Page #1
--------------------------------------------------------------------------
________________ sAdhvIratna puSpavatI abhinandana granthamA A ja ke jIvana meM ahiMsA kA mahattva +HRSH SAPP -DA. hukamacada jaina (ema0 e0 traya : (saMskRta, itihAsa, prAkRta) pI-eca0 DI0 asisTeMTa prophesara jaina vidyA evaM prAkRta vibhAga sukhAr3iyA vizvavidyAlaya udayapura) bhagavAn RSabhadeva ne jisa sAdhanA ko apanAyA vaha ahiMsA kI sAdhanA thii| usI ke pariNAma svarUpa unhoMne prANAtipAtaviramaNa kiyaa| ahiMsA kA zAbdika artha hiMsA na karanA arthAt "na hiMsA iti ahiNsaa|" vAstava meM hiMsA kyA hai ? sUtrakRtAMga meM likhA hai :-pramAda aura bhogoM meM jo Asakti nahIM hotI hai vahI ahiMsA hai / saMkSepa meM rAga-dveSa kI pravRtti kA AnA hiMsA hai| sthUla rUpa se hiMsA do prakAra kI hotI hai| eka dravyAsA jisameM kriyA dvArA prANaghAta hotA hai| eka vaha bhI hiMsA hai jo kriyA dvArA prANAghAta nahIM hai apitu kisI prANI ke prati kiMcit bure vicAra kA AnA hai| ise bhAvahiMsA kahate haiN| isI bAta ko samaNasutta meM bhI kahA gayA hai :-"prANiyoM kI hiMsA karo aura (unakI) hiMsA na bhI karo (kintu) (hiMsA ke) vicAra se (hI) (karma) bandha (hotA hai) / nizcaya naya ke (anusAra) yaha jIvoM ke (karma) bandha kA saMkSepa (hai)|"1 isake alAvA jainetara granthoM meM bhI ahiMsA ke bhAva darzAye gaye haiN| bauddha ke laMkAvatAra sUtra meM bhI likhA hai :-"madya, mAMsa aura pyAja nahIM khAnA caahie|" manusmRti meM bhI kahA gayA hai :-- dRSTi pUtaM nyaseta pAdam / 1. ajjhavasieNa baMdho, sattaM mArejja mA ya mArejja / eso baMdha samAso, jIvANaM Nicchaya Nayassa // -DA0 ke0 sI0 sogANI, samaNasutta cayanikA, 11-58 2. jaina, rAjendra prasAda, jainetara dharmoM meM ahiMsA kA svara, nAmaka lekh| -jinavANI 1984 meM prakAzita 3. jaina, rAjendra prasAda, jainetara dharmoM meM ahiMsA kA svara (manusmRti kA ullekh)| 218 | paMcama khaNDa : sAMskRtika sampadA www.jaine
Page #2
--------------------------------------------------------------------------
________________ sAdhvAratna puSpavatA obhanandana grantha ...'ttaran. timeMILAWIMMINIMILARAMETAIPHONNARTMENT meerammammeetin arthAt pA~voM ko sAvadhAnIpUrvaka rakho / isa prakAra jainetara granthoM meM bhI ahiMsA ke bhAva dikhAyI dete haiN| isa saMsAra meM jahA~ kahIM bhI dRSTi par3atI hai, vahA~ prANI hiMsA karatA huA dikhAyI detA hai| Akhira inake mUla meM kyA hai ? sarvekSaNa karane para patA calatA hai ki hiMsaka vyakti chala-kapaTa, dAMva-peMca, krodha-mAna, mAyA-lobha Adi kaSAyoM se grasita rahatA hai / jisake pariNAmasvarUpa hiMsaka, jaghanya aparAdha karatA rahatA hai / agara hama unako yaha upadeza deM ki ye kAma nahIM karane caahie| inameM hiMsA nihita hai yA ye burAiyoM se yukta haiM to kAma nahIM clegaa| use aise sarala upAya batAne par3eMge jinheM vaha jIvana meM saralatA se utAra sake kyoMki naitika tatva kevala upadeza se gale nahIM utarate apitu unako vyAvahArikatA meM lAnA Avazyaka hai| kevala aise upadezoM se bhI kAma nahIM calatA balki vibhinna dRSTAntoM, udAharaNoM ke sAtha svayaM apane AcaraNa ke prayoga se hI sambhava ho skegaa| prANiyoM meM jahA~ sva-para kA bheda dikhAI degA vahA~ hiMsA kI bhAvanA rhegii| isI bAta ko samaNasutta meM kahA gayA hai-"tuma svayaM se (svayaM ke lie) jo kucha cAhate ho, (kramazaH) usako (tuma) dUsaroM ke lie cAho aura (na cAho), itanA hI jina-zAsana (hai)|" yadi vaha soce jo mere lie ThIka nahIM vaha dUsaroM ke lie kaise ThIka ho sakatA hai / kyoMki dUsaroM kA ahita apanA ahita hai / dUsaroM kA hita apanA hita hai / aisA kArya karake agara ve batA deMge to hiMsaka prANI ke dila-dimAga meM yaha bAta ThIka