________________
કલ્યાણ-ફેબ્રુઆરી ૧૯૫૪ : ૭૧૩ : મહામંઘી ચાવી છે; જેની સામી બાજુના પલ્લામાં જે તે ખરે, તું ભણે છે કે રાત દિવસ રમ્યા જ આખા જગતની સંપત્તિ મૂકો. તેય એનું પહેલું સદાય કરે છે ?' ત્યારે બંધુએ ચપડી પિતાના હાથમાં નીચુ જ રહેવાનું ! કોળિયાની પેઠે એક વખત પ્રયત્ન મૂકી, ત્યારે પિતાએ કહ્યું; કેમ ભણત નથી ? બધુ આદરે તે તેને મેળવીને જ રહે. તમારી આત્મશ્રદ્ધા કહે છે, “જે પાઠ ગુરુજી આપે છે તે તરત તૈયાર કરી તમારી આસપાસ નંદનવન સઈ દેશે. ત્યારપછી લઉં છું ગમે તે પાઠ પૂછો, ઝપાટાબંધ જવાબ ન વાતાવરણની કરૂણતા કે અરતિ તમને સ્પર્શ પણ આપું તે મારું નામ બુદ્ધિરામ નહિ ! આજેજ આ નહિ કરી શકે. ભૂલશે નહિ, તમારા આત્મવિશ્વાસની પાઠ વાંઓ છે !' બન્યું એવું કે પિતાએ પણ તેજ આ એ જલતી જ્યોત તમારા જીવનમંદિરમાં સુખ, હાસ્ય, પ્રશ્ન પુછ્યો; અને બુધુએ ઉત્તર આપ્યો; “માય હેડ આશા અને મહત્ત્વાકાંક્ષાઓનાં દીપક પ્રગટાવી, તમારા એટલે માસ્તર સાહેબનું માથું ' પિતાએ ગુસ્સો લાવી જીવનની તિમિરમય રજનીને શ્રદ્ધા અને શકિતના એક લપાટ લગાવી દીધી અને કહ્યું કે “માય હેડ ચેતનવંતા પ્રકાશથી ભરી દેશે !
એટલે મારું માથું. માસ્તર સાહેબનું માથું નહિં, જા શ્રી દીલીપકુમાર (રાણપુર )
ગધેડા બરાબર ગોખી લાવ, બુધુભાઈ બહુ વિચારમાં પડ્યા. “આ તે શી ભાંજગડ ? ખેર ! ઠીક ચાલે ગેખીએ
માય હેડ' એટલે બાપાનું માથું, બીજે દિવસે હેડ માય હેડ એટલે મારું માથું ! માસ્તર આવી પહોંચ્યા. અંગ્રેજી પીરીયડ હતું, વિચાર એક હો છોકરો તેનું નામ બુદ્ધિરામ. પરંતુ કરે છે નવીન માસ્તર છે, છોકરાઓને કેવું અધ્યયન
ભાઈ છે સીધા અને સાદા અલબત બેવકૂફ કરાવે છે તે જરા જોઉં ? બીજી બાજુ બધુભાઈના એટલા માટે તેના મિત્રો તેને બુધુ બધુ કહીને પિતાશ્રી પણ ફરીયાદ લઈને આવેલ કે, છોકરે બહુ બેલાવે, અને જ્યારે મોકો મળે ત્યારે તેને ખૂબ નાલાયક છે, બાબર ભણત નથી, પરંતુ હેડ માસ્તરને બનાવે, પરંતુ અલનો ખાં કઈ તેનો મર્મ સમજે જોઈ ચૂપચાપ ઉભા રહ્યા. હેડ માસ્તરે પરીક્ષા લેવી નહિ, કે લોકો શા માટે મને બધુ કહે છે.
શરૂ કરી. ક્રમશ: બે-ચાર છેકાઓને પ્રશ્ન પુછ્યા, ઉત્તર એક દિવસ માસ્તરે પાઠમાં લખાયું; “ My પણ ઠીક મલ્યા, હવે આ બુધ્ધભાઈને વારે. head (માય હેડ ) નો અર્થ છે મારું માથું ' ભાજોગે એજ પ્રશ્ન આવ્યો કે ભાય હેડ' ને અર્થ બધા વિધાથીઓએ કહ્યું. મારું માથું, સ્કલમાં જ શું ? આપણું બુધ્ધભાઈ ! બહુ ઉંડા વિચારમાં પડ્યાં. પડી ત્યારે બુધ્ધભાઈ વારંવાર એલીને ગોખે * My કે “ એક બાજુ પિતાશ્રી, બીજી બાજુ ગુરુજી. હવે હેડ head એટલે માસ્તર સાહેબનું માથું, માસ્તર માસ્તરને જવાબ શું આપવા સાહેબનું માથું' ત્યારે એક છોકરાએ કહ્યું કે અરે ! ફેર હેડ માસ્તરે પ્રશ્ન પુછયે. બુધ્ધભાઈ વિચાર કરે ભાઈ! આ તું શું બોલે છે ? માય છે. એટલે છે; મનમાં માનતા માને છે, હે ભગવાન! મારી * મારું માથું ' ત્યારે બુધ્ધભાઈને મિજાજ ગયો, “અરે લાજ રાખજે આજે જે આમાંથી બચી જાઉં તે જા, જા, તું તે મને ઉંધુ –ચીતું સમજાવવા આવ્યો બહાર નીકળીને તરત જ બે પૈસા કોઈ ફકીરને દાન છે ને! ” માસ્તર સાહેબે ચોકખું કહ્યું હતું કે, “મારૂં આપી દઉં! પરંતુ બીચારાની આ ભાવના સફળ થઈ માથું. હું એ મૂર્ખ નથી કે તારું માથું કહેવા નહિ ! જ ભ બંધ થઈ ગઈ, ક્ષણમાં ગુને સામું. તે માંડું !'
જ ક્ષણમાં પિતાશ્રીજી સામું, તે ક્ષણમાં હેડ માસ્તર છે કરો ચાલ્યો ગયો, બંધુએ તે બોલવાનું શરૂ સામું, એમ વારે વાર જોયા કરે, અને વિચારે આ કર્યું , “ માય હેડને અર્થ માસ્તર સાહેબનું માથું
તે મુશ્કેલીમાં આવી પડ્યો, તેટલામાં તે ફેક પ્રશ્ન માસ્તર સાહેબનું માથું !'
પૂછા, અને બધુભાઈને ઉત્તર સૂઝી આવ્યો અને જ્યારે સાંજ પડી, બુધ્ધભાઈ ઘેર ગયા ત્યારે કહે છે, “માય હેડ' નો અર્થ નિશાળમાં માસ્તર તેના પિતાએ કહ્યું, ‘ લાવ તે તારી અ ગ્રેજી ચોપડી, સાહેબનું માથું, અને ઘરે બાપુજીનું માથું !' માસ્તર