Book Title: Abhidhan Rajendra Kosh aur uske Praneta Yugpurush Rajendrasuri
Author(s): Punyavijay
Publisher: Punyavijayji
Catalog link: https://jainqq.org/explore/210102/1

JAIN EDUCATION INTERNATIONAL FOR PRIVATE AND PERSONAL USE ONLY
Page #1 -------------------------------------------------------------------------- ________________ abhidhAnarAjendrakoza aura usake praNetA yugapuruSa zrI rAjendrasUri AcAryapravara zrI rAjendrasUri mahArAja jainazAsanameM eka samartha puruSa hue haiM / unakA zatAbdImahotsava manAyA jAtA hai, yaha ati mahattvakA evaM vidvadgaNake liye AnandakA viSaya hai| jisa mahApuruSane abhidhAnarAjendra nAmaka mahAkozakA yA vizvakozakA nirmANa karake jaina prajAke Upara hI nahIM, samagra vidvajagatake Upara mahAn anugraha kiyA hai, aura aisI maharddhika kRtikA nirmANa karake unhoMne sAre vidvatsaMsArako prabhAvita evaM camatkRta kiyA haiM, aisI prabhAvaka vyaktikA zatAbdIprasaMga samasta vizvake liye AnandasvarUpa hai / ___ mahati-mahAvIra-vardhamAnasvAmike zAsanameM anekAneka zAsanaprabhAvaka yugapuruSa ho cuke haiMsthavira Arya bhadrabAhusvAmI, sthavira Arya skandila, zrI nAgArjuna sthavira Adi zrutadharone jaina AgamoMkI vAcanA-lekhana Adi dvArA rakSA kii| zrI devarddhigaNi kSamAzramaNa, gaMdharvavAdivetAla zAntisUri Adi anuyogadhara sthaviroMne jaina Agamoko vyavasthita kara ekarUpa banAye / sthavira zrI bhadrabAhusvAmI, sthavira Arya goviMda Adi prAvacanika sthaviroMne AgamoMke Upara niyuktirUpa gAthAbaddha vyAkhyAgraMthokI racanA kI / sthavira Arya kAlakane AgamoMke bIjakarUpa arthAt viSayAnukramaNikArUpa gAthAbaddha saMgrahaNI-zAstrokI racanA kI / zrI saMghadAsagaNi kSamAzramaNa, zrI jinabhadragaNi kSamAzramaNa, zrI siddhasenagaNi kSamAzramaNa Adi Agamika AcAryone jaina AgamoMke Upara bhASya-- laghubhASya-mahAbhASya Adi prAsAdabhUta gAthAbaddha vizAla vyAkhyAgrantha likhe / sthavira agasyasiMha, jinabhadragaNi kSamAzramaNa, jinadAsa mahattara, gopAlika mahattara ziSya Adi sthavirone AgamoMke Upara ati vizada prAkRta vyAkhyAgranthokA nirmANa kiyA / yAkinImahattarAputra AcArya zrI haribhadra, zrI zIlAMkAcArya, vAdivetAla zrI zAntisUri, navAGgIvRttikAra zrI abhayadevAcArya, AcArya zrI abhayadeva Page #2 -------------------------------------------------------------------------- ________________ abhidhAnarAjendrakoza ora usake praNetA t123 sUrinirmita navAGgIvRttike parIkSaka evaM zodhaka zrI droNAcArya, maladhArI hemacandrasUri, AcArya zrI candrasUri, AcArya zrI malayagiri, AcArya zrI kSemakIrti Adi sUrivaroMne jaina AgamoMke Upara vistRta evaM ati spaSTa vRtti, vyAkhyA, vivaraNa, TokA, TippaNokI racanAeM kii| AcArya zrI siddhasena divAkara, zrI mallavAdI AcArya, zrI siMhavAdigaNi kSamAzramaNa, AcArya zrI haribhadra, zrI siddhavyAkhyAtA, abhayadeva tarkapazcAnana, vAdivetAla zrI zAntisUri, zrI municandrasUri, zrI vAdidevasUri, zrI hemacandrAcArya, zrI ratnaprabhasUri, zrI naracandrasUri, maladhArI devaprabhasUri, paJcaprasthAna mahAvyAkhyA granthake racayitA zrI abhayatilakagaNi, zrI rAjazekhara, zrI pArzvadevagaNi pramukha tArkika AcAyauMne vividha prakArake darzanaprabhASaka maulika zAstroMkI evaM vyAkhyAgranthoM kI racanA kI / AcArya zrI zivazarma, zrI candrarSi mahattara, zrI gargaSi, zrI abhayadevasUri, zrI jinavallabhagaNi, zrI devendrasUri Adi karmavAdaviSayaka zAstroMke jJAtAoMne karmavAdaviSayaka maulika zAstroMkA nirmANa kiyaa| isa prakAra anekAneka AcAryavaroMne jaina Agamika evaM aupadezika prakaraNa, tIrthakara Adike saMskRta-prAkRta caritra aura kathAkoza, vyAkaraNa-koza-chanda-alaGkAra-kAvya-nATaka-AkhyAyikA Adi viSayaka sAhityagrantha, stotrasAhitya AdikA vizAla rAzirUpameM nirmANa kiyA hai| antameM kitaneka vidvAn mahAnubhAva AcArya evaM zrAvakavaroMne cAlu hiMdI, gUjarAtI, rAjasthAnI Adi bhASAoMmeM prAcIna vividha granthoM kA anuvAda aura svataMtra rAsAdi sAhityakA ati vipula pramANameM Alekhana kiyA hai / isa prakAra Aja paryanta anekAneka mahAnubhAva mahApuruSoMne jaina vAGmayako samRddha evaM mahAn banAneko sarvadezIya prayatna kiyA hai, jisase jaina vAGmaya sarvotkRSTatAke zikhara para pahuMca gayA hai / isa utkRSTatAke pramANakA nApa nikAlaneke liye aura isakA sAkSAtkAra karaneke liye Ayata gaja bhI avazya cAhiye / abhidhAnarAjendrakozakA nirmANa karake sUripravara zrI rAjensUri mahArAjane jaina vAGmayakI utkRSTatA evaM gaharAIkA nApa nikAlaneke liye yaha eka atiAyata gaja hI taiyAra kiyA hai| 'vizvakI prajAoMne dharma, nIti, tattvajJAna, saMskRti, kalA, sAhitya, vijJAna, AcAra-vicAra Adi vividha kSetroM meM kyA, kitanI aura kisa prakArako pragati evaM krAnti kI hai ? aura samagra prajAko saMskArakA kitanA bhArI maulika vArasA diyA hai ?' isakA paricaya pAneke anekavidha sAdhanoMmeM sabase pradhAna sAdhana, unakI maulika bhASAke anekavidha vyAkaraNa evaM zabdakoza hI ho sakate haiM, vizeSakara zabdakoza hii| prAkRta bhASA, jaina prajAkI maulika bhASA hone para bhI isa bhASAke kSetrameM prAyogika vidhAnakA nirmANa karaneke liye prAcIna vaidika evaM jainAcAryone kAphI prayatna kiyA hai / aura isI kAraNa Page #3 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 124 ] jJAnAMjali pANini, caMDa, vararuci, hemacandra Adi aneka mahAvaiyAkaraNa AcAryoMne prAkRta vyAkaraNoMkI racanA kI hai / AcArya zrI hemacandrakA prAkRta vyAkaraNa prAkRta, mAgadhI, zaurasenI, paizAcI, cUlikApaizAcI evaM apabhraMza bhASA, ina cha: bhASAoMkA vyAkaraNa honese prAkRta vyAkaraNa kI sarvotkRSTa sImA bana gayA hai| kyoM ki bhASAzAstraviSayaka aneka dRSTibiMduoMko najarameM rakhate hue AcAryane isa vyAkaraNakA nirmANa kiyA hai| prAkRtabhASA vizvatomukhI evaM bahurUpo bhASA honeke kAraNa yadyapi isakA paripUrNatayA vidhAnAtmaka vyAkaraNa banAnekA kArya ati duSkara hI thA, phira bhI AcArya zrI hemacandrane apanI samRddha vidvattAke dvArA isakA bIjarUpa saMgraha evaM nirmANa sarvazreSTa rItyA kara diyA hai, jisase hemacandrake vyAkaraNameM ArSa, dezya Adi vividha prayogoMke vidhAnakA saMgraha evaM samAveza ho gayA hai| sthAnakavAsI vidvadbhUSaNa kavivara zrI ratnacandrajI svAmIne apane ArSaprAkRta vyAkaraNameM inhIM Apa prayogAdiko sucAru rItyA pallavita kiyA hai| paMDita becaradAsajI dosI, AcArya zrI kastUrasUri, paMDita prabhudAsa pArekha Adine gUjarAtI bhASAmeM prAkRta vyAkaraNoMkA nirmANa kiyA hai / pAzcAtya vidvAn DaoN. pizala, DA. kovela Adine bhI aMgrejImeM prAkRta vyAkaraNoMkI