Page #1
--------------------------------------------------------------------------
________________ prAcAryazrI kA pravacana sAhitya : eka mUlyAMkana * DaoN0 puSpalatA jaina AcArya zrI hastImalajI ma0 sA0 eka kuzala pravacanakAra the| unakI pravacana zailI atyanta prabhAvaka aura jhakajhorane vAlI thI / zrotA unheM sunakara kabhI Uba nahIM the aura apane vyaktitva vikAsa ke lie dRr3ha-pratijJa se bana jAte the / unakI bhASA, zailI aura viSaya prastutikaraNa meM aisA AkarSaNa thA ki sAdhaka jIvana meM krAMtikArI parivartana kiye binA nahIM rahatA / AcArya zrI ke bahu-AyAmI vyaktitva meM se hama unake samantabhadra pravacanazIla vyaktitva ko samajhane kA prayatna kareMge jisameM bAlakoM aura yuvA pIr3hI ke sAtha hI vRddhoM kI cetanA ko jAgrata karane kI grahama bhUmikA rahI hai / hamAre sAmane unake pravacana sAhitya meM se 'gajendra vyAkhyAna mAlA' zIrSaka se prakAzita do bhAga (tIsarA aura chaThA ) tathA 'jinavANI' meM prakAzita katipaya pravacana haiM jinake AdhAra para hama usakA mUlyAMkana kara rahe haiM aura unakI upayogitA para prakAza DAla rahe haiM / zrAdhyAtmika dRSTi se- AcArya zrI prAdhyAtmika kSetra meM race- pace sAdhaka the / svAdhyAya aura sAmAyika Andolana ke pravartaka the isalie unake pravacana kA adhikAMza bhAga adhyAtma se adhika sambaddha hai | adhyAtma kA hI eka bhAga naitika tattva hai aura dUsarA usakA vikasita rUpa darzana hai / ata: ina tInoM tattvoM para vicAra karanA Avazyaka hai / cUMki AcArya zrI Agama ke marmajJa the, unake vicAra aura pravacana, Agama kI sImA se bAhara jAte dikhAI nahIM dete| unhoMne AtmA, karma, svAdhyAya, paryuSaNa, tapa, tyAga, dAna jaise upayogI viSayoM para sarala bhASA meM sodAharaNa acchA prakAza DAlA hai aura AbAla vRddhoM ko dharma aura adhyAtma kI ora AkarSita kara jIvana ke mUlya ko sahI DhaMga se pahacAnane kA patha prazasta kiyA hai / unakA samarpita vyaktitva adhyAtma sAdhaka thA aura ve samAja ke unnayana meM krAMtikArI parivartaka the / jinavANI aura zrAvaka - AcArya zrI jinavANI ko jJAnagaMgA kahA karate the jo mana-zuddhi aura Atma zuddhi karatI hai / vANI kI nirmalatA vaktA para nirbhara karatI hai / cUMki jinavANI kA vaktA rAga-dveSa ne mukta vItarAgI sarvajJa hai ataH Jain Educationa International For Personal and Private Use Only
Page #2
--------------------------------------------------------------------------
________________ * prAcArya zrI hastImalajI ma. sA. * 137 usakI vANI kA nirmala aura sarvatobhadra honA svAbhAvika hai / jinavANI kA avagAhana karane se hamArA pArasparika sneha bar3hegA aura jIvana zAMtimaya rhegaa| (jinavANI, pR. 1, aprela 1986, maI 1960) / upadezaka ke lie yaha Avazyaka hai ki vaha kisI ko asatya mArga na batAye / yaha mArga taba taka nahIM ho sakatA jaba taka vaha vItarAgI na ho / sAdhaka kA bhI kartavya hai ki vaha satya ke pIche kar3avApana baradAzta kare / jar3a ko chor3akara tyAga aura guNa kI upAsanA jaba taka nahIM hogI, taba taka saccA upAsaka nahIM kahA jA sakatA (jinavANI, maI, 1660) / kAmanAoM kA zamana hI saccA zrAvaka dharma hai-'kAmeNa kamAhI kamiyaM khu dukkhaM'-dasaveyAliya / agandhana sarpa ke samAna chor3I huI vastu ko grahaNa mata karo-NicchaMti vaMta yaM bhuttuM kule jAyA agandharaNe' / sahI zrAvaka ke lie zAstroM kI sahI jAnakArI honA caahiye| zrAvaka mAtA-pitA, bhAI ke samAna haiM jo paraspara vicAra-vinimaya kara tathya ko samajhane kA prayatna karate haiM / yahI samyakadarzana hai / (jinavANI, jUna, 1983) 'sthAnAMga sUtra' ke AdhAra para AcArya zrI ne zrAvaka ke tIna bheda kiyejaghanya, madhyama aura utkRSTa / jaghanya zrAvaka vaha hai jo sthUla hiMsA kA tyAgI ho, madirA-mAMsa-aMDe kA sevana na kare aura namaskAra maMtra kA dhAraka ho / madhyama zrAvaka vaha hai jo 21 guNoM kA dhAraka, SaTkarmoM kA sAdhaka aura 12 vratoM kA pAlaka ho / utkRSTa zrAvaka hI paDimAdhArI aura vAnaprasthAzramI kahA gayA hai| (jinavANI, jUna, 1983) prAtma-sAdhanA-'AcArAMga-sUtra', ke 'purisA ! attAraNameva abhiNigicjha evaM dukkhApamokkhasi' ke AdhAra para prAcArya zrI ne AtmA ko hI apanA tAraka mAnA hai / sukha-duHkha kA kAraNa hamAre bhItara hI hai| basa, usakI anubhUti honI cAhie / manuSya kI buddhi aura bhAvanA hI baMdha aura mokSa kA kAraNa hai| vaha svayaM hI tAraNa, mAraNa maMtra kA vidhAtA hai| aAtmA ke dvArA hI prAtmoddhAra hotA hai| Agama AtmA kI ekatA pratipAdana karatA hai--'ege AyA / ' sabhI AtmAyeM apane mUla svarUpa meM eka-sI haiM, unameM koI antara nahIM hai| unameM jo vividhatA hai vaha bAhya nimitta se haiM, karmoM kI vicitratA ke kAraNa haiM / AtmA kI jJAna-sukha rUpa zaktiyAM karmoM se dUra ho jAne para prakaTa ho jAtI haiN| prAbhyantara aura vAhya parigraha kI sImA kA bhI yadi nirdhAraNa kara liyA to prazasta mArga prApta ho sakatA hai| "icchA hu AgAsa samA aNaMtiyA" (uttarAdhyayana) ataH parigraha kI sImA nirdhArita ho aura AvazyakatA se adhika dhana kA saMcaya na ho| AtmajJAna anantazakti kA srota hai / use prApta kiyA jA sakatA hai (jinavANI, agasta, 1975) / AtmajJAna Jain Educationa international For Personal and Private Use Only
Page #3
--------------------------------------------------------------------------
________________ * 138 * vyaktitva evaM kRtitva aura zraddhA ko surakSita rakhane ke lie hiMsAdika kAryoM se dUra rahanA cAhiye aura Atma-nirIkSaNa karanA cAhiye / (jinavANI, pharavarI, 84) / dharma kA svarUpa prAcArya zrI ne dharma ko mAMgalika evaM utkRSTa mAnA hai-"dhammo maMgala mukkiTTha'' aura yaha dharma hai ahiMsA, saMyama aura tapa / kisI bhI prANI ko kisI bhI taraha na satAnA hI ahiMsA hai--'sabbe pANA, sabbe bhUyA, sabbe jIvA, sabbe sattA na hatabvA' (aacaaraaNg)| isa ahiMsA kA pAlana saMyama se hI ho sakatA hai / rezama, kuruma, camar3A Adi hiMsA janya haiM ata: inakA upayoga nahIM karanA caahie| (jina., sitambara, 81) / dharma ke svarUpa kA varNana karane ke pUrva prAcArya zrI ne vinaya para ciMtana kiyA aura use jJAna-darzanacAritra kA AdhArabhUta tattva btaayaa| aisA lagatA hai ki unakI dRSTi meM vinaya dharma kA eka aparihArya aMga hai| yaha ThIka bhI hai / paMca parameSThiyoM ko hamArA namana hamArI vinaya kA pratIka hai| unakI dRSTi meM dharma kI dUsarI vizeSatA hai samadRSTitva, jisake antargata