Page #1
--------------------------------------------------------------------------
________________
આપણી શ્રત પ્રત્યેની જવાબદારી
[૩૩]
દરેક ધર્મ પરંપરાની પેઠે જૈન પરંપરાના અસ્તિત્વના આધાર મુખ્યપણે ત્રણ છે : (૧) શ્રત-શાસ્ત્ર, (૨) એના ધારક ત્યાગી અને વિદ્વાન, અને (૩) તીર્થસ્થાન–પૂજ્યપુરુષોનાં સ્મારક સ્થાને. આ ત્રણ વસ્તુઓમાંથી અહીં શ્રત પ્રસ્તુત છે.
દેશ અને ગુલુનાં મૂળ તપાસવાં જોઈએ
શ્રતના સંબંધમાં વર્તમાન કાળમાં આપણું શું શું કર્તવ્ય છે, એ સંબંધમાં આપણે કેટલે અંશે જાગરૂક છીએ, કેટલે અંશે પ્રમાદી કે આડે રસ્તે છીએ, અગર કેટલે અંશે આપણી શક્તિ નિરર્થક વેડફાય છે, વગેરે પ્રશ્નો ઉપસ્થિત થાય છે. સામાન્ય રીતે દરેક જૈન વર્તમાન સ્થિતિને અસંતોષજનક બતાવી તેને ગુણ–
દનું વર્તમાનકાળ પૂરતું કથન કરે છે અને એમ કહેવા ઈચ્છે છે કે આપણું અમુક અમુક ખામી દૂર કરવી અને અમુક રીતે કામ કરવું, પણું આ આપણું વર્તમાન ખામી કે વર્તમાન ગુણસંપત્તિ એ માત્ર આકસ્મિક છે કે એનાં મૂળ ઊંડાં છે એનો વિચાર ભાગ્યે જ થાય છે. જ્યારે પણ એ ગુણ-દોષનાં મૂળ વિશે વિચાર થાય છે ત્યારે પણ એનું ચિત્ર વિવેકપૂર્વક અને તદ્દન મધ્યસ્થતાથી ભાગ્યે જ રજુ થાય છે. આને લીધે સાધારણ વાચક અને ઊગતો વિચારક મનમાં એવા સંસ્કાર પિષ થઈ જાય છે કે ભૂતકાળ તે સુવર્ણમય હતે, એમાં કશી જ ખામી ન હતી અને હોઈ શકે નહિ. પછી તેવા વાચક અને વિચારકને એમ લાગે છે કે વર્તમાન સ્થિતિ એ નવી અને અણધારી ઊપજ છે, વારસામાં તે બહુ જ ગુણસંપત્તિ પ્રાપ્ત થઈ, પણ આપણે એવા નબળા પાક્યા કે એ સત્-વારસાને વણસાડી નાખે. આવી ધારણાથી સુધારક અને વિચારક વર્તમાન કાળને બહુ જ ભાડે છે, સુધારો કરવા માગે છે, પણ તેનાં મૂળનું શોધન કરી શકતા નથી. જે મૂળ વારસાગત છે અને જેનું નવેસર સંશોધન થવું જરૂરી છે તેને ઉપર ઉપરથી મલમપટ્ટી કર્યો તેને અસલી દેષ દૂર થઈ શકતો નથી.
Page #2
--------------------------------------------------------------------------
________________
૪૯૦ ]
દર્શન અને ચિંતન સત્યની શોધમાં શ્રદ્ધા અને તર્કની જરૂર
આપણે ભૂતકાળમાં પ્રવેશ કરીએ તે એની ખરી સ્થિતિ જાણવાનાં સંપૂર્ણ અને શુદ્ધ સાધન આપણી પાસે નથી. જે કાંઈ છે તે ત્રુટક સૂટક અને કવચિત વિકૃત પણ છે. તેમ છતાં એવાં સાધનો ઉપરથી આપણે જૈન શ્રત વિશેની આપણી પરંપરાને ઠીક ઠીક ક્યાસ બાંધી શકીએ છીએ, પણ શરત એટલી કે આપણે માત્ર એકાંગી ભકિત કે શ્રદ્ધાથી એ સાધનોને જેમ ન તપાસવાં તેમ માત્ર આવેશી કલ્પનાઓ અને નિરાધાર તર્કથી પણ ન તપાસવાં. માત્ર શ્રદ્ધાથી વિચાર કરતાં જે હતું તે બધું ઠીક જ હતું, જે બન્યું તે પણ ઠીક જ બન્યું—એવા સંસ્કાર મનમાં પડવાનો અને તેથી કરીને એમાં રહી ગયેલી જે ખામી અને તેનો અત્યાર સુધીનો એક અથવા બીજા રૂપમાં મળતા આવતે વાર, એને આપણે જોઈ શકવાના નહિ. બીજી બાજુ માત્ર ઉતાવળિયા તર્ક અને તાત્કાલિક સુધારાના આવેશાથી પ્રેરાઈને ભૂતકાળને જોતાં એમ બનવાનું કે ભૂતકાળમાં તે કાંઈ સારું ન હતું; હતું તે માત્ર નામનું કે થવું, એટલે ભૂતકાળને ભૂલીને જ નવેસર પાટી માંડવી. આ બંને તદ્દન વિરોધી અને સામસામેના છેડા છે. એ સત્યશોધમાં તે આડે આવે જ છે, પણ કર્તવ્યને નિશ્ચય કરવામાં પણ તે આડખીલીરૂપ બને છે. જે ભૂતકાળમાં બન્યું તે બધું સારું જ અને સતિષપ્રદ હતું તે એને વારસે ધરાવનાર આપણે એકાએક કેમ વણસ્યા ? શું આપણી આ ખામી કોઈ બહારના