baiTha jAyegI jo kucha maiM kara rahA hU~ vaha alaga hai tathA usakI hiMsaka bhAvanAe~, dhIre-dhIre galane lgegii| mahAtmA gAMdhI ke bhI yahI vicAra the| unhoMne isa siddhAnta kA vyAvahArika jagata meM prayoga kara logoM ko ahiMsA kA mUla mantra samajhAyA / aneka logoM ne isakA anusaraNa bhI kiyaa| paNDita javAharalAla neharU ne bhI apane paMcazIla ke siddhAnta meM ahiMsA ko pramakha sthAna diyaa| isa svapara se tamatva evaM ekatva kI bhAvanA ko bar3hAvA i jaba taka prANI meM "jIo aura jIne do' kI bhAvanA ghara nahIM karatI taba taka usameM IrSyAdvaiSa, vaimanasya, chala-kapaTa Adi burAiyA~ usake Asa-pAsa maNDarAtI rhegii| AcArAMga meM isI bAta kI puSTi karate hue kahA gayA hai :-"sabhI prANiyoM ko apanA jIvana priya hai, sabhI ko sukha priya hai, duHkha apriya lagatA hai, vadha apriya lagatA hai, jIvana sabhI ko priya lagatA hai| isa bAta se manuSya saMvedanazIla banatA hai tathA "jIo aura jIne do" kI bhAvanA kA vikAsa hotA hai tathA dUsaroM ke kaSTa ko samajhane kI kSamatA AtI hai| pratyeka vyakti dhana-daulata Adi vastuoM ke saMcaya meM lagA rahatA hai cAhe use Avazyaka ho yA na ho| isake lie cAhe kitane hI galata se galata kAma kyoM na karane par3ate hoN| phira bhI prApta karane ke lie kaTibaddha rahatA hai| jisake pariNAmasvarUpa galata pravRttiyoM kA vikAsa hotA hai jisameM sAmAjika, rAjanaitika, dhArmika viSamatAe~ phaila jAtI haiM / mAnava, dAnava banakara raha jAtA hai / isalie vyakti ko . jAlanA de| / 1. sogAnI, DA. kamalacanda jI, samaNasutta cayanikA, gA0 naM0 15 / 2. savve pANA piAuyA suhasAtA dukkha paDikUlA appiyavadhA / piyajIviNo jIvitukAmA / savvesi jIvitaM piyaM // -sogAnI, DA0 kamalananda jI, AcAMrAga cayanikA, pR. 24 Aja ke jIvana meM ahiMsA kA mahattva : DaoN. hukamacanda jaina | 216 www. Ima
Page #3
--------------------------------------------------------------------------
________________ sAdhvIratna puSpavatI abhinandana grantha utanA hI saMcaya karanA cAhie jitanA Avazyaka ho| yadi AvazyakatA se adhika saMcaya kiyA hai to usakA sAmAjika vikAsa meM sadupayoga ho| aise vyakti jo sAmAjika kArya karate hue dikhAmI dete haiM, ve vyakti kisI ko upadezita kareM to unakA prabhAva jyAdA pdd'egaa| .... mAnava meM Asaktijanya bhAca yA ajJAnatA kUTa-phUTa kara bharI huI hai| isI ajJAnatA ke kAraNa vaha dasaroM ko duHkha detA hai| hara icchA kI mUrti meM Asaktijanya bhAva darzAtA hai aura usake pIche lagA rahatA hai| vaha yaha nahIM socatA ki maiM jo kucha kara rahA hU~ vaha sahI hai yA glt| isakA bhAvI pIr3hI caM samAja para kyA prabhAva pdd'egaa| jaba yaha bAta usakI samajha meM A jAyegI taba vaha acche kAma karegA 1 usameM ajJAnatA evaM moha zithila hone lgegaa| kevala, jJAna hI nahIM usake sAtha karuNA kA bhAva bhI AnA Avazyaka hai| karuNA mAnava ko jIvana ke ucca stara para AsIna karatI hai kyoMki vaicArika krAnti ke bAda hI prANI meM karuNA kA jAma hotA hai / karuNA ko ahiMsA kA AdhAra kaheM to koI atizayokti nahIM hogii| mahArAjA kumArapAla ne bhI amAri kI ghoSaNA karavAyI thI jo azoka se bhI eka kadama Age dikhAyI detA hai / hemacandra ne apane dRyAzraya kAvya meM kahA hai ki unhoMne kasAiyoM evaM zikAriyoM dvArA hone vAlI hiMsA ko rokaa| isI prakAra ke ullekha mAravAr3a ke eka bhAga meM sthita ratanapura ke ziva mandira jodhapura rAjya ke kirAr3a se prApta hiMsA virodha ke Alekha Aja bhI isakI sAkSI dete haiM / isIlie manuSya ko prANiyoM ke prati dayA karanI cAhie / kabIra ne bhI isI bAta kI puSTi karate hue kahA hai dayA dila meM rAkhie, tU kyoM nirdaya hoya / sAIM ke saba jIva haiM, kIr3I kuMjara hoya // ahiMsA ko jIvana meM utArane ke lie