Page #1
--------------------------------------------------------------------------
________________ AcArya zrI kI dena : sAdhanA ke kSetra meM pU0 AcArya zrI hastImalajI ma0 sA0 kI sAhitya, dharma, darzana, itihAsa, sAdhanA, svAdhyAya, vyasanamukti evaM samAja saMgaThana Adi kSetroM meM mahanIya dena rahI hai / ise jaina samAja va sAmAnya janasamudAya kabhI nahIM bhulA sakegA / janajana ke manamAnasa para prAcAryazrI kI utkRSTa sAdhutA evaM Adarza saMyamI jIvana kI eka amiTa chApa sadA banI rahegI / 'jaina dharma ke maulika itihAsa' ke mArga - darzaka AcArya zrI hastI svayaM apanA itihAsa gar3ha gaye haiM, jo sadA sarvadA AdaraNIya, smaraNIya evaM ullekhanIya rahegA / zrI cA~damala karNAvaTa AcAryazrI uccakoTi ke yogI the aura the sAdhanA ke Adarza / jJAna, darzana, cAritra kI sAdhanA to unakA jIvana thI / unake jIvana aura maraNa meM sAdhanA jaise rama gaI thI / ve sAdhanAmaya bana gaye the / kitanA apramatta thA unakA jIvana | dhyAna, mauna, japa, tapa, svAdhyAya Adi kI sAdhanA meM DUbe rahate the ve / niSkaSAyatA evaM nirmalatA kI chApa thI unake jIvana-vyavahAroM meM / atyalpa sAtvika AhAra aura atyalpa nidrA, zeSa sampUrNa samaya saMyama sAdhanA meM, bhagavAna mahAvIra ke mahAn siddhAntoM ke pracAra-prasAra meM vizeSataH sAhitya-sRjana meM ve lagAyA karate the / pratyeka darzanArthI ko svAdhyAya evaM dharmasAdhanA kI pUchatAcha evaM preraNA dene ke bAda canda minaToM meM hI apanI sAdhanA meM saMlagna ho jAte / saMyama, sAdagI, saralatA aura apramattatA kA udAharaNa thA zrAcArya pravara kA jIvana | sAdhanA kSetra meM eka mahAn krAMtikArI racanAtmaka kadama uThAyA prAcArya zrI hastI ne / sAdhanA kI unakI apanI avadhAraNA thI / sAdhanA pravRtti kI unakI maulika vizeSatAe~ thIM / sAdhanA kyoM kI jAya ? usakA kyA svarUpa ho ? jJAna, darzana, cAritra kI sAdhanA kaisI ho ? ina sabhI ke bAre meM unake apane vicAra the, jinheM isa nibandha meM kramazaH vistAra se batAyA jA rahA hai / Jain Educationa International eka krAMtikArI sRjana - prAcArya zrI hastI eka dUradarzI santa the / unhoMne bhAvI samAja kI kalpanA karake svAdhyAya pravRtti kA vyApaka prasAra to kiyA hI, usase bhI Age bar3hakara unhoMne sAdhaka saMgha ke gaThana kI bhI mahatI preraNA dI / For Personal and Private Use Only
Page #2
--------------------------------------------------------------------------
________________ * 184 * vyaktitva evaM kRtitva bhautikatA kI prabala A~dhI meM jaina saMskRti ke saMrakSaka kI dRSTi se sAdhaka saMgha kA dIpa pradIpta kiyaa| sAdhaka saMgha se prAcAryazrI kA abhiprAya zramaNa aura gRhastha ke bIca ke varga se thA, aise sAdhaka jo gRhastha jIvana ke prapaMcoM se Upara uThe hue hoN| ve nirvyasanI jIvana bitAte hue, zrAvaka dharma kA pAlana karate hue, jIvanadAnI banakara samAjotthAna evaM dharma pracAra ke kArya meM laga sakeM / svayaM ke jIvana ko sAdhakara deza-videza meM