Page Text
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
બન્યું. વારંવાર ઉદ્દાલક આ ધ્રુવપંક્તિના પુનરાવર્તનથી તેનો વિચાર સ્પષ્ટ વ્યક્ત કરી શક્યો. આ અદષ્ટ-તત્ત્વમાં સર્વ લય પામે છે, તેમાંથી જ સર્વ ઉદ્દભવે છે, તે જ સર્વનું અધ્યાત્મ છે, વગેરે જેવા વિચારોના ભારપૂર્વક સુંદર સંક્ષેપ રજુ કરતી આ ધ્રુવપંક્તિ સર્વ ગ્રંથસંકલન-કર્તાનું (? Redactors) આકર્ષણ બની. આ ધ્રુવપંક્તિને તેના મૂળ ખંડ (છા.ઉપ. ૬.૧૨) માંથી લઈને બીજા ખંડોમાં પણ તેના વારંવાર પુનરાવર્તનથી આ અધ્યાયનાં વિષયવસ્તુ શ્રોતાના હૃદયમાં દૃઢસ્થિર-જડાઈ જાય છે. આવી પુનરાવૃત્તિ ફક્ત આ છા.૧૫ ની જ શૈલી કે લક્ષણ નથી. બૃહદારણ્યક ઉપનિષદમાં (બૃ. ઉપ.) પણ નેતિ નેતિ વાળું વિધાન ચાર વાર રજૂ થયું છે. (જુઓ બ્ર.પિ. ૩.૯.૨૬, ૪. ૨.૪;૪.૪, ૨૨; અને ૪.૫.૧૫). ઉપરાંત તે બૃ. ઉપ. ૨.૩.૬ માં પણ ફરીથી દષ્ટિગોચર થાય છે. ૧૦: . ઉપ.માં રતિ ત્તિની પુનરાવૃત્તિ :
બૃ.ઉ૫.માં નેતિ નેતિ વિધાનની મૂળ રચના થયા પછી તે વિધાન એ ઉપનિષદમાં ઠેરઠેર પ્રક્ષિપ્ત થતું ગયું. આ નેતિ નેતિ બૃ ઉપ. ના કાવ-શાખાના ૪.૫.૧૫ માં જ રજૂ થયું છે; પણ કાવ-શાખાની સમાતર જતા માધ્યદિન-શાખાના બુ.ઉપ. ૪.૫.૨૪.-૨૫ ( કાવશાખા ૪.૫.૧૫)માં તિ નેતિ નથી મળતું! ઉપરાંત, નૃ. ઉપ. ૨.૪ એ બ.