racanA kI hai, kintu ina saboM kA mukhya AdhAra AcArya zrI hemacandrakA prAkRtavyAkaraNa hI hai| isa prakAra prAkRtabhASAke vyAkaraNake kSetrameM kAphI prayatna huA hai aura ho rahA hai ? kintu prAkRtabhASAke zabdakozake viSayameM paryApta evaM vyApaka kahA jAya aisA koI prayatna Aja paryaMta nahIM huA thA / aise samayameM vIsavIM sadIke eka mahApuruSake antarameM eka camatkArI sphuraNA huI, jisake phalasvarUpa abhidhAnarAjendrakozakA avatAra huA / yadyapi prAcIna yugameM prAkRtabhASAke sAtha sambandha rakhanevAle zabdakozoMkA nirmANa AcArya pAdalipta, zAtavAhana, avantIsundarI, abhimAnacihna, zIlAGka, dhanapAla, gopAla, droNAcArya, rAhulaka, prajJAprasAda, pAThodUkhala, hemacandra Adi aneka AcAryone kiyA thA, kintu ina zabdakozoMmeM sirpha dezI zabdokA hI saMgraha thA, prAkRtabhASAke samRddha koza ve nahIM the / aisA samRddha evaM vyApaka koza banAnekA yaza to zrI rAjendrasUrijI mahArAjako hI hai| yahA~ eka bAta vidvAn vAcakoMke dhyAnameM rahanI cAhie ki-Aja kitane bhI vizvakoza taiyAra ho, phira bhI dezya zabdoMkA sarvAntima vizada, vizAla evaM atiprAmANika zabdakoza AcArya zrI hemacandrake bAdameM kisIne bhI taiyAra nahIM kiyA hai / dezI zabdoMke liye sarvapramANabhUta prAsAdazikharakalaza samAna dezI zabdakoza zrI hemacandrAcAryaviracita dezInAmamAlA hI hai| prAkRta granthoM kA adhyayana karanevAloM ke liye, aura khAsa kara jaba prAkRta bhASAkA sambandha, sahavAsa, paricaya aura gaharA adhyayana dhIra-dhIre ghaTatA-ghaTatA khaMDita hotA calA ho, taba prAkRta bhASAke vistRta evaM vyavasthita zabdakozako nitAnta AvazyakatA thii| aise hI yugameM zrIrAjendrasUri mahArAjake hRdaya meM aise vizvakozakI racanAkA jIvaMta saMkalpa huaa| yaha unakI sarvatomukhI pratibhA Page #4 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [ 125 abhadhAnarAjendrakeza ora usake praNetA evaM unake yugapuruSatvakA eka anUThA pratIka hai / abhidhAnarAjendrakrozakI racanAke bAda paM0 zrI haragovindadAsajIne pAiyasahamahaNNavo, sthAnakavAsI munivara zrI ratnacandrajI svAmIne jinAgamazabdakoza Adi koza aura AgamoddhAraka AcAryavara zrI sAgarAnandasUri mahArAjane alpaparicitasaiddhAntikazabdakoza Adi prAkRta bhASAke zabdakoza taiyAra kiye haiM, kintu ina saboMkI kozanirmANakI bhAvanAke bojarUpa Adi kAraNa to zrI rAjendrasUri mahArAja evaM unakA nirmANa kiyA abhidhAnarAjendrakoza hI hai| vividhakozanirmANake isa yugameM saMbhava hai ki bhaviSyameM aura bhI prAkRta bhASAke vividha kozoMkA nirmANa hogA hI, phira bhI abhidhAnarAjendrakozakI mahattA, vyApakatA evaM upayogitA kabhI bhI ghaTanevAlI nahIM hai, aiso isa kozakI racanA hai| yaha abhiyAna koza mAtra zabdakoza nahIM hai, vaha jaina vizvakoza hai| jaina zAstroke koI bhI viSayakI AvazyakatA ho, isa kozameMse zabda nikAlate hI usa viSayakA paryApta paricaya prApta ho jAyagA / Ajake jaina-ajaina, pAzcAtya paurastya sabhI vidvAnoM ke liye yaha koza sirpha mahattvakA zabdakoza mAtra nahIM, kintu mahattvakA mahAzAstra bana gayA hai| yahI kAraNa hai ki abhidhAnarAjendrakoza Aja etaddezIya aura pAzcAtya dezIya sabhI vidvAnoM kI stuti evaM AdarakA pAtra bana gayA hai| [ 'zrImad vijayarAjendrasUri smAraka grantha,' I. sa. 1957 ]