unhoMne nizchala hRdaya se apanI bhUla kI svIkRti, maryAdA, madhukarI vRtti dvArA yathocita AdAna-pradAna ko rakhA hai (jina. julAI, 83) / AcArya zrI maryAdA para adhika dhyAna dete the| isalie dharma para vicAra karate samaya unhoMne maryAdA ko adhika spaSTa kiyaa| unhoMne kahA ki zakti ke anusAra hamArI kriyA ho, para AcaraNa prAmANika ho (jina., aprela, 82) / yaha dharma ihabhaba aura parabhava meM kalyANakArI hotA hai / vaha paise se nahIM kharIdA jA sktaa| krodha se nivRtti paise se nahIM ho sktii| dharma kabhI kisI ko duHkha nahIM detA / duHkha kA anta dharma se hotA hai, mRtyu se nahIM / dharma nahIM to kucha nahIM (jina. julAI, 85) / ___ dhArmikoM kI tIna zreNiyA~ haiM-samyakadRSTi, dezavratI aura srvvrtii| inameM sabase mukhya bAta hai AcaraNa meM kadama rakhanA / sadAcaraNa ko AcaraNa meM lAne ke do rAste haiM-burAI ke apathya ko chor3a denA aura pathya ko grahaNa krnaa| Atma-zAnti ke lie dharmAcaraNa Avazyaka hai| dharmAcaraNa ke lie kAmanAoM kA zAMta honA Avazyaka hai / dRr3hatA ke binA tapasyA ho hI nahIM sktii| usameM na matsara hotA hai aura na mana kA kaccApana / sevA hI vastutaH sahI tapa hai / sevA hI dharma hai / dharma vaha hai jo AtmA ko patana se roke / kusaMgati patana kA kAraNa hai (jinavANI, janavarI, 82) / mana ke niyamana kI bAta karate hue prAcArya zrI ne dharma-sAdhanA kI bAta kahI hai aura use loka-sAdhanA se jor3a diyA hai / loka-sAdhanA bhautikavAdI pravRtti hai para usakA niyamana dharma se honA caahie| AMtarika pariSkAra ke vinA koI bhI sAdhanA saphala nahIM ho sktii| zreNika kI sAdhanA ko loka sAdhanA Jain Educationa International For Personal and Private Use Only
Page #4
--------------------------------------------------------------------------
________________ * zrAcArya zrI hastImalajI ma. sA. kahA jA sakatA hai jisameM dharma aura artha ke bIca sAmaMjasya thA / Aja bhI usakI zrAvazyakatA hai | sadguNa hamameM usI taraha vidyamAna hai jisa taraha lakar3I meM agni / gRhiNI suyogya ho aura sadAcaraNa pUrvaka santati nirodha kA dhyAna rakhe, yaha Aja kI AvazyakatA hai (jina0 akTUbara, 60 ) / isalie dharma zikSA hI saccI zikSA hai, satpuruSArthaM hI pragati kA saMbala hai, tana se pahale mana kA ciMtana Avazyaka hai, apane arthArjana ke anusAra vyaya karane kI pravRtti ho, dhana kA pradarzana na ho, madhukarI vRtti ho, sAmudAyika cetanA ke AdhAra para munAphAkhorI saMyamita ho, tapa vivekapUrvaka ho, svArtha prerita na ho ( jinavANI, pharavarI, 83 ) / * 13 karmAdAna (karmAva ke kAraNa ) - jaina dharma karma ko paudgalika mAnatA hai isalie usakI nirjarA ko saMbhavanIya batAtA hai / prAcArya zrI ne karmoM ke svarUpa ko sundara DhaMga se vizleSita kiyA, jisakA prakAzana 'karmAdAna' ke nAma se 'jinabArI' ke aneka aMkoM meM lagAtAra hotA rahA hai / karmAdAna se tAtparya hai jisa kArya yA vyApAra se ghanaghora karmoM kA baMdha ho, jo kArya mahArambha rUpa ho aise karmoM kI saMkhyA Agama meM 15 batAyI gayI hai jinameM dasa karma se sambaddha haiN| aura 5 vyApAra se / bhogopabhoga parimANa vrata meM inhIM karmoM ke sambandha meM maryAdA kI jAtI hai / isa