વાતાવરણમાંથી અકારણ જ આપણને વળગી કે આપણું ઉપર કેઈએ લાદી ? એવી જ રીતે જે ભૂતકાળમાં બન્યું તે બધું નકામું હતું તે પ્રશ્ન એ છે કે એવા સાવ નિ:સત્વ અને નિર્માલ્ય ભૂતકાળે આજ સુધી શ્રતની છે તેવી પણ પરંપરા ગૌરવપૂર્વક કેવી રીતે સાચવી ? આનો ઉત્તર ઈતિહાસ એ આપે છે કે સત્યની શોધમાં માત્ર એકાંગી શ્રદ્ધા કે એકાંગી તકે કામ આવી શકે નહિ. એ શોધમાં જેમ શ્રદ્ધા જરૂરી છે તેમ તક પણ જરૂરી છે. તર્ક, લીલ કે યુક્તિની મદદથી શ્રદ્ધા (ધીરજ, નિષ્ઠા અને આદર ) સાથે પ્રાપ્ત સાધનને ઉપયોગ કરી સત્યની શોધ કરીએ તે દૂર અને પરોક્ષ એવા ભૂતકાળ ઉપર પણ ઠીક ઠીક ને સત્યની નજીક હોય એવો પ્રકાશ પડી શકે. આપણી શ્રુત-સંપત્તિ
મૃત પ્રત્યેની વર્તમાન જવાબદારી એ જૈન સંધ માટે એક વિચારણીય વસ્તુ છે. આવી જવાબદારી વિશે આજે આપણે જ વિચાર કરીએ છીએ તેમ નથી. આપણા નજીક અને દૂરના પૂર્વજોએ પણ તે વિશે બહુ વિચાર,
Page #3
--------------------------------------------------------------------------
________________
આપણી શ્રુત પ્રત્યેની જવાબદારી
[૪ કરેલ અને તે તે સમયની પરિસ્થિતિમાં તેમને જે અને જેટલું સૂઝયું તેને અમલમાં મૂકવા પણ તેમણે નાનામોટા અનેક પ્રયત્નો કર્યા છે. એને જ લીધે તને અનન્ય વારસો આપણને મળ્યો છે. જે કાળે પ્રેસ ન હતા, કાગળે ન હતા, વિશેષ શું ?-તાડપત્ર પણ ન હતા, અગર તે તે ઉપર લખી સંગ્રહ કરવાની સર્વમાન્ય ધર્મપ્રથા ન હતી, તે કાળમાં જે પૂર્વજોએ મૃત સાચવ્યું અને જે રીતે સાચવ્યું તે સામાન્ય વસ્તુ નથી. વધારામાં દેશ અને પરદેશનાં વિનાશક બળો તેમ જ કુદરતી વિનાશક બળથી પણ એમણે શ્રત-સંપત્તિ સાચવવામાં અને વધારવામાં કશી મણું નથી રાખી એમ પણ ઈતિહાસ કહે છે.
આ આપણું મૃતપરંપરા પ્રત્યેની જવાબદારીને ઉત્તમમાં ઉત્તમ અંશ છે; અને તે, હું સમજું છું ત્યાં લગી, દરેક જૈનના લેડીમાં ઊતરી આવ્યો છે. એમ ન હોત તો આજે જેન પરંપરાના જુદા જુદા, નાનામોટા બધા ફિરકાઓ પિતપોતાની સમજ અને સાધન પ્રમાણે શ્રતરક્ષા, શ્રતપ્રચાર આદિ માટે જે કાળજી સેવે છે ને પ્રયત્ન કરે છે તે કદી સંભવત નહિ. એ ખરું છે કે પાડોશી સંપ્રદાય અને પરંપરાઓની શાસ્ત્રરક્ષા અને શાસ્ત્ર પ્રચાર આદિની હિલચાલને પ્રભાવ જૈન ફિરકાઓ ઉપર પડે તે અનિવાર્ય છે, પણ જે એ ફિરકાઓને વારસામાં મૃતનિષ્ઠાને સંસ્કાર લા ન હોત તો, માત્ર બાહ્ય સંગે એમનામાં ગરમી પેદા કરી શકતા નહિ અને કરત તોયે તે ટકી શકત નહિ અગર પ્રયત્નાભિમુખ થઈ શકી નહિ. એટલે આપણુમાં શ્રત પ્રત્યેની નિષ્ઠા કે આદરને સંસ્કાર વારસાગત છે એમાં શક જ નથી અને એ એક આપણે વારસાગત ગુણસંપત્તિ છે.
આપણું કેટલીક ખામીએ
આ બધું છતાં એ ગુણસંપત્તિની સાથે સાથે આપણા વારસામાં કેટલીક ખામીઓ કે ત્રટિઓ પણ ઊતરી આવી છે. આપણે ભલે એ ભૂતકાળથી ઊતરી આવેલ ખામીઓ આડે આંખ મીચીએ, પણ તેથી લોહીમાં ઊતરેલી એ ખામીઓને કઈ ઈન્કાર કરી શકે તેમ નથી અને ઈન્કારમાત્રથી રસ્તા પણ સરળ થતું નથી. જે ગુણસંપત્તિ વિશે ઉપર સૂચન કર્યું છે તેને વિસ્તાર, રોચક રીતે કરી શકાય તેમ છે, પણ જ્યારે જવાબદારીને પ્રશ્ન વિચારવાને હેય અને તે અર્થે ટૂંકમાં લેવા જોઈત માર્ગને નિર્દેશ કરે હોય ત્યારે “ તે વારસામાં કઈ ખામીઓ ઊતરી છે અને તે કેવી રીતે અત્યારે આપણને. બાધક બની રહી છે એનું જ સાધાર સૂચન કરવું જોઈએ.
Page #4
--------------------------------------------------------------------------
________________
૪૯૨ ].