prabha mahAvIra ke siddhAntoM kA pracAra-prasAra kara skeN| isa saMgha ke nirmANa ke pIche unakA uddezya thA ki jJAna aura kriyA donoM kA sAdhaka varga meM samAveza ho, sAmaMjasya ho / kriyA ke abhAva meM jJAna apUrNa hai, ataH jJAna ke sAtha kriyA kA samanvaya, sAmaMjasya ho sAdhaka varga meM / ve jJAna-kriyA kI ArAdhanA karate hue jIvana meM agrasara hoM aura prabhu mahAvIra ke siddhAntoM ke pracAra-prasAra meM apanA yogadAna kara skeN| ___ saMvat 2034 meM AcArya pravara ke byAvara cAturmAsa meM AcAryazrI kI sAdhanA saMgha kI preraNA ko samAja meM sAdara kriyAnvita karane kI yojanA bnii| lekhaka ko yaha dAyitva sauMpA gyaa| prAcArya pravara kI sadpreraNA se aneka sAdhaka taiyAra hue jo sAdhaka saMgha kI yojanAnurUpa kArya karane ko icchuka the| svAdhyAyI to ye the hii| sAdhanA mArga para Age bar3hane ko ye tatpara the| kucha samaya bAda sAdhaka saMgha kA vidhivat gaThana huA / saMkSepa meM sAdhaka saMgha ke tIna uddezya rakhe gaye the 1. sAdhaka varga meM svAdhyAya, sAdhanA evaM samAja-sevA kI pravRtti ko vikasita karane ke lie samucita vyavasthA krnaa| 2. pU0 sAdhu-sAdhvIjI evaM gRhastha samudAya ke bIca kA eka sAdhaka varga gaThita karanA jo sAmAnya gRhastha se adhika tyAgamaya jIvana bitAte hue dezavideza meM jaina dharma kA pracAra-prasAra kara sake / 3. samAja evaM dharma ke lie sAdhaka varga kI sevAe~ upalabdha kraanaa| sAdhaka saMgha kA gaThana-isa pravRtti ko sAdhanA vibhAga ke nAma se samyagjJAna pracAraka maNDala, jayapura ke tattvAvadhAna meM kAryarata svAdhyAya saMgha ke antargata rakhA gayA, parantu vyavasthA kI dRSTi se ise alaga se rakhA gayA hai jisase svAdhyAya saMgha ke bar3hate hue kAryakrama ke saMcAlana meM asuvidhA na ho| sAdhakoM kI prAcAra-saMhitA-yaha AcAra saMhitA pratyeka zreNI ke sAdhaka ke lie anivArya hai| isameM (i) deva arihaMta, guru nirgrantha evaM kevalI prarUpita dharma meM AsthA/zraddhA rakhanA, (ii) sapta kuvyasanoM kA tyAga, (iii) pratidina niyamita sAmAyika sAdhanA karanA, (iv) jIvana meM prAmANikatA, (v) paradAra Jain Educationa International For Personal and Private Use Only
Page #3
--------------------------------------------------------------------------
________________ * prAcArya zrI hastImalajI ma. sA. * 185 kA tyAga evaM svadAra meM saMtoSa rUpa brahmacarya kA pAlana, (vi) rAtri bhojana kA tyAga, (vii) 14 niyama evaM tIna manoratha kA citavana evaM vibhAga dvArA prAyojita sAdhanA zivira meM bhAga lenA tathA pratidina svAdhyAya karanA sammilita hai| sAdhaka zreNiyA~ evaM sAdhanA-sAdhakoM kI tIna zreNiyA~ haiM-sAdhaka, viziSTa sAdhaka evaM parama sAdhaka / sabhI zreNiyoM meM sAdhanA saMgha ke uddezyoM ke anurUpa svAdhyAya, sAdhanA evaM samAja-sevA ke lie niyama nirdhArita kiye gaye haiN| vartamAna meM 56 sAdhaka isa saMgha ke sadasya haiN| inameM (dasa) sAdhaka, bAraha vratI va zeSa sabhI aNuvratadhArI haiN| sabhI vyasana