sandarbha meM unhoMne prAkRtika cikitsA kI ora apanA rujhAna batAte hue use svAsthyaprada upayogI aura ahiMsaka cikitsA praNAlI ke rUpa meM dekhA hai ( jinavANI, nabambara, 87 ) / I karma do prakAra ke hote haiM - mRdu karma aura khara karma / jisa karma meM hiMsA na bar3ha jAye, yaha vicAra rahatA hai vaha mRdu karma hai aura jo AtmA ke lie aura anya jIvoM ke lie kaThora bane, vaha khara karma hai / mRdu karma sadgati kI ora le jAtA hai aura khara karma durgati kI ora / karmAdAna kA saMdarbha khara karma se adhika hai / yaha karmAdAna 15 prakAra kA hai - 1. aMgAra karma, 2. vana karma, 3. sAr3I kamma ( zakaTa karma - gAr3I calAnA ), 4. bhAr3I kamma ( jAnavaroM dvArA bhAr3A kamAnA ), 4. phor3I kamma ( bhUmi ko khodanA ), 6. daMta bANijya ( dAMtoM kA vyApAra karanA ), 7. lakkha vANijya ( lAkSA kA vyApAra karanA ), 8. viSa vANijya, 6. keza vANijya, 10. jaMta pIlaNa kamma ( yantra pIr3ana karma ), 11. nillaMchaNa kamma (pazuoM ko nAthane kA kArya karanA), 12. davaggi dAvariNayA ( kheta yA carAgAha meM Aga lagA denA) 13. saradaha talAya sosaNayA kamma ( tAlAba ko sukhAne kA kAma karanA) aura 14. asaIjana posaNayA kamma ( vyabhicAra jaise ghRNita karma) jisakA artha kucha logoM ne kiyA ki sAdhunoM ke atirikta kisI bhUkhe ko roTI denA pApa hai / AcArya zrI ne isa artha kI AlocanA kI hai (jina. navambara 87, akTUbara 88 ) / Jain Educationa International For Personal and Private Use Only
Page #5
--------------------------------------------------------------------------
________________ * 140 kahA ki manuSya (jina. disambara, svAdhyAya - karmAdAna kI carcA karate hue prAcArya zrI ne janma pAkara bhI yadi abhI kucha nahIM kiyA to kava karoge ? 8) / manuSya apane jIvana meM cAhe jaisA kAma kare, kintu yadi vaha apanA anta samaya sambhAla letA hai to saba kucha sambhala jAtA hai / cilAtI putra kI kathA kA udAharaNa dekara unhoMne apane kathya ko spaSTa kiyA / isake lie AcArya zrI ne vizeSa rUpa se do upAya batAye - prathama pravRtti vivekapUrNa ho aura dvitIya svAdhyAya-- pravRtti ho / 'jayaM care jayaM ciTThe' kA udghoSa karake unhoMne niSkAma sevA para adhika bala diyA aura jJAna-kriyA pUrvaka sAdhanA ko sukha-zAnti aura Ananda prApti kA upAya batAyA / vyaktitva evaM kRtitva paryuSaNa ke SaSTha divasa ko 'svAdhyAya divasa' manAye jAne kI saMkalpanA ke sAtha prAcArya zrI ne 'antagaDa sUtra' kA udAharaNa dekara sarvaprathama to yaha kahA ki jaina dharma varNa, jAti Adi jaisI sImAoM ko bilkula nahIM mAnatA / jo bhI jina - prabhu ko bhaje, vahI jaina hai / tapa, bhakti, prAcaraNa sabhI sAdhanAoM kA mUla AdhAra sthala unhoMne svAdhyAya ko mAnA / cU~ki ve Agama-paramparA para adhika bala dete the, isalie svAdhyAya kI paribhASA "suyadhammo sajjhAyo" ( sthAnAMga sUtra) ke rUpa meM svIkAra kI / yaha svAdhyAya dharma kA eka prakAra hai jisameM svayaM kA adhyayana aura grAtma - nirIkSaNa karanA ( svasya adhyayana svAdhyAya) tathA sAtha hI sadgranthoM kA samIcIna rUpa se paThana-pAThana karanA / samIcIna kA tAtparya hai jisa graMtha ko par3hane se tapa, kSamA aura ahiMsA kI jyoti jage / 