAga prathama, pR. 110-111, 117, 131, 349, 422, 432, 22 rAjendra-jyoti Jain Education Intemational
Page #6
--------------------------------------------------------------------------
________________ jainetara darzana kA jJAna siddhasenagaNi bhAratIya darzanoM ke adhyetA haiM / siddhasenagaNi ne sautrAntika, vaizeSika, sAMkhya Adi matoM ke aneka siddhAntoM kA khaNDana-kArya meM upayoga kiyA hai / jainetara AcArya zabara, kaNAda, dattatabhikSu, dharmakIti, dignAga, kapila, Adi kA nAmollekha tathA inameM se kinhIM AcAryoM ke matoM ko pUrvapakSa rUpa meM tatvArthabhASyavRtti meM kahA hai| gaNitajJa siddhasenagaNi gaNita meM bhI nipuNa haiM / tatvArthasUtra 3-11 kI bhASyavRtti unake gaNita jJAna kA sundara udAharaNa haiM / ta.sU. 3-9 kI bhASyavRtti meM siddhasenagaNi ne tatvArthabhASyakAra ke gaNita-jJAna ko bhI nakArA haiN|66 Agamika pravRtti siddhasenagaNi tatvArthabhASyavRtti meM dArzanika tathA tArkika carcA karate hue bhI anta Agamika paraMparA kA hI poSaNa karate haiN| unakI tatvArthabhASyavRtti bhASyAnusArI hai, bhASyagata pratyeka zabda kI vivecanA tatvArthabhASyavRtti meM kI gaI hai| tadapi tatvArthabhASya kA jo vAkya Agama viruddha jAtA hai athavA usakA bhAva Agama meM nahIM milatA hai to siddhasenagaNi spaSTatayA kahate haiM ki amuka kathana AgamavirodhI hai athavA Agama meM usakI lezamAtra sUcanA hai, aura anta meM vaha Agamika paraMparA kA hI samarthana karate haiM / yathA, tatvArthasUtra 3-3 ke bhASya meM nArakiyoM ke zarIra kI UMcAI batAI gaI hai / siddhasenagaNi usI prasaMga meM kahate haiM-"bhASyakAra dvArA kahI gaI nArakiyoM ke zarIra kI avagAhanA maiMne kisI Agama meM nahIM dekhI hai 168 tatvArthasUtra 4-26 ke bhASya meM tatvArthabhASyakAra ne lokAntika devoM ke ATha bheda kahe haiM / parantu siddhasenagaNi ke anusAra lokAntika deva ke nau bheda haiM / kyoMki Agama meM bhI nau bheda hI kahe gae haiM / siddhasenagaNi kI Agamika pravRtti ke paricAyaka anekAneka sthala tatvArthabhASyavRtti meM haiM / ___ saMkSepa meM, siddhasenagaNi zvetAmbara Agama-paraMparA ke samarthaka, bhAratIya darzanoM ke jJAtA, dvAdazAMgI ke viziSTa adhyetA, gaNitazAstra meM nipuNa tathA itihAsajJa haiM / 67. umAsvAmI, tatvArthAdhigamabhASya, bambaI, san 1932, pR. 145 68. siddhasenagaNi, tatvArthabhASyavRtti, bhAga prathama, pR. 240 uktamatidezato bhASyakAreNAsti caitat na tu mayA kvacidAgame dRSTaM pratarAdibhedena nArakANAm zarIrAvagAhanamiti / 69. vahI, pR. 307-bhASyakRtA cASTAiti mudritA / nanvevamete navabhedAH santi-Agame tunvcyaivaadhiitaaiti| / 70. vahI, pR0 71, 138, 139, 153, 154, 184, 269, 266, 283 56. vahI, bhAga prathama, pR. 354 57. vahI, pR. 376 58. vahI, pR. 88, bhAga do, pR. 67, 100 59. siddhasenagaNi, tatvArthabhASyavRtti, bhAga prathama, pR. 360 60. vahI, pR. 359, bhAga do, pR. 100 61. vahI, bhAga prathama, pR 357 62. vahI, pR. 388, 397 63. vahI, pR. 397 64. vahI, pR. 32 65. vahI, pR. 258-260 66. vahI, pR. 252-eSA ca parihANirAcAryoktA na manAgapi gaNitaprakriyA saDgacchante, gaNitazAstravido hi parihANibhanyathA varNayantyASanisAriNaH / 'jo vidvattA IrSyA, kalaha, udvega utpanna karane vAlI hai, vaha vidvattA nahIM, mahAn ajJAnatA hai; isaliye jisa vidvattA se Atma kalyANa ho, usa vidvattA ko prApta karane meM sadA apramatta hanA caahiye| --rAjendra sUri vI. ni. saM. 2503