દર્શન અને ચિંતન
આપણે જાણીએ છીએ કે ભગવાન પાર્શ્વનાથનું પિતાનું પણ શ્રત હતું. તે તેમના પટ્ટધરેએ તે સમયની શક્યતા પ્રમાણે સાચવ્યું. ભગવાન મહાવીરે એ શ્રુતમાં કાંઈ પણ વધારે કર્યો અગર સંસ્કાર કર્યો. એ જે કાંઈ બન્યું તેની અક્ષરશઃ કે તાદશ નેંધ નથી, પણ એટલું તે હકીકતથી સિદ્ધ છે કે ચંદ્રગુપ્ત મૌર્યના સમયમાં જૈન અનગારોને શ્રુતસંગ્રહ અને મૃત વ્યવસ્થા માટે ભારે ચિંતા ઊભી થઈ. અત્યાર અગાઉ બૌદ્ધ ભિક્ષુકેએ પિતાના મૃતની રક્ષા અને વ્યવસ્થા માટે બે મેટી પરિષદે કે સંગીતિઓ ભરી તેમાં નોંધવાલાયક કામ કર્યું હતું. આવી કઈ પરિષદ વૈદિકાએ ક્યાંય ભરી હતી એવું ચકકસ પ્રમાણ પ્રાપ્ત નથી. તેમ છતાં એમ માનવાને કારણ છે કે શાસ્ત્રનિષ્ઠ અને શાસ્ત્રજીવી બ્રાહ્મણોએ આ વિષયમાં નાનામોટા પ્રયત્ન અવશ્ય કર્યા હેવા જોઈએ. પિતાની આસપાસ જે વાતાવરણ ઉગ્રપણે પ્રવર્તતું હોય તેની અસરથી મેટે ભાગે વનવાસી એવા જૈન અનગારે પણ અલિપ્ત રહી શકે નહિ. તેમને પણ લાગ્યું કે આમ ને આમ મુખ–શ્રતથી કામ નહિ ચાલે અને વનવાસ કે લેખન તેમ જ શ્રત-સંગ્રહના અપરિગ્રહને પણ એકાંત વળગી ર કામ નહિ ચાલે. સ્થૂલભદ્ર આગળ આવ્યા. મદદ માટે અનેક અનગારેને એકત્ર કર્યા. ત્યાગી અને મેગી એવા પિતાના મેટા ગુભાઈ ભદ્રબાહુને નિમંત્ર્યા. તેઓ સીધી રીતે શ્રત–સંગ્રહ ને મૃત–વ્યવસ્થાના કામ માટે પાટલિપુત્રમાં મળેલ પરિષદમાં ભાગ લેવા ન આવ્યા. અલબત, આપણે શ્રદ્ધાથી એમ કહી શકીએ કે તેઓ ગાભિમુખ હોવાથી કે બીજ કારણથી ન આવ્યા, પણ તેમણે પિતાની પાસે આવેલ અનગારને કાંઈક તે શ્રત આપ્યું જ. પણ આ પ્રશ્નની બીજી બાજુ છે, જે ન વિચારીએ તે આજની આપણું મનોદશા સમજવામાં આપણે ન ફાવીએ. ભદ્રબાહુ સૌથી મોટા હતા. તેમના પ્રત્યે સ્થૂલભદ્દે પણ મીટ માંડી હતી. પાટલિપુત્રને સંધ પણ તેમના પ્રત્યે અસાધારણ આદર ધરાવતે. સ્થૂલભદ્ર કરતાં ભદ્રબાહુ વધારે શ્રતસંપન્ન હતા. તે વખત સુધીમાં શ્રતની શી સ્થિતિ થઈ છે અને હવે શું થવા બેઠું છે અને શું કરવું જોઈએ એની સમજ તેમનામાં વધારે હેવી જોઈએ એમ આપણે કલ્પીએ તે અસ્થાને નથી. એવી સ્થિતિમાં તેમણે જ શ્રતની રક્ષા અને વ્યવસ્થા માટે પહેલ કરવી જોઈતી હતી. એ પહેલ કરવાને બદલે તેમણે પહેલ કરનાર અને તે સમયની દૃષ્ટિએ ન ચીલો પાડનાર સ્થૂલભદ્રની પરિષદને પૂરે અને સાક્ષાત્ સહયોગ ન આપે એ ખામી વિચારકના ધ્યાનમાં આવ્યા વિના નથી રહેતી. તે સમયના સગો એ ખામીને ભારે માનવા ના પાડતા હશે, પણ એ ખામી હતી
Page #5
--------------------------------------------------------------------------
________________
આપણી શ્રુત પ્રત્યેની જવાબદારી
[૪૯૩ એમ અત્યારના તટસ્થ વિચારકને લાગ્યા વિના નથી રહેતું. ખામી કહીએ છીએ એટલા માત્રથી શ્રતધર ભદ્રબાહુ પ્રત્યે આદરહીન બની જઈએ છીએ એમ માની લેવું એ પણ બરાબર નથી. તે વખતે જે બન્યું તેની પુનરાવૃત્તિ ઉત્તરેતર થતી આવી છે. કાવૃત્તિનું દુષ્પરિણામ
સંપ્રતિ અને અને ખારવેલના સમયનું પૂરું ચિત્ર આપણી સામે નથી, પણ એટલું તે આપણે જાણીએ છીએ કે સંપ્રતિના ધર્મપ્રચાર વિશેના, પિતાના પિતામહ અશક જેવા અસાધારણ પુરુષાર્થની નેંધ દિગંબર વાભયમાં નથી. એ જ રીતે ખારવેલને શિલાલેખ અત્યારે કહે છે તે પ્રમાણે તેણે અંગસુતને ઉદ્ધાર કાંઈને કાંઈ કરાવ્યું હોય તે તેની પણ નૈધ દિગંબર કે શ્વેતાંબર એકેના શ્રતમાં નથી. ભૂતબલિ કે પુષ્પદંત જેવા દિગંબર અનગારેએ શ્રતરક્ષા માટે જે કાંઈ કર્યું તે વિશે વેતામ્બર પરંપરા જાણે સાવ અજ્ઞાત હોય એમ લાગે છે. મથુરામાં આર્ય સ્કંદિલે પરિષદ ભરી જે કામ કર્યું તેની નેંધ શ્વેતાંબર સાહિત્ય સિવાય બીજી એકે જૈન પરંપરાના સાહિત્યમાં નથી. સ્થાનકવાસી કે તેરાપંથીને કે દિગંબર પરંપરાને જાણે તે સાથે કશી જ લેવા-દેવા નથી. આ બધું સૂચવે છે કે જયારે પણ જન મૃતની રક્ષા ને વ્યવસ્થાને પ્રશ્ન આવ્યું ત્યારે મોટે ભાગે અને ખાસ કરીને ત્યાગી ગણાતા અનગારે જ પિતપોતાનો ચોકે બાંધીને એવી રીતે જાદા પડતા યા તટસ્થ રહેતા કે જેને લીધે તેઓ સર્વસાધારણ જૈન શ્રતની જવાબદારી વીસરી જતા હોય તેવો ભાસ થઈ આવે છે. અલબત્ત, તેઓ પિતપોતાના ચોકામાં પિતાને ફાવે અને રુચે એટલું અને એવું તે સાચવવા કાંઈ ને કાંઈ કરતા જ રહ્યા છે, પણ એવી ચોકાવૃતિને લીધે સર્વને એકસરખું માન્ય થાય, એકસરખું ઉપયોગી થાય અને જૈન પરંપરાના મોભાને પૂર્ણ રીતે ટકાવી રાખે એવું મહત્ત્વનું કૃત તે લુપ્ત થઈ ગયું છે એની કબૂલાત દરેક ફિરકે બહુ ઉત્સાહથી આજ સુધી કરતા રહ્યો છે !