'dazavaikAlika' meM aise svAdhyAya ko samAdhi kI saMjJA dI gaI hai / isake cAra lAbha haiM -sUtra kA jJAna, citta kI ekAgratA, dharmadhyAna tathA saMta samAgama kA lAbha ( jina. pharavarI, 81) jisase graMthi bheda karane meM sahAyatA milatI hai / ise prAcArya zrI ne dainika kriyA kA aMga tathA samAja dharma banAne kI preraNA dii| isase vyakti yA sAdhaka sarvatomukhI vikAsa ho sakegA / 'svAdhyAya' sva-para bodhaka kI eka mahattvapUrNa kriyA hai / kevalajJAna ke bAda zrutajJAna kA krama AtA hai jo svAdhyAya kA Alambana hai, cAritra kA mArgadarzaka hai aura SaDAvazyakoM ko pAlane ke lie sopAna hai (jina. jUna, 82 ) / ise prAcArya zrI ne jIvana-nirmANa kI kalA ke rUpa meM prastuta kiyA hai jisameM viSamatAyeM virAma le letI haiM, AhAra zuddhi ko AdhAra milatA hai, bhrAtRtva bhAvanA panapatI hai, anuzAsana bar3hatA hai / isalie unhoMne isakA prazikSaNa dene kI pezakaza kI jisase sAmAyika, pratikramaNa aura zAstrIya svAdhyAya kI paramparA ko vikasita kiyA jA sake / 'sthAnAMga sUtra' ke AdhAra para unhoMne punaH svAdhyAya ke pA~ca lAbha batAye - jJAna-saMgraha, paropakAra, karmanirjarA, zAstrIya jJAna kI nirmalatA aura zAstra saMrakSaNa ( jinavANIM, agasta, 87 ) / ' ThANAMga' Jain Educationa International For Personal and Private Use Only
Page #6
--------------------------------------------------------------------------
________________ * zrAcArya zrI hastImalajI ma. sA. meM lAbha ke rUpa meM pA~ca kAraNa diye haiM- jJAna - vRddhi, darzana - vizuddhi cAritravizuddhi, kaSAya-vizuddhi tathA padArtha jJAna ( jina. sitambara, 87 ) / ' bhagavatI sUtra' (25.7 ) aura 'aupapAtika' meM svAdhyAya ke 5 bheda batAye haiM-vAcanA, pratipRcchA, anuprekSA, parivartanA aura dharmakathA | 141 1 AcArya jI ke sAnnidhya meM svAdhyAya zikSaNa kA manohArI kAryakrama calatA rahA hai / isa zikSaNa meM vicAra goSThI, praznottara, kavitA pATha, stuti pATha, vicAra-vinimaya, svAdhyAya, dhyAna, ciMtana, manana Adi kAryakrama rakhe jAte the / isase adhyetAoM aura svAdhyAya- premiyoM ke lie usameM abhiruci jAgrata ho jAtI thI / isa sandarbha meM rAyacUra meM hindI aura jaina saMskRti ke vizeSajJa tathA karmaTha kAryakartA DaoN0 narendra bhAnAvata ke kuzala saMyojana meM eka tridivasIya 'svAdhyAya saMgoSThI' kA Ayojana bhI kiyA gayA thA jisameM svAdhyAya ke vividha AyAmoM para vicAra-vimarza hugrA (jina, navambara, 81 ) / azAMti kA mUla krodha-lobhAdi vikArI bhAva haiM / vizAkhabhUti aura vizva - bhUti kA udAharaNa hamAre sAmane hai / inase mukta hone ke lie AlocanA, pratikramaNa, prAyazcitta jaise sAdhana svAdhyAya ke sAtha bahuta upayogI hote haiM aura phira sAmAyika to vizeSa rUpa se kaSAya-bhAvoM para niyantraNa prasthApita karane kA amogha sAdhana hai / 'bhAvI - vilor3e kA paTTA AsAnI se nahIM milatA' vAlI kahAvata usake sAtha jur3I huI hai| binA puruSArtha ke vaha sambhava nahIM hotA ( jinavANI, janavarI, 83 ) / Atma snAna hI pratikramaNa hai / 1 jJAna aura sadAcaraNa - Atma ciMtana aura svAdhyAya se mumukSu bhAva jAgrata hotA hai, samyagjJAna prakaTa hotA hai, puruSArtha meM pravRtti hotI hai, vRddhamati ke samAna