tyAgI, prAmANika jIvana jIne vAle tathA dahejAdi kuprathAoM ke tyAgI haiM / ___ sAdhaka ghara para rahate hue pratidina niyamita svAdhyAya, dhyAna, mauna, tapa evaM kaSAya vijaya kI sAdhanA karate haiM / pauSagha vratAdi kI ArAdhanA karate hue samAja-sevA ke kAryoM meM bhI apanA samaya dete haiN| sAdhaka saMgha ke saMcAlana kA kArya vartamAna meM lekhaka ke pAsa hai| prati do mAha tIna mAha meM sAdhakoM se patra-vyavahAra dvArA unakI sAdhanA viSayaka gatividhi kI jAnakArI prApta kI jAtI hai| zivira prAyojana-varSa meM eka yA do sAdhaka zivira Ayojita kiye jAte haiN| isameM ukta sAdhanA tathA dhyAna-sAdhanA kA abhyAsa karAyA jAtA hai| paMcadivasIya zivira meM dayAvrata meM rahate hue sAdhaka ekAMta sthAna para svAdhyAya dhyAna, tapa, mauna, kaSAya-vijaya Adi kI sAdhanA karate haiM / dhyAna paddhati kI saiddhAMtika jAnakArI bhI dI jAtI hai / kucha vizeSa sAdhanAoM para zivirAyojana hote haiN| abhI taka samabhAva sAdhaka, indriya vijaya sAdhaka, manovijaya aura kaSAya vijaya para vizeSa zivira Ayojita kiye jA cuke haiM jo paryApta saphala dharma-pracAra yAtrAe~-vigata varSoM meM sAdhakoM evaM svAdhyAyiyoM ne mahArASTra, madhyapradeza evaM rAjasthAna rAjyoM meM dharmapracAra yAtrAe~ sampanna kara grAma-grAma evaM nagara-nagara meM prArthanA sabhAoM, dhArmika pAThazAlAoM, svAdhyAya evaM sAdhanA ke prati jana-jana meM ruci jAgRta kI hai / sapta kuvyasana, dahejAdi kuprathAoM tathA anya-anya prakAra ke pratyAkhyAna karavAkara logoM meM ahiMsAdi ke saMskAra dRr3ha banAye haiN| prAcArya pravara kI sAdhanA viSayaka avadhAraNA-pU0 prAcAryazrI kI dRSTi meM sAdhanA kA AdhyAtmika svarUpa hI sAdhanA viSayaka avadhAraNA kA mUla rahA Jain Educationa International For Personal and Private Use Only
Page #4
--------------------------------------------------------------------------
________________ * 186 * vyaktitva evaM kRtitva hai| unake pravacanoM meM aneka sthAnoM para isa avadhAraNA kA ullekha huA hai| prAcAryazrI ke matAnusAra-"pratikUla mArga kI ora jAte hue jIvana ko mor3akara svabhAva ke abhimukha jor3ane ke abhyAsa ko sAdhanA kahate haiN| isI ko spaSTa karate hue Age batAyA gayA hai-'satya ko jAnate aura mAnate hue bhI capalatA, kaSAyoM kI prabalatA aura pramAda ke kAraNa jo pravRttiyA~ bahirmukhI gamana karatI haiM, unako abhyAsa ke bala se zuddha svabhAva kI ora gatimAna karanA, isakA nAma sAdhanA hai / sAdhanA ke AdhyAtmika svarUpa kI rakSArtha sAdhanA kSetra meM bAhya aura prAMtarika parisImana kI nitAnta AvazyakatA hai tathA donoM kA anyonyAzraya sambandha hai / AcAryadeva kA vicAra hai-"icchAtroM kI lambI-caur3I bAr3ha para yadi niyantraNa nahIM kiyA gayA to usake prasAra meM jJAna aura viveka Adi sadguNa pravAha-patita tinake kI taraha baha jaaeNge|"2 prAcAryazrI kA mantavya rahA ki "tyAga-vairAgya ke udita hone para sadguNa apane Apa Ate haiM jaise uSA ke pIche ravi