જે જે આચાર્યું કે જે જે સંઘે કે જે જે ફિરકાએ જેટલું અને જે રીતે સાચળ્યું તેની યશોગાથા ગાવામાં તેના વારસદારેએ કચાશ નથી રાખી; અને જે નાશ પામ્યું, જે ન સંગૃહીત થઈ શક્યું તે ત્રટિને ટોપલે દરેક ફિરકાએ કાળ ઉપર નાખે છે. સૌએ એક જ વાત કહી છે કે કાળ ઊતરતો આવ્ય, દુર્ભિક્ષ બહુ પડ્યા, સ્મૃતિ અને આયુષ્ય ઘટ્યાં, એટલે સારામાં સારું અને જૂનામાં જૂનું પણ મૃત આપણે ગુમાવ્યું. પણ આમ કહેતી
Page #6
--------------------------------------------------------------------------
________________
૪૯૪ ]
દન અને ચિંતન
વખતે કે એને સાંભળતી વખતે આપણે એટલેય વિચાર નથી કરતા કે કાળહાનિ, દુર્ભિક્ષ અને બીજી અગવડ એ માત્ર જૈન સંધને જ સ્પ ફરતી હતી કે તે જ સ્થાનેમાં વસતા બ્રાહ્મણુ અને બૌદ્ધોને પણ સ્પ કરતી ? જો કાળહાનિ વગેરે તત્ત્વ સૌને એકસરખાં સ્પર્શ કરતાં તો એવું કયું તત્ત્વ હતું કે જેને લીધે બુદ્ધના ઉપદેશ અવિકલપણે સંગ્રહાયા, લખાયા અને પથ્થરનાં કાતરાયા, તેમ જ વૈદિક અને ઔપનિષદ જેવાં શાસ્ત્રો, તેનાં છ અંગે અને અર્થશાસ્ત્ર કે મહાભાષ્ય જેવા ગ્રંથ અક્ષરશઃ સચવાઈ રહ્યાં અને મુખ્ય તેમ જ મહત્ત્વનુ` જૈન જીત માત્ર ન સચવાયું ! નજીવા મતભેદોને મેક રૂપ આપવાની ટેવ
ખરી વસ્તુાંસ્થતિ એવી લાગે છે કે જૈન અનગારા શ્રુતક્તિથી શ્રુતરક્ષા માટે ખરેખર પ્રયત્ન કરતા, પણ તેમનામાં દાદર નજીવી બાબત ઉપર જે મતભેદ પડતા તે મતભેદોને તે એટલુ મોટુ અને ભયાનક રૂપ આપતા કે જેને લીધે તેમના અનુયાયીએ દિવસે દિવસે એકબીજાથી સાવ અલગ પડતા જતા હતા, અને શ્રુત જેવી સામાન્ય બાબતમાં પણ એક ધઈ શકતા નહિ. આજે આપણે જાણીએ છીએ કે એક વ્યક્તિ પોતાના મત-વિચાર સાચવી રાખીને પણ ખીજા સાથે સર્વસાધારણ હિતકારી ભાખતમાં મળી જાય છે, તેની સાથે કામ કરે છે. તે આજ કરતાં જેને આપણે મોટા ગુણધર સમજતા હાઈ એ કે જ્ઞાતી સમજતા હાઈ એ તેમને પોતપાતાના મતભેદો કાયમ રાખીને પણ સંસાધારણ જૈન શ્રુતની રક્ષાના કાર્યોમાં ભાગ લેતા કાણુ અટકાવે? જવાબ એ નથી કે કાળાર્ધાને અવશ્યંભાવી હતી. કાળહાનિને અથ પણ છેવટે તો એ જ છે કે જવાબદાર આગેવાનેાની માનસિક નબળાઈ. આ નબળાઈનું તત્ત્વ જૈન સંતે એવી રીતે વારસામાં મળતુ રહ્યું છે કે આજ સુધી તે જૈન સંધની શ્રુત પ્રત્યેની જવાબદારીને અને તેને અમલમાં મૂકવાની વૃત્તિને સંગીન બનવા દેતુ નથી,
પુડૂંવર્ધન, થુરા અને વલભીમાં જે કાંઈ શ્રત વિશે કાય થયું તેમાં પણ તે વખતે મળી શકવાને સંભવ હોય એવા ભિન્ન ભિન્ન આચાર્યાં મળ્યા નથી, દિવસે ને દિવસે અભેદગામી, સમન્વયલક્ષી કે સહકારી તત્ત્વ વિકાસ પામવાને બદલે વિરાધલક્ષી અગર ભેદગામી તત્ત્વ વધારે ને વધારે વિકસતું આપણે ઉત્તર કાળના ઇતિહાસમાં જોઈ એ છીએ. તેથી જ્યારે એક વિદ્વાન આગળ આવે ત્યારે મોટે ભાગે ખીજા વિદ્રાન કે આચાર્યો તેને શ્રુતકામાં સમ્પૂર્ણ સાથ આપવાને બદલે કાં ા તટસ્થ રહેતા, કાંતા જીંદો ચેકે જમાવતા.