jar3amati bhI agragaNya bana jAtA hai / isalie AcArya zrI ne kahA ki hameM zastradhArI nahIM, zAstradhArI sainika bananA cAhie jisase sva-para kA bhedavijJAna ho jAye aura Atma- niyantraNa pUrvaka svatantratA prApta kara sakeM / tabhI parijJA kI upalabdhi ho sakatI hai, saMyama kI sahI sAdhanA ho sakatI hai (jina., agasta, 82 ) / samyagjJAna mukti kA sopAna hai ( bujjhijja tti udvijjA, baMdhaNaM parijANiyA, sUya. prathama gAthA ) / usake sAtha samyakkriyA zAzvata sukha dene vAlI hotI hai / jJAna zUnya caritra bhava-bhramaraNa kA kAraNa hai, asaMyama kA janaka hai / bhavabhramaNa ko dUra karane ke lie zArIrika zakti kI nahIM, Atmazakti aura zIla kI AvazyakatA hotI hai (jina., akTUbara, 83) / prAtmika zakti binA AhArazuddhi prApta nahIM ho sakatI (AhAra micchaM miyamesajijje, uttarA . 32.4 ) / zrAhAra zuddhi hI jIvana zuddhi haiN| usase jJAna aura kriyA kI jyoti jagatI hai jo vyaktitva ke sahI prAbhUSaNa haiM, (jina, mArca, 86), mokSamArga ke do caraNa haiM / ( gajendra bhAga 6, pR. 10 ) / Jain Educationa International For Personal and Private Use Only
Page #7
--------------------------------------------------------------------------
________________ * 142 * zrAtmazuci ke upAya - samyagjJAna aura samyakcAritra ke paripAlana se AtmA pavitratA kI ora bar3hatI hai / aisI pavitratA kI ora bar3hane ke lie paryuSaraNa jaise AdhyAtmika parva atyanta upayogI siddha hote haiM / prAcArya zrI isa parva para yathAsamaya pravacana karate rahe haiM aura tapa tyAgAdi ke svarUpa para ciMtana karate rahe haiN| unakI dRSTi meM tapazcaraNa kA sAra hai - kaSAya- vijaya aura kaSAyavijaya mAnavatA kI nizAnI hai (jina, agasta, 80 ) / ahiMsA aura kSamA sabhI samasyAoM ke samAdhAna ke lie amogha astra haiM / khamata - khAmaNA parva bhI vyaktigata vidveSa kI zAMti ke lie manAyA jAtA hai (jina, agasta, 86 ) / vyaktitva evaM kRtitva paryuSaNa parva meM taposAdhanA kI jAtI hai / yaha tapa hiMsA nahIM, dayA hai, vratoM kI ArAdhanA karane kA uttama sAdhana hai / tapa jvAlA bhI hai aura divya jyoti bhI / vaha AtmA ke zatruoM-kAma-krodhAdi vRttiyoM ko tapAtA hai / zarIra prati mamatva na rakhane aura anAsakti bhAva hone se yaha tapa karmoM kI nirjarA karane vAlA hotA hai ( jina, akTUbara, 80 ) / akelA jJAna kAryakArI nahIM hotA, usake sAtha darzana aura cAritra bhI honA caahie| yaha tapasyA pradarzana kA muddA na vane balki Atma-vizuddhi aura mokSa kA sAdhaka bananA cAhie / dAna Atma- pavitratA ke sAtha diyA jAnA caahie| aisA dAna sva-para kalyANaka hotA hai isalie vaha gRhastha dharma kA pramukha aMga hai jise AcArya zrI ne dramaka kA udAharaNa dekara samajhAyA hai / dAna se hI vastutaH parigraha - tyAga kI bhAvanA kI sArthakatA hai / tyAga nirapekSa hotA hai para dAna meM pratilAbha kI bhAvanA sannihita hotI hai (jina, maI, 81 ) / tyAga mamatvahInatA se palatA hai, mamatA- visarjana se puSpita hotA hai / isake lie ve jJAna-sarovara meM DubakI lagAne ke pakSa meM rahe haiM jise unhoMne 'svAdhyAya' kI saMjJA dI thI / prArthanA aura bhAvabhakti ko Atma-zodhana kA mArga batAkara ve Atma zuddhi ko aura bhI puSTa