kI razmiyA~ svataH hI jagat ko ujAlA detI haiN|"3 sAdhanA ko prAcAryazrI ne abhyAsa ke rUpa meM dekhA hai| isalie ve pravacanoM meM pharamAte the-'sAdhanA yA abhyAsa meM mahAzakti hai| ve apane pravacanoM meM sarkasa ke jAnavaroM ke nirantara abhyAsa kA udAharaNa dekara mAnava jIvana meM sAdhanA kI upalabdhiyoM para bala dete the| jJAna, darzana, cAritra kI sAdhanA ke viSaya meM prAcAya pravara kA vicAra thA 'jJAna ke abhAva meM sAdhanA kI aora manuSya kI pravRtti nahIM hotI, ataH sarva prathama manuSya ko jJAna-prApti meM yatna karanA caahie|'4 prArambha aura parigraha sAdhanA ke rAjamArga meM sabase bar3e ror3e haiN| jaise keMculI sA~pa ko andhA banA detI hai vaise hI parigraha kI adhikatA bhI manuSya ke jJAna para pardA DAla detI hai / jJAna kI mahimA ko batAte hue kahA gayA-tyAga ke sAtha jJAna kA bala hI sAdhaka ko U~cA uThAtA hai|' AcAryazrI kA mata hai 'vicAra zuddhi ke binA prAcAra zuddhi sambhava nahIM hai| samyagdarzana ko sarala kintu sAragarbhita rUpa meM prastuta karate hue AcAryazrI ne batAyA-dharma-adharma, pUjya-apUjya Adi kA viveka rakhakara calanA samyagdarzana hai / samyagcAritra ke sambandha meM batAyA gayA 'kriyA ke abhAva meM jJAna kI pUrNa sArthakatA nahIM hai|'5 1. jinavANI (mAsika) agasta 1982, pR. 1 2. 'jinavANI', apraila 1981, pR. 1-2 3. jinavANI, akTUbara 1970, pR. 5-6 4. AdhyAtmika pAloka, pR. 37 5. AdhyAtmika Aloka, pR. 15-17 Jain Educationa international For Personal and Private Use Only
Page #5
--------------------------------------------------------------------------
________________ * prAcArya zrI hastImalajI ma. sA. pU0 AcAryazrI ne jaina darzana ke anusAra damana ke sthAna para zamana ko mahattva diyA hai / unakA vicAra rahA ki 'dharmanIti zamana para adhika vizvAsa karatI hai / zamana meM vRttiyA~ jar3a se sudhArI jAtI haiM / roga ke bajAya usake kAraNoM para dhyAna diyA jAtA hai| isalie usakA asara sthAyI hotA hai, phira bhI tatkAla kI AvazyakatA se kahIM damana bhI apekSita rahatA hai jaise upavAsa Adi kA prAyazcitta / yadyapi isameM bhI uddezya satzikSA se sAdhaka kI vRttiyoM ko sudhArane kA hI rahatA hai / ' sAdhanA pravRtti kI unakI katipaya maulika vizeSatAe~ : AcAryazrI kI sAdhanA sambandhI kucha vizeSatAe~ isa prakAra haiM * 187 1. samagratA - prAcAryazrI dvArA sAdhanA paddhati kA jo mArgadarzana samayasamaya para diyA gayA, usase jJAta hotA hai ki ve sAdhanA meM samagratA ke hAmI the / unhoMne kevala mana yA kevala kAyA kI sAdhanA para bala na dekara tInoM yogoM kI sAdhanA ko samagra rUpa pradAna kiyaa| unakA vicAra thA mana, vANI aura kAyA kI sAdhanA karane se sahaja hI AtmA kI zakti bar3hegI, yaza prApta hogA, samAja meM sammAna aura sukha prApta hogA / Aja bhI sAdhaka saMgha ke sadasya mana kI sAdhanA dhyAna dvArA, vANI kI sAdhanA mauna dvArA aura kAyA kI sAdhanA tapa ke dvArA kara rahe haiM / jJAna, darzana, cAritra