Page #7
--------------------------------------------------------------------------
________________
આપણી શ્રુત પ્રત્યેની જવાબદારી
[ ૪૯૫ આનું પરિણામ છેવટે એ જ આવતું જે આજે દેખાય છે. બહુમૂલું જૈન શ્રત
આવી સ્થિતિ છતાં સદ્ભાગ્યે આપણને વારસામાં જે કાંઈ મૃત મળ્યું છે તે પણ નથી ઓછું કે નથી ઓછા મહત્ત્વનું. ભગવાન મહાવીરના સમયની જ નહિ, પણ તે પહેલાંના કેટલાક સમયની પણ ઘણી હકીકત આજે. જૈન શ્રત દ્વારા પ્રાપ્ત છે. તત્ત્વજ્ઞાનના, તત્કાલીન સમાજના, ધાર્મિક આચાર અને સંધના અને ભાષા આદિ અનેક મુદ્દાના ઈતિહાસની દૃષ્ટિએ એ પ્રાચીન શ્રતમાં ઘણું ઘણું ઉપયોગી સચવાયું છે. એ બુતપરંપરાની સમય સમયની નવી ગોઠવણ, નવા વિચારને સમાવેશ, આવશ્યક સંક્ષેપ-વિસ્તાર વગેરે બધું થયા છતાં એમાં અતિજૂના અને જૂના અવશેષો જેમને તેમ સુરક્ષિત છે. વસ્તુ એની એ જ કાયમ હેય તે એને પ્રકાશિત કરનારી ભાષામાં કે એની રચનામાં થયેલ ફેરફાર કઈ ખાસ અસર કરતું નથી. પ્રાકૃત કે અર્ધ માગધીના સંસ્કૃતમાં કે બીજી અંગ્રેજી આદિ ભાષાઓમાં થયેલાં અને થતાં રૂપાંતરે છે કે યથાવત્ હોય છે, પણ તેથી મુળ ગ્રંથનું મહત્વ જરા પણ ઓછું ન થતાં ઘણી વાર વધે પણ છે. પ્રાચીન જૈન શ્રતની બાબતમાં પણ આમ બન્યું છે. આ એક ભારતીય સંસ્કૃતિના ઈતિહાસની દૃષ્ટિએ સાધારણ સામગ્રી ન ગણવી જોઈએ. જન શ્રતને વેબર, થાકેબી જેવા વિદેશી વિદ્વાને, તેમ જ જૈનેતર ભારતીય વિદ્વાને અનેક દષ્ટિએ મહત્વનું સ્થાન આપે છે અને જેના પરિશીલન વાસ્તે તેમણે જિંદગીનો મોટામાં મોટે અને સારામાં સારે ભાગ ખર્ચો છે, એટલું જ નહિ, પણ જે જૈન ત આજકાલના વિસ્તરતા જતા વિશ્વમાં અનેક ભાષાઓ દ્વારા વધારે ને વધારે પરિચિત થવા સાથે લોકોનું ધ્યાન ખેંચી રહ્યું છે તે જૈન શ્રત પ્રત્યે જૈન લોકેની વારસાગત ભક્તિ હોવા છતાં, તે પ્રત્યેનું આધુનિક કર્તવ્ય તેઓ બરાબર ન સમજતા હોય એમ લાગ્યા કરે છે. એકબીજા પ્રત્યેની ઉપેક્ષાવૃત્તિ
પહેલાં તે આપણે જોઈએ છીએ કે દિગમ્બર પરંપરા પિતાના જ ચકામાં પુરાયેલી છે, તે તાંબર પરંપરા પિતાના ચોકામાં. સ્થાનકવાસી અને તેમાંથી ઉદ્ભવેલ તેરાપંથી એ પણ પિતાના ચકામાં જ પુરાયેલ છે. ચેકામાં રહેવું એ એક વાત છે અને તેમાં પુરાવું એ બીજી વાત છે. એકામાં રહેનાર અનેક આંખેથી બહારનું બધું જુએ-જાણે, તેની સાથે મળે-હળે, સહયોગ લે-દે તે એ ચેક બાધક નથી બનતે, પણ ચકામાં પુરાનાર તો
Page #8
--------------------------------------------------------------------------
________________
કહ૬ ]
દર્શન અને ચિંતન આંખ-કાન બંધ કરીને જ પુરાય છે, એટલે તે બીજા વિશે કશું જાણવાની દરકાર નથી કરતો, બીજા સાથે મળત-હળતું નથી, સહકાર લેતે-દેતે નથી, અને છેવટે એ પિતાની જાતને નબળી પાડે છે તેમ જ બીજાને નબળા બનાવવામાં નિમિત્ત બને છે. લગભગ આવી દશા જૈન ફિરકાના શ્રતની થઈ છે. દિગંબર પર પરાએ પોતાના અનુયાયીઓમાં જન્મથી જ સંસ્કાર પિલવા માંડ્યો કે અંગત નાશ પામ્યું અને જે અંગ કે આગમછત છે તે તે શ્વેતાંબર પરંપરાએ પાછળથી ઉપજાવ્યું છે. આવા સંસ્કારમાં પિવાયેલ કેઈ પણ સાંપ્રદાયિક માણસ ઉપલબ્ધ જન શ્રતને આદરથી કે જિજ્ઞાસાથી જેઈ જ ન શકે. જે શ્રુતમાંથી અનેક પુરાતન અને મહત્ત્વની વિગતો યુરેપિયન વિદ્વાને શોધી રજૂ કરે તે જ ભૂત દિગંબર પરંપરાને તુચ્છ લાગે છે
એ જ રીતે શ્વેતામ્બર પરંપરાના સાંપ્રદાયિક લેકે દિગંબર પરંપરાના મૃત વિશે પિતાના અનુયાયીઓમાં સંકુચિત સંસ્કાર પોષે તે તેઓ કુંદકુંદ, પૂજ્યપાદને સમન્તભદ્ર જેવા સમર્થ વિદ્વાનોના મૃતનું મહત્વ કેવી રીતે આંકી શકે? આ ભેદક રેખા બહુ મોટી છે. એને ચેપ વારસામાં ઊતરત સ્થાનકવાસી ફિરકામાં પણ આવ્યું છે. એણે પિતાને અમુક ચોક બાંધી માનવા-મનાવવા માંડ્યું કે બત્રીસ આગમ એ જ મુખ્ય છે અને બીજું તે બધું ઠીક જ છે ! આ કાવૃત્તિએ સ્થાનકવાસી ફિરકાને જે શ્રત અને જ્ઞાનની દરિદ્રતા આપી છે તે વિશે અહીં કાંઈ પણ કહેવું અપ્રસ્તુત છે. અહીં તે એટલું જ પ્રસ્તુત છે કે તે ચોકાવૃત્તિને વારસો પાછો તેરાપંથને મળ્યો અને તેણે મૃતપરંપરાને વિસ્તાર કરવાને બદલે એક રીતે પોતાની દૃષ્ટિએ તેનું ક્ષેત્ર સંકુચિત કર્યું.