karane ke pakSadhara the (jina., sitambara, 74, di. 80 ) / Jain Educationa International bhASA-zailI - zrAcArya zrI kI bhASA saMskRtaniSTha na hokara jana-sAdhAraNa ke samajhane lAyaka thii| unakI bhASA meM urdU zabdoM kA bhI prayoga milatA hai, para adhika nahIM / vyAsa zailI meM diye gaye unake pravacanoM meM bar3I prabhAvakatA dikhAI detI hai / AcArAMga, sUtrakRtAMga, dazavaikAlika, ThANAMga Adi AgamoM se uddharaNa dekara apanI bAta ko kahane meM ve siddhahasta rahe haiM / bhRgu purohita, AnaMda, anAthImuni, bhartRhari, harikezI, zreNika, rAjA veNu, sudarzana Adi kI kathAoM kA uddharaNa dekara pravacana ko sarasa aura sarala banA dete the / 'Thakura suhAtI', 'bhAI kA mAnA bhAI', 'paThitavyaM to bhI martavyaM, na hi paThitavyaM to bhI martavyaM, tahiM vRthA daMda khaTAkhaTa kiM kartavyaM' (jina, agasta, 87), 'bhAvI bilAr3e kA paTTA For Personal and Private Use Only
Page #8
--------------------------------------------------------------------------
________________ * prAcArya zrI hastImalajI ma. sA. * 143 AsAnI se nahIM milatA' 'achate kA tyAgI' Adi kahAbatoM kA prayoga kara use aura bhI sarala aura AkarSaka banA dete the| prAcArya zrI eka dUradarzI saMta the / ve paramparA ke poSaka the para sudhAravAdI bhI kama nahIM the / sAmaMjasya aura samanvaya ke AdhAra para ve samAja ko vighaTana aura TUTana se bacAte rahe haiN| prAcArya zrI kI dRSTi meM satya, zAMti aura lokakalyANa ke lie paramparA aura sudhAravAdI prayoga donoM kA ucita samanvaya honA Avazyaka hai| unakI samanvayavAditA taba bhI dikhAI dI jaba unhoMne sthAnakavAsI samAja ke vibhinna sampradAyoM ko yathAvata rakhate hue eka saMyukta saMgha banAne kI pezakaza kI jo pathaka netRtva kI sthiti meM bhI paraspara madhura sambandhoM ko kAyama rakha sake (jina., mArca-maI, 71) / isa prakAra prAcArya zrI ke pravacana sAhitya kA mUlyAMkana karate samaya hameM aisA anubhava huA ki eka AdhyAtmika santa apane pavitra hRdaya se saMsArI prANiyoM ko bhautikatAvAdI vRtti se vimukha kara unake vyaktitva kA vikAsa karane ke lie kamara kase hue the| unakI pravacana-zailI meM Agamana paddhati kA prayoga adhika dikhAI detA hai jahA~ ve kendrIya tattva ko sUtra rUpa meM rakhate the aura phira usakI vyAkhyA karate cale jAte the| ve apane pravacanoM meM rAjasthAnI zailI ke 'pharamAyA' jaise zabdoM kA prayoga bhI karate the / vaktA aura zrotA ke bIca itanI AtmIyatA sthApita kara dete the ki zrotA maMtramugdha-sA hokara unake vacanAmRtoM kA pAna karatA thaa| yahI kAraNa hai ki unake zrAvakoM kI saMkhyA anagina-sI ho gyii| zrAvakoM ke mana meM unake prati jo apAra bhakti hai, vaha AcArya zrI kI lokapriyatA kA udAharaNa hai| - adhyakSa, hindI vibhAga, esa. epha. esa. kaoNleja, nAgapura (mahArASTra) amRta-karaNa mana kI mamatA jamIna se, jAyadAda se, paise se chUTe tabhI dAna diyA jA sakatA hai, garIboM kI, jarUratamandoM kI svarmiyoM kI sevA kI jA sakatI hai| agara parigraha para se mana kI mamatA nahIM chUTatI to dAna, sevA Adi koI zubha kArya nahIM ho sktaa| -prAcArya zrI hastI Jain Educationa International For Personal and Private Use Only