vyakti ko caritra kI AvazyakatA hai| caritravAna vyakti kI kathanI aura karanI meM bahuta samAnatA hotI hai| caritravAn vyakti ke guNoM kA ullekha karate hue samaNasutta meM kahA gayA hai- "jo caritra yukta (hai), (vaha) alpa zikSita hone para (bhI) vidvAna (vyani) ko mAta kara detA hai, kintu jo caritrahIna hai, usake lie bahuta zruta-jJAna se (bhI) kyA lAbha (hai)?"1 aise vyakti hI samAja evaM rASTra ke prati vaphAdAra ho sakate haiN| dUsare nhiiN| bhagavAna mahAvIra ne bhI caritra kI vizuddhatA para vizeSa bala diyA hai| samagasutta meM bhI kahA hai-"kriyA-hIna jJAna nikammA (hotA) hai, tathA ajJAna se (kI huI) kriyA (bhI) nikammI (hotI hai), (prasiddha hai ki) dekhatA huA (bhI) laMgar3A (vyakti) (Aga se) bhasma huA aura daur3atA huA (bhI) andhA vyakti Aga se bhasma huaa| ..caritra ke mahatva ko batAte hue umAsvAti ne apane "tatvArtha sUtra' meM bhI likhA hai---- samyakadarzana-jJAna-cAritrANi mokssmaargH| - caritra ke abhAva ke kAraNa hamArA deza aneka vyAdhiyoM, kaThinAiyoM, amaitikatA evaM bhraSTAcAra kI ora bar3ha rahA hai| apane karttavya ko koI samajhatA nahIM apitu dUsaroM ke kartavyoM kI ora sRSTipAta karate haiN| yadi vyakti apane kartavya ko samajhane laga jAya to vaha eka dUsare ke prati nikaTa AyegA tathA 1. sogAnI DA0 kamalacanda jI, samaNasuttaM cayanikA, gA0 81 / 2. vahI gAthA maM0 721 220 / pacama khaNDa : sAMskRtika sampadA sabhApati www.jainelibra
Page #4
--------------------------------------------------------------------------
________________ dusAdhvIratna puSpavatI abhinandana grantha MINOPHINDImathviantHANAMROSAROKARRAONagar rASTra evaM samAja ke prati vaphAdAra bnegaa| vaha IrSyA, dveSa, vaimanasya, kRtrimatA ke vAtAvaraNa se dUra haTegA evaM loka kalyANa kI bhAvanA kA vikAsa hogaa| madya, mAMsa Adi vyasanoM se dUra nahIM rahegA taba taka usameM ahiMsA kI bhAvanA kA vikAsa nahIM ho sktaa| logoM ko yaha zikSA denI pdd'egii| corI nahIM karanI caahie| isase mana dUSita hotA hai tathA aneka kaSTa bhogane par3ate haiN| zarAva nahIM pInA cAhie / isake pIne se buddhi naSTa hotI hai| zarIra kAma-vAsanAoM se yukta ho jAtA hai / bImAriyAM phailatI haiM, dhana kA apavyaya hotA hai / juA khelane se Adarma barvAda ho jAtA hai| usakI sAmAjika pratiSThA giratI hai| para-strI ramaNa karane vAloM ko sare bAjAra apamAnita kiyA jAtA hai| usake parivAra evaM samAja para ka-prabhAva par3atA hai| zikAra se jIvoM kA vadha hotA hai, jIva hiMsA kI ora agrasara hotA hai| isI bAta ko samaNasUtta meM samajhAyA gayA hai . savve jIvA vi icchanti, jIviuM na marijjiuM / tamhA pANavahaM ghoraM, niggaMthA vajjayaMti NaM / / / uparyukta vivecana kA sAra yahI hai ki ahiMsA ko hama tabhI jIvana meM utAra sakeMge jaba hama sabhI meM sahiSNutA, vizvabandhuttva, satya, acaurya, brahmacarya, dayA, dAna, namratA, aparigraha kI bhAvanA paidA ho / hama sabhI mAna, mAyA, lobha, krodha Adi kaSAyoM se dUra rahate hue caritra kA vikAsa kreN| isalie prArambha se hI baccoM meM naitika zikSA kA honA Avazyaka hai| tAki bhAvI pIr3hI susaMskArita ho sake / baccoM ko bacapana se hI yaha bhI zikSA milanI cAhie / kama nahIM toleM, corI nahIM kareM, milAvaTa nahIM kareM, lena-dena ke bA~Ta, tarAjU, gaja, moTara sabhI sahI rakheM, baccoM ko zarAba, mAMsa Adi anya kupravRttiyoM se dUra rakhanA cAhie evaM burAiyoM kA jJAna bhI samaya-samaya para karAnA caahie| yadi hama baccoM ko AdhyAtmika saMskAra meM DAleMge taba saMbhava ho sakatA hai ki vikRtiyA~ unameM nahIM dikhAI deM tathA Age jAkara mahAn pUrupa banna skeN| 1 vahI, gA0 naM. 55 / Aja ke jIvana meM ahiMsA kA mahattva : DaoN0 hakamacanda jona / 222