આ રીતે આપણે ઈતિહાસક્રમમાં જોઈએ છીએ કે શ્રત પ્રત્યેની જૈનેની જન્મસિદ્ધ ભકિત પણ એટલી બધી આંધળી અને સામયિક કર્તવ્યથી વિમુખ બનતી આવી છે કે અત્યારે સમયની માગણી સતિષ એ પ્રસ્તાવ તેમની સમક્ષ રજૂ કરતાં પણ માણસ ખચાય છે. શ્રી સાગરાનંદસૂરિને ભગીરથ પુરુષાર્થ
હવે આપણે નવા યુગ તરફ વળીએ. એક તરફથી યુરેપમાં જૈન શ્રત દાખલ થતાં તેને અભ્યાસ શરૂ થયે, વળે અને વિસ્તર્યો. તે ઉપર અનેક ભાષામાં અનેક રીતે કામ થયું અને હજી થાય છે, બીજી બાજુ દેશમાં જ પાશ્ચાત્ય વિચારોના પડઘા પડ્યા અને જૈન શ્રતને પ્રકાશિત કરવાનો વિચાર ફેલાતે ગયે. બાબુ ધનપતસિંહજીના પુરાણું પ્રકાશનની વાત જતી કરીએ તેય આપણે આગમવાચનાને જતી કરી શકીએ તેમ નથી. આગમ અને
Page #9
--------------------------------------------------------------------------
________________
આપણી ચુત પ્રત્યેની જવાબદારી
[ ૪૯ બીજાં શાસ્ત્રોને છપાવવાને વિધ શ્વેતાંબર દિગંબર બંને પરંપરામાં એકસરખો હતો. શ્રીમાન સાગરાનંદસૂરિ પહેલાં વિરોધ પક્ષમાં હતા, પણ તેમની ચકર દુષ્ટિએ કાળબળ પારખ્યું અને પિતે જ આગમપ્રકાશનના કાર્ય માટે આગળ આવ્યા. મેં એમના સહવાસમાં જોયું છે કે જ્યારે તેઓએ આ ભગીરથ કાર્ય હાથમાં લીધું ને પાટણમાં વાચના સાથે મુદ્રણ કાર્ય પણ શરૂ કર્યું ત્યારે તેમાં સાથ આપનારા સાધુઓ એવા ન હતા કે જે ખાસ લાગવગવાળા હોય, જે કાર્યસાધક વિદ્વત્તા પણ ધરાવતા હોય અને જે સાગરજીને તેમના કાર્યમાં સીધા સહાયક પણ થતા હોય. જે સાધુઓ તે વખતે આવેલા તે મોટે ભાગે ચાલતી વાચનાના શ્રાવક માત્ર હતા. કામ તે એકલે હાથે એ બાહેશ સાગરજી જ કરતા. તે વખતે બીજા વિદ્વાન, લાગવગવાળા અને સામગ્રીસંપન્ન આચાર્યું કે સાધુઓએ સાગરજીને, કઈ પણ જાતને ભેદભાવ રાખ્યા સિવાય, સાથ આપે હેત તે એ આગમપ્રકાશનનું કાર્ય જુદી જ રીતે સંપન્ન થયું હતું. આ બધું છતાં બહુશ્રત અને પુરુષાથી શ્રી સાગરાનંદસૂરિએ ખરેખર એકલે જ હાથે અને કલ્પી ન શકાય એટલા થડા સમયમાં લગભગ બધું આગમથત લોકોને સુલભ કરી દીધું. એને પરિણામે તામ્બર પંરપરા ઉપરાંત દિગંબર, સ્થાનકવાસી અને તેરાપંથી પરંપરામાં પણ નવચેતના પ્રગટી. સૌએ પિતાની દૃષ્ટિએ શ્રુતપ્રકાશનને માર્ગ અંગીકાર્યો, જે આજે પણ કામ કરી રહ્યો છે. સમયની માગણી
પરંતુ સમયની માગણું જુદી હતી અને હજીયે જુદી છે. જેમ જેમ પાશ્ચાત્ય વિચારે અને તેની કાર્યપદ્ધતિઓ આપણું જાણમાં વધારે ને વધારે આવતી ગઈ તેમ તેમ આપણને માત્ર પ્રથમ થયેલ કામમાં સતિષ રહે તે ઘટવા લાગે, અને એક જ વસ્તુને નવનવી રીતે લોકો સમક્ષ મૂકવાની વૃત્તિ પ્રબળ અને પ્રબળ થતી ગઈ. યુરોપીય વિદ્રાના હાથે થયેલ સંસ્કારની જેવી પ્રતિષ્ઠા છે, તેમનાં લખાણમાં જે તટસ્થતા અને વિશાળ દષ્ટિ છે તેવું આપણે કેમ ન કરીએ ? આવી મહત્વાકાંક્ષા આપણી ચેતનામાં જન્મી. હવે “અભિધાન રાજેન્દ્ર” અને બીજ તેવા ગ્રંથો માત્રથી સંતુષ્ટ ન રહેતાં કાંઈક તેથી વધારે પદ્ધતિસર, વધારે અગત્યનું અને વધારે ગ્રાહ્ય બને તેવું કામ કરીએ–આવી ભાવના શું ત્યાગી કે શું ગૃહસ્થ બને સમજદાર વર્ગમાં એકસરખી જાગી. એને લીધે છૂટાછવાયા અનેક પ્રયત્ન પણ શરૂ થયા. જૈન પરંપરાના. બધા ફિરકાઓમાં, અને એક એક ફિરકાની જુદી જુદી સંસ્થાઓમાં, એ પ્રયત્ન ચાલી રહ્યા છે એ એક પ્રદદાયક વસ્તુ છે. આ બધું છતાં હવે.