kI samanvita sAdhanA para hI AcAryazrI kA vizeSa bala thA / svAdhyAya pravRtti para vizeSa bala dete hue bhI unakI dRSTi meM jJAna-kriyA donoM kA samAna mahattva thA / sAdhaka saMgha meM kriyA ke sAtha jJAna yA svAdhyAya para bhI utanA hI bala diyA gayA hai / prAcArya pravara kA mata thA " samyagjJAnAdi traya se hI vyakti, samAja, rASTra aura vizva kA kalyANa sambhava hai / " 2. saMghaparakatA yA samAjaparakatA - prAcAryazrI ne sAdhanA ko eka krAMtikArI nUtana AyAma dene kA bhI vicAra rakhA / unakA vicAra thA ki sAdhanA vyaSTi paraka hI na hokara saMghaparaka yA samAjaparaka bhI ho| etadarthaM unhoMne sAmAjika yA saMghadharma ke rUpa meM svAdhyAya - sAdhanAdi kI ora samAja kA dhyAna AkRSTa kiyA / AcAryazrI kA vicAra thA ki "vyaktigata prApta preraNA DhIlI ho jAtI hai / yadi kula kA vAtAvaraNa gandA ho, pArivArika loga dharmazUnya vicAra ke hoM to mana meM vikSepa hone ke kAraNa vyakti kA zrutadharma aura cAritra dharma ThIka nahIM cala sakegA / yadi kuladharma meM acchI paramparAe~ hoMgI to Atma 1. AdhyAtmika Aloka, pR. 130 2. prAdhyAtmika Aloka, pR. 130 Jain Educationa International For Personal and Private Use Only
Page #6
--------------------------------------------------------------------------
________________ * 188 * vyaktitva evaM kRtitva dharma kA pAlana bhI saralatA se ho skegaa| isa prakAra jitanA hI kula, gaNa evaM saMgha dharma sudRr3ha hogA utanA hI zruta aura cAritradharma acchA nibhegA / jaise sikkhoM meM dAr3hI rakhane kA saMgha dharma hai-isI prakAra samAja meM prabhu smaraNa, gurudarzana evaM svAdhyAya dainika niyama banA liyA jAya to saMskAroM meM sthiratA pA sakatI hai| samAja ko vyavasthita rUpa se calAne ke lie saMgha-dharma Avazyaka hai| jaise varSA Rtu meM zAdI na karanA rAjasthAna meM samAja dharma hai-isI prakAra saMgha dharma ke rUpa meM svAdhyAya aura tapa-niyama Adi jur3a jAya~ to vyakti dharma kA pAlana AsAna ho sakatA hai| 3. zuddhatA yA nirdoSatA aura kaThora prAtmAnuzAsana-sAdhanA meM nirdoSatA yA zuddhatA ke AcAryazrI prabala pakSadhara the| unake mata meM sAdhanA kA dhyeya vikRtiyoM kA nivAraNa kara jIvana ko nirdoSa banAnA hai| jaina dharma ke pracAraprasAra para Ayojita akhila bhAratIya jaina vidvat parikSa ke kosAnA (rAjasthAna) kI vArSika saMgoSThI meM upasthita vidvAnoM ke samakSa unhoMne pracAra kI apekSA AcAra pradhAna saMskRti para atyadhika jora diyA thaa| apane paMDita maraNa se pUrva unhoMne apane saMtoM ko nirdeza diyA thA ki ve sthAnaka aura AhAra kI gaveSaNA evaM zuddhatA kA pUrNa lakSya rakheM / / ___ sAdhanA niraticAra bane etadartha ve AhAra kI sAtvikatA evaM alpatA tathA svAdhyAya Adi para vizeSa bala dete the| isake sAtha hI sAdhanA meM koI skhalanA na ho, isake lie kaThora AtmAnuzAsana athavA prAyazcitta para vizeSa jora diyA karate / sAdhaka svayaM hI kaThora prAyazcitta grahaNa kareM, tAki punaH skhalana na ho| 4. prayogazIlatA-AcAryazrI kA yaha vaijJAnika dRSTikoNa thA jisase ve vividha sAdhanA pravRttiyoM ke prayoga (Experiment) karane kI preraNA kiyA karate the / isI preraNA ke phalasvarUpa svayaM lekhaka ne sAdhaka ziviroM meM samabhAva sAdhanA, indriya-vijaya, manovijaya-sAdhanA para sAmUhika prayoga kie, jo saphala rahe aura inase sAdhakoM ke jIvana-vyavahAra meM paryApta parivartana ghaTita huaa| AcAryazrI ke isa dRSTikoNa ke pIche Azaya yahI rahA hogA ki koI cIja, bhale hI vaha sAdhanA hI ho, thopI na jAya athavA vibhinna sAdhanA paddhatiyoM meM prayoga dvArA upayukta kA cayana kara liyA jAya / jodhapura zahara meM isI prakAra 'zvAsa para dhyAna karane ke prayoga kI preraNA dI gaI aura pariNAma meM jo ucita 1. jinavANI, pharavarI 1661, pR. 2 2. jinavANI (zraddhAMjali vizeSAMka) maI, jUna, julAI, 1661, pR. 355 Jain Educationa International For Personal and Private Use Only
Page #7
--------------------------------------------------------------------------
________________ zrAcArya zrI hastImalajI ma. sA. rahA, niSkarSa sAmane AyA use svIkAra kara dhyAna karane kI svatantratA bhI sAdhakoM ko prApta huI / jIvana vyavahAra zraura sAdhanA - sAdhanA kA abhyAsa kevala zivirakAla meM hI na hokara vyApaka rUpeNa jIvana-vyavahAra meM bhI ho, isakI preraNA prAcArya pravara pradAna kiyA karate / dainika jIvana ko nirdoSa banAne kI dRSTi se aise aneka niyama AcArya pravara dilAyA karate the / prAcArya pravara dvArA sAdhakoM ko dilAye gaye do niyama pramANabhUta haiM - eka niyama thA 'kisI kI nindA nahIM karanA / yadi kisI ke lie kucha kahanA hI hai to use svayaM hI kahanA yA saMsthA kI bAta ho to saMsthA ke uttaradAyI padAdhikArI ko hI kahanA' kA jIvana meM kitanA mahattva hai / yaha anubhava karake hI dekhA jA sakatA hai / phira jJAta hogA ki ukta niyama se bahuta bar3e anartha se bacA jA sakatA hai| isI prakAra 'vizvAsaghAta nahIM karanA' kA niyama bhI jIvana meM kitanA Avazyaka hai / isI prakAra 'dharmasthAna meM jAkara sAmAyika karanA, vivAha meM ThaharAva na karanA, kuvyasanoM kA tyAga' jaise niyama unakI sAmAjika utthAna kI udAra bhAvanA ke paricAyaka haiN| sAdhanA kI AvazyakatA - svAdhyAya pravRtti ke paryAya bane prAcAryazrI svAdhyAya rUpa zrutadharma ke sAtha cAritradharma ke bhI prabala pakSadhara rhe| unhoMne kriyA ke binA jJAna kI pUrNa sArthakatA nahIM mAnI / gagana vihArI pakSI kA udAharaNa dekara unhoMne batAyA ki do paMkha usake lie Avazyaka haiM / eka bhI paMkha kaTane para pakSI nahIM ur3a sakatA, phira manuSya ko to ananta Urdhva AkAza ko pAra karanA hai, jisake lie zruta evaM cAritradharma donoM kI sAdhanA Avazyaka hai / ' apane pravacanoM meM anyatra bhI sAdhanA kI AvazyakatA batAte hue unhoMne kahA thA- 'tana kI rakSA aura poSaNa ke lie loga kyA nahIM karate, parantu AtmapoSaNa kI ora koI viralA hI dhyAna detA hai / para yAda rakhanA cAhie ki tana yadi eka gAr3I hai to zrAtmA usakA cAlaka hai| gAr3I meM peTrola dekara cAlaka ko bhUkhA rakhane vAlA dhokhA khAtA hai / sAragarbhita zabdoM meM 'jIvana ko unnata banAne evaM usameM rahI huI jJAna-kriyA kI jyoti jagAne ke lie AvazyakatA hai sAdhanA kI / unake prAtmika adhyayana evaM sAdhanAmaya jIvana ke anubhavoM se nirata sAdhanA kI AvazyakatA ko ukta mArmika pratipAdana pratyeka sAdhaka ko sAdhanAmaya jIvana jIne kI mahatI preraNA detA hai / 1. jinavANI, pharavarI 1661, pR. 7 2. jinavANI, navambara 1660, pR. 6 3. prAdhyAtmika Aloka, pR. 5 * 186 Jain Educationa International For Personal and Private Use Only
Page #8
--------------------------------------------------------------------------
________________ * 160 sAdhanA kA svarUpa - AcAryazrI ke vicAra se sAdhanA kI sAmAnyata: tIna koTiyA~ haiM (i) samajha ko sudhAranA ( yA samyagdarzana kI prApti ) / sAdhaka kA prathama kartavya hai ki vaha dharma ko adharma va satya ko asatya na mAne / deva * deva, saMta saMta ( sAdhu - prasAdhu) kI pahacAna bhI sAdhaka ke lie Avazyaka hai / pApa nahIM chor3ane kI sthiti meM use burA mAnanA aura chor3ane kI bhAvanA rakhanA sAdhanA kI prathama zreNI hai / (ii) deza virati yA apUrNa tyAga / isameM pApoM kI maryAdA ba~dha jAtI hai athavA sampUrNa tyAga kI asamarthatA meM yaha prAMzika tyAga hai tathA zrAvaka jIvana hai / (iii) sampUrNa tyAga yA sAdhu jIvana | AcAryazrI ne sAdhanA meM prathama sthAna ahiMsA aura dvitIya sthAna satya ko diyA / nizcaya hI AcAryazrI kA abhipreta hiMsAdi pA~coM AsravoM ke tyAga kA rahA hogA / kyoMki AcArya pravara kI sevA meM jaba bhI sAdhaka zivira Ayojita hue, ve hamezA sAdhakoM ko pA~ca prAsravoM kA aura aThAraha pApoM kA tyAga karavAkara dayAvrata meM rahate hue dhyAnAdi sAdhanA kI preraNA dete the / vyaktitva evaM kRtitva dhyAna, sAdhanA svarUpa kI cacAM anyatra bhI huI hai jahA~ prAtaH kAla jIvana kA nirIkSaNa evaM saMkalpa grahaNa ke sAtha parIkSaNa evaM pratikramaNa ke dvArA saMzodhana isa prakAra anuzAsanapUrvaka dinacaryA bA~dhakara kArya karanA / mana ko zAnta evaM svastha rakhane hetu AcArya pravara ne brahmamuhUrta meM nidrA tyAga, citta zuddhi ke lie devAdhideva arihaMtoM ke guNoM kA bhaktipUrvaka 12 bAra vandana, trikAla sAmAyika aura Atma-nirIkSaNa, hitamita aura sAtvika AhAra, draSTA bhAva kA abhyAsa aura sadA prasanna rahane ke abhyAsa ko Avazyaka batAyA / zarIra kI caMcalatA kI kamI hetu kAyotsarga evaM dhyAna - kAyotsarga meM zithilIkaraNa, eka zvAsa meM jitane navakAra maMtra japa sakeM, japeM tathA mana kI sAdhanArtha anityAdi bhAvanAoM kA ciMtana | 1. jinavANI, janavarI 1961, pR. 3-4 2. AdhyAtmika Aloka, pR. 55 sAdhaka saMgha ke sadasyoM ko ghara para niyamita sAdhanA karane hetu jisa samagra evaM samanvita sAdhanA kA AcAryazrI ne nirdeza diyA vaha isa prakAra hai- (i) prAtaH uThakara arihaMta ko 12 vaMdana, cAra logassa kA dhyAna, caudaha niyama evaM tIna manoratha kA ciMtana (ii) 15 miniTa kA dhyAna (iii) kaSAya vijaya kA abhyAsa (iv) pratidina eka ghaNTA mauna (v) pratidina eka vigaya kA tyAga (vi) brahmacarya kA pAlana ( apanI-apanI maryAdAnusAra) (vii) pratimAha upavAsa, dayAvata aura pauSadha ( alaga-alaga sAdhakoM kI zreNI anusAra ) (viii) pratidina AdhA ghaNTA svAdhyAya (ix) samAja sevA ke lie mahIne meM 2 dina yA adhika ( sAdhaka zreNI ke anusAra ) / Jain Educationa International For Personal and Private Use Only
Page #9
--------------------------------------------------------------------------
________________ * prAcArya zrI hastImalajI ma. sA. * 161 dhyAna-sAdhanA ke viSaya meM prAcAryazrI ke vicAra-dhyAna sAdhanA kyA hai, isa sambandha meM prAcAryazrI ne batAyA-dhyAna vaha sAdhanA hai jo mana kI gati ko adhomukhI se UrdhvamukhI evaM bahirmukhI se antarmukhI banAne meM atyanta mahattvapUrNa bhUmikA adA karatI hai / ise AMtarika tapa mAnA gayA hai / dhyAna se vicAroM meM zuddhi hotI aura unakI gati badalatI hai|' vaidika paramparA meM yoga yA dhyAna cittavRttiyoM ke nirodha ko mAnA hai parantu jaina dRSTi meM cittavRttiyoM kA saba tarapha se nirodha karake kisI eka viSaya para kendrita kara usa para ciMtana karanA dhyAna hai / AcAryazrI ke anusAra parama tattva ke citana meM tallInatAmUlaka nirAkula sthiti ko prApta karavAne vAlA dhyAna hI yahA~ iSTa hai / 2 prAcAryazrI ke anusAra dhyAna kA prArambha anityAdi bhAvanAoM (anuprakSAoM) ke ciMtana se hotA hai| unhoMne dhyAna kI 4 bhUmikAe~ batAI3-(i) saMsAra ke padArthoM se moha kama hone para mana kI caMcalatA kama honA (ii) ciMtanamaiMne kyA kiyA ? mujhe kyA karanA zeSa hai ? (iii) AtmasvarUpa kA anuprekSaNa (iv) rAga-roSa ko kSaya kara nirvikalpa samAdhi prApta karanA / unhoMne dhyAna ke lie jitendriya aura maMdakaSAyI honA Avazyaka btaayaa| unakA vicAra thA ki dhyAna ke lie koI taba taka adhikArI nahIM hotA jaba taka hiMsAdi 5 prAsraba aura kAma, krodha ko maMda nahIM kara letaa| ___ sAdhaka saMgha ke sadasyoM ko dhyAna meM paMca parameSThI ke guNoM kA ciMtana karate hae vaisA hI banane kI bhAvanA karanA tathA anitya, azaraNa, saMsAra, ekatva aura anyatva bhAvanAoM ke ciMtana karane kA nirdeza diyA gayA thaa| AcAryazrI ke anusAra dhyAna sAdhanA kI vibhinna paddhattiyA~ abhyAsakAla meM sAdhanA ke prakAra mAtra hI haiM, sthAyitva to vairAgyabhAva kI dRSTi se cittazuddhi hone para hI ho sakatA hai| sAdhanA kI kitanI hI gahana-gaMbhIra vyAkhyA kara dI jAya parantu sAdhaka lAbhAnvita tabhI hoMge jaba ve use AtmasAta kareM kyoMki sAdhanA aMtatogatvA anubhava hai, anubhUti hai, bauddhikatA nhiiN| --35, ahiMsApurI, phatahapurA, udayapura-313001 1. jinavANI, dhyAna vizeSAMka, jana., phara., mArca 1672, pR. 10 2. jinavANI, dhyAna vizeSAMka, pR. 11 3. jinavANI, dhyAna vizeSAMka, pR, 15-16 Jain Educationa International For Personal and Private Use Only