Book Title: Acharya Hemchandra krut Yogshastra me Vrat Nirupan
Author(s): Hemlata Jain
Publisher: Z_Jinavani_002748.pdf
Catalog link: https://jainqq.org/explore/229766/1

JAIN EDUCATION INTERNATIONAL FOR PRIVATE AND PERSONAL USE ONLY
Page #1 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 15,17 navambara 2006 | jinavANI, 1741 AcArya hemacandrakRta yogazAstra meM vrata-nirUpaNa zrImatI hemalatA jaina AcArya hemacandrasUri (11-12vIM zatI) jaina dharma ke mahAn prabhAvazAlI AcArya hue haiN| unhoMne Agama kI TIkAoM kA bhI lekhana kiyA tathA nyAya, sAhitya, vyAkaraNa, itihAsa, yoga Adi vividha vidhAoM para prAmANika kRtiyoM kI racanA kI! pramANamImAMsA, prAkRta-vyAkaraNa, triSaSTizalAkApuruSacarita, kAvyAnuzAsana Adi unakI aneka prasiddha racanAe~ haiM / yogazAstra nAmaka unakI prasiddha kRti meM unhoMne ahiMsAdi pA~ca vratoM, digvirati Adi tIna guNavratoM evaM sAmAyika Adi cAra zikSAvratoM kA bhI nirUpaNa kiyA hai / lekhikA ne yahA~ para inase sambaddha katipaya zlokoM kA saMkalana kara hindI anuvAda prastuta kiyA hai| -sampAdaka paMca mahAvrata/aNuvrata 1. ahiMsA na yatpramAdayogena, jIvitavyaparopaNam / sAnAM sthAvarANAM ca, tadahiMsAvratam matam / / yogazAstra 1.20 pramAda ke yoga se trasa aura sthAvara jIvoM ke jIvatva kA vyaparopaNa na karanA ahiMsA vrata kahalAtA hai| Atmavat sarvabhUteSu sukhaduHkhe priyaapriye|| ciMtayannAtmano'niSTAM hiMsAmanyasya nAcaret / / yogazAstra 2.20 sabhI jIvoM ko Atmavat vyavahAra aura sukha priya va duHkha apriya lagatA hai, yaha cintana karate hue anya jIva ke sAtha aniSTa hiMsAtmaka AcaraNa nahIM karanA caahie| 2. satya priyaM pathyaM vacastathyaM, sUnRtavratamucyate / tattathyamapi no tathyam apriyaM cahitaM ca yt|| -yogazAstra 1.21 priya, hitakArI aura satya vacana bolanA satya vrata kahalAtA hai| apriya aura ahitakara vacana satya hote hue bhI satya nahIM hote haiN| sarvalokaviruddhaM yadyadvizvasitaghAtakam / yadvipakSazca puNyasya na vadettadasUnRtaM / / yogazAstra, 2.55 lokaviruddha mAnyatA vAle, vizvAsaghAta karane vAle aura pApakArI asatya vacana nahIM bolane caahie| Page #2 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 15,17 navambara 2006/1 jinavANI 1751 3. acaurya anAdAnamadattasyAsteyavratamudIritam / bAhyAH prANA nRNAmatho haratA taM hatA hi te ||-yogshaastr 1.22 binA die hue dravya kA grahaNa karanA steya (acaurya) vrata kahalAtA hai| dhana para mamatva hone se ye manuSya ke bAhya prANa hote haiN| ataH isakA haraNa hone para manuSya ke dravya prANoM kA haraNa ho jAtA hai| patitaM vismRtaM naSTaM sthitaM sthApitamAhitam / adattaM nAdadIta svaM parakIyaM kyacit sudhIH / / sudhI vyakti ko nIce girI huI, bhUlI huI, khoI huI, par3I huI, sthApita kI huI aura nahIM dI huI , sabhI parakIya vastu yA dhana ko grahaNa nahIM karanA caahie| ayaM lokaH paraloko dharmo dhairya dhRtirmatiH / muSNatA parakIyaM svaM muSitaM sarvamapyadaH ||-yogshaastr 2.67 parakIya dravyoM kA haraNamAtra dravyaharaNa nahIM hotA apitu vaha usa manuSya kI sabhI vastuoM ko curA letA hai, kyoMki corI ho jAne para usa manuSya kA vartamAna bhava evaM parabhava bigar3atA hai, dharma kI hAni hotI hai, dhIratA kA kSaya hotA hai, zAnti meM bAdhA utpanna karatI hai aura buddhi kA nAza hotA hai| ataH mAtra eka corI ina sabakA haraNa kara letI hai| 4. brahmacarya vrata divyaudArikakAmAnAM kRtAnumatikAritaiH / manovAkkAyatastyAgo brahmASTAdazadhA matam ||-yogshaastr 1.23 divya arthAt deva-devI saMbaMdhI aura audArika arthAt manuSya tathA tiryaMca saMbaMdhI viSayoM kA mana, vacana aura kAyA se karU~ nahIM, karAU~ nahIM aura anumodU~ nahIM isa taraha aThAraha prakAra se tyAga karanA brahmacarya mahAvrata kahalAtA hai| (2 x 3 x 3 = 18) 5. aparigraha vrata sarvabhAveSu mUrchAyAH tyAgaH syaadprigrhH| yadasatsvapi jAyeta, mUrchayA cittaviplavaH ||-yogshaastr 1.24 sabhI padArthoM para se mUrchA yA Asakti kA tyAga karanA aparigraha vrata kahalAtA hai| mUrchA (Asakti) ke kAraNa avidyamAna yA aprApta vastuoM ke sambandha meM bhI citta meM azAnti ho jAtI hai| asaMtoSamavizvAsamAraMbhaM duHkhakAraNam / __ matyA mUrchAphalaM kuryAt parigRhaniyaMtraNam ||-yogshaastr 2.106 mUrchA kA phala parigraha asaMtoSa, avizvAsa, Arambha aura duHkha kA kAraNa hai, ataH usa parigraha para niyantraNa karanA caahie| Page #3 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 115.17 navambara 2006 [176 jinavANI tIna guNavata 1. digvirati guNavrata dazasyapi kRtA dikSu yatra sImA na laMdhyate / khyAtaM digviratiriti prathamaM tadguNavataM ||-yogshaastr 3.1 pUrva, pazcima, uttara, dakSiNa, IzAna, vAyavya, naiRtya, Agneya, Urdhva aura adho ina dasoM dizAoM meM vyApArAdi ke kArya prasaMga se AvAgamana karane meM sImA bA~dhakara ullaMghana na karanA dizAviramaNa yA digviti vrata kahalAtA hai| 2. bhogopabhoga guNavata bhogopabhogayoH saMkhyA zaktyA yatra vidhiiyte| bhogopabhogamAnaM tad dvaitIyakaM guNavatam / / sakRdeva bhujyate yaH sa bhogo'nnasagAdikaH / punaH punaH punarnogya upabhogoGganAdikaH 11-yogazAstra, 3.4-5 jo dravya eka hI bAra prayoga meM Ate haiM jaise anAja, puSpamAlA, vilepana Adi 'bhoga' dravya evaM jo punaH punaH prayoga meM Ate haiM jaise vastra, alaMkAra, ghara, zayyA, AsanAdi dravya 'upabhoga' dravya kahalAte haiN| zarIra kI sAmarthyAnusAra bhoga-upabhoga ke dravyoM kI saMkhyA kA nirdhAraNa karanA arthAt niyama lenA bhogopabhoga guNavrata kahalAtA hai| 3.anarthadaNDa guNavrata ArttaraudramapadhyAnaM paapkrmopdeshitaa| hiMsopakAri dAnaM ca pramAdAcaraNaM tthaa|| zarIrAdyarthadaMDasya pratiyakSatayA sthitaH / yo'narthadaMDaratattyAgastRtIyaM tu guNavatam / / yogazAstra 3.73-74 ArtadhyAna-raudradhyAna rUpI azubha dhyAna karanA, pApakAraka upadeza denA, hiMsaka upakaraNoM ko dUsaroM ko denA aura pramAda kA AcaraNa karanA ye cAroM kArya zarIrAdi ke prayojana se kie jAne para arthadaNDa haiM tathA unase bhinna arthAt niSprayojana kie jAne se anarthadaNDa hotA hai| anarthadaNDa kA tyAga tIsarA guNavrata kahalAtA hai| cAra zikSAvrata 1. sAmAyika vrata tyaktAta-raudradhyAnasya tyakta-sAyadyakarmaNaH / muhUrta samatA yA tAM viduH sAmAyikavratam ||-yogshaastr 3.82 ArtadhyAna-raudradhyAna evaM sAvadha (sapApa) kAryo kA eka muhUrta paryanta tyAga karake samabhAva meM rahanA sAmAyika vrata kahalAtA hai| Page #4 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 177 ||15,17 navambara 2006|| | jinavANI 2. dezAvakAsika vrata digavate parimANaM yattasya saMkSepaNaM punaH / dine rAtrau ca dezAyakAsikavratamucyate / / - yogazAstra 3.84 chaThe dizivrata meM jina dizAoM meM AvAgamana ke parimANa kA niyama rakhA jAtA hai usakA dina aura rAtri ke antargata saMkSepaNa karanA dezAvakAsika vrata kahalAtA hai| arthAt eka dina yA rAtri meM dasoM dizAoM meM AvAgamana ko sImita karanA dezAvakAsika vrata hai| 3. pauSadha vrata catuSpavyA caturthAdi kuvyApAraniSedhanam / brahAcaryakriyA snAnAdityAgaH pauSadhavratam -yogazAstra 3.85 aSTamI, caturdazI, pUrNimA aura amAvasyA ina cAra parvo para upavAsAdi tapa karake, pApakArI sadoSa ___ vyApAra kA aura snAnAdi zarIra kI zobhA kA tyAga karake brahmacarya vrata kA pAlana karanA pauSadhavrata hai| 4. atithisaMvibhAga vrata dAnaM caturvidhAhAra-pAtrA''cchAdana-sadmanAm / atithibhyo'tithisaMvibhAgavatamudIritam ||-yogshaastr 3.87 deza-kAla kI apekSA se sAdhuoM ko cAra prakAra ke dAna kalpanIya haiN| cAra prakAra ke AhAra-azana, pAna, khAdima aura svAdima-pAtra, vastra aura rahane kA sthAna ina caturvidha dravyoM kA dAna sAdhuoM ko karanA atithi saMvibhAga vrata kahalAtA hai| -zodha chAtrA, AkAMkSA, 12/3, pAvaTA bI ror3a, jodhapura