૩૨
Page #10
--------------------------------------------------------------------------
________________
જ૮
દર્શન અને ચિંતન એ સમય આવી ગયું છે, અને તે પાક્યો પણ છે, કે જ્યારે આપણે હવે કાંઈક જુદી જ દૃષ્ટિએ અને કાંઈક જુદી જ ભૂમિકા ઉપર જૈન મતના પ્રકાશનનું કે નવનિર્માણનું કામ હાથ ધરવું જોઈએ. આજની જૈન શ્રત પ્રત્યેની આપણી મુખ્ય જવાબદારી આ જ છે. એ જુદી દષ્ટિ અને જુદી ભૂમિકા શી છે કે જેને લીધે આપણી વારસાગત સંકુચિતતાની ખામી દૂર થાય અને આપણે જાગેલી નવચેતનાને સંતોષી પણ શકીએ. એ હવે સંક્ષેપમાં વિચારીએ. તૈયાર ભૂમિકાને ઉપગ કરી લઈએ
આપણે પ્રથમ ભૂમિકાને જોઈએ. જૈન શ્રતને લગતું જે કામ જે દૃષ્ટિએ કરવું પ્રાપ્ત છે તેની સાધનસામગ્રી એ જ આપણી ભૂમિકા છે. પહેલાં પણ આવી સામગ્રી ન હતી કે સર્વથા અજ્ઞાત હતી એમ નથી, પણ આજે તેવી સામગ્રી જેટલા પ્રમાણમાં પ્રાપ્ત છે, જેટલા પ્રમાણમાં જ્ઞાત છે અને જેટલા પ્રમાણમાં સુલભ છે, તેટલા પ્રમાણમાં પ્રથમ ન હતી પ્રાપ્ત કે ન હતી સુલભ. જે જૈન ભંડારો પૂર્ણપણે અવગાહવામાં આવ્યા ન હતા અને જેમાં આ હશે, તે હશે એવી ધારણા સેવાતી હતી, લગભગ તે બધા ભંડારો હવે અથેતિ જોવાઈ ગયા છે અને તેમાંથી બધી સામગ્રી એકત્ર કરવામાં આવી છે. સંભવ હોય તેટલા જૂના સમયની જૂનામાં જૂની હસ્તલિખિત તાડપત્ર અને કાગળની પ્રતિઓ આજે આપણું સામે છે. જૈન શ્રત સાથે અનિવાર્ય સંબંધ ધરાવતી અને તેના સંપાદન-પ્રકાશનમાં કીમતી ફાળો આપે તેવી બૌદ્ધ અને બ્રાહમણું શ્રતની સામગ્રી પણ અનેક રૂપે આજે સર્વથા સુલભ છે. પાલિ પિટકે, મહાયાની સાહિત્ય, એનાં યુપીય ભાષાઓમાં અને દેશી ભાષાઓમાં થયેલાં ભાષાન્તરે, એના ઉપર થયેલ બીજાં અનેક કષાદિ કામ અને એમાંથી નીપજેલું તેમ જ વિકસેલું ચીની, જાપાની, બમ અને સિલોની સાહિત્ય--- બધું જાણે આંગણામાં હોય એવી સ્થિતિ છે. વેદથી માંડી પુરાણ અને દર્શન આદિ વિષયને લગતા વર્તમાન કાળ સુધીના વૈદિક તેમજ બ્રાહ્મણ પરંપરાના મૂળ ગ્રંથે, તેનાં ભાષાંતરે, તે ઉપરનાં વિવેચને વગેરે બધું જ આપણા આંગણામાં છે. બૌદ્ધ અને વૈદિક વાય તેમ જ જૈન શ્રતને એટલે બધા નિકટ સંબંધ છે કે તે એકમેકના પૂરક બને છે. આ બધું તે છે જ, પણ તે ઉપરાંત જરથુટ્રિયન ધર્મને અવેસ્તા આદિ પ્રાચીન ગ્રંથને લગતી પણ બધી સામગ્રી આજે પ્રાપ્ત છે, જેની સાથે જૈન આચારવિચારને બહુ જુને સંબંધ છે.
Page #11
--------------------------------------------------------------------------
________________
આપણી શુના પ્રત્યેની જવાબદારી
સાહિત્ય સામગ્રી ઉપરાંત આજે કાર્ય કરી શકે અને કામ લઈ શકાય એવા વિદ્વાનો અને વિશારદની પણ આપણી પાસે ઠીક ઠીક સંપત્તિ છે. આવી કોટિના જૈન ગૃહસ્થ વિદ્વાનોને લક્ષમાં ન લઈએ તો પણ એકલી જૈન સાધુસંસ્થામાં ગણ્યાગાંઠયા પણ ઉચ્ચ કોટિની યોગ્યતા ધરાવનારા ત્યાગીઓ છે જે નવસંસ્કરણ માટે અગત્યની ભૂમિકા છે. એમની જૈન શ્રત પ્રત્યેની ભક્તિ, એમને પરંપરાગત મલે આચાર-વિચારનો વારસે અને એમની સંધ ઉપરની લાગવગ એ બધું બહુ કીમતી છે. આ સિવાય આ દેશ અને પરદેશમાં એવા અનેક વિદ્વાન, અધ્યાપક અને સંશોધકે કૉલેજ, યુનિવર્સિટી તેમ જ રીસર્ચ ઇન્સ્ટિટયૂટ આદિમાં કામ કરી રહ્યા, જેમને જ્ઞાનની દષ્ટિએ જૈન શ્રતના સંપાદનમાં, તેના પ્રકાશમાં અને તેને લગતા વિવેચન આદિમાં ઊંડામાં ઊંડો રસ છે; એટલું જ નહિ, પણ આપણે ઈચ્છીએ અને લઈ શકીએ તે તેઓ પ્રસ્તુત કાર્યમાં બહુ કીમતી મદદ પણ કરી શકે તેમ છે. સંપાદનપ્રકાશનને લગતી આ ભૂમિકા જાણે પહેલાં કદી ન હતી તેવી કાળક્રમે નિર્માઈ છે. એનો ઉપયોગ જૈન શ્રતના નવસંસ્કરણમાં કરે એ આપણું દૃષ્ટિબિંદુ હોઈ શકે. જિજ્ઞાસાને સંતોષવાની દષ્ટિ રાખીએ
આપણે જે સંપાદન, પ્રકાશન, વિવેચન અને નિર્માણ કરવા ઇચ્છીએ છીએ, તેની પાછળ કઈ દષ્ટિ હોવી જોઈએ એ વિચારવું એગ્ય ગણાશે. પહેલાં જે જૈન શ્રત માત્ર જૈન પરંપરામાં અભ્યાસને વિષય હતું, અને તે પણ ધર્મ કે શ્રદ્ધાની દૃષ્ટિએ, તે જૈન શ્રત આજે જૈન પરંપરા ઉપરાંત અન્ય પરંપરાએમાં પણ જિજ્ઞાસાને વિધ્ય બન્યું છે. સ્કૂલથી માંડી કૉલેજ, યુનિવર્સિટી અને રીસર્ચને લગતી સંસ્થાઓમાં એનું ક્ષેત્ર વિસ્તર્યું છે. ભારત અને ભારતની બહાર, જ્યાં દેખે ત્યાં, અન્ય પ્રાચીન સાહિત્યની પેઠે જૈન પ્રાચીન વાડ્મય તરફ વિદ્વાનોનું ધ્યાન ગયું છે, ને આપણે જાણીએ તેવી રીતે અનેક સ્થાનમાં જૈનેતર અને વિદેશીઓ પણ એ વાયને લગતું ઘણું કામ કરી રહ્યા છે. એ જ રીતે પિતાની ઢબે પણ જૈન પરંપરાના જુદા જુદા ફિરકાઓ એ વિશે કાંઈ ને કાંઈ કરી રહ્યા છે. આમ હોવા છતાં આજની વિસ્તરતી જિજ્ઞાસાને દરેક રીતે સંતેષે એવી દૃષ્ટિથી જૈન શ્રતનું નવસંસ્કરણ કરવું આવશ્યક છે. તે માટે ફિરકાઓએ પિતાના જૂના પૂર્વગ્રહ શિથિલ કરવા જોઈએ. સૂતકાર્યમાં મોખરે ઊભા રહી શકે એવા ત્યાગીવર્ગે આ કાર્યમાં પિતાનો પૂરે સાથ આપો ઘટે. દરેક ગ્ય વિદ્વાન કે ત્યાગી પિતાને ભાગે આવતું અને પિતે કરી શકે તેવું કામ પિતાને ઈષ્ટ સ્થાને રહીને પણ કરી શકે એવી દૃષ્ટિથી કામની વહેંચણું
Page #12
--------------------------------------------------------------------------
________________ 500 ] દર્શન અને ચિંતા થવી ઘટે. આ કામકાઈ અમુક ફિરકાનું જ છે કે અમુક ગચ્છની અમુક વ્યક્તિ જ કામ કરે છે કે અમુક સંધ જ તેમાં રસ લે છે, તેથી તેની સાથે આપણે શી લેવા દેવા ? –એવી કાળજૂની સંકુચિતતાને ખંખેરી છેવટે આ બધું કાર્ય કોઈ એકનું નથી પણ સહુનું છે, છેવટે અમુક ગણીગાંઠી વ્યક્તિઓ તે મુખ્ય ભાગ લે જ, તો આપણે પણ શા માટે ન લઈએ ? વગેરે ઉદાત ભાવના દ્વારા હાર્દિક સહકાર આપવા પૂરતી દૃષ્ટિ શું ગૃહસ્થમાં કે શું ત્યાગીઓમાં આવશ્યક છે; અને એ દૃષ્ટિથી કામ કરીએ તે મને લાગે છે કે જૈન શ્રતનું ધારેલું નવસંસ્કરણ કેઈ અનેરે જ રંગ લે! પછી તો એવું અવશ્ય બનવાનું કે જ્યાં જ્યાં શાસ્ત્રીય વિદ્યાઓનું અધ્યયન-સંશોધન થતું હશે ત્યાં સર્વત્ર જૈન વાહમયનું સ્થાન અનિવાર્યપણે હશે. તેથી આપણી દષ્ટિ એવી હોવી જોઈએ કે સાધારણ અને ઉચ્ચ કોટિના વિદ્વાનેને સતિષી શકે, એમની માગણીઓને પૂરી કરી શકે તે રીતે અને તે દૃષ્ટિથી જૈન શ્રતનું નવસંસ્કરણ થાય. જવાબદારી અદા કરવાને સમય જૈન શ્રત પ્રત્યેની આજની આપણું જવાબદારી આ છે, અને તે પૂરી કરવાનો સમય પાક્યો છે. કાળબળ આપણી સાથે છે. સાધને અપરિમિત છે. આ બધું જોતાં મને એમ નિશ્ચિતપણે લાગે છે કે હવે આપણે માત્ર એકાબદ્ધ ન રહેતાં વિશાળ દૃષ્ટિ કેળવી આપણી જવાબદારી અદા કરીએ. - જૈન પર્યુષણક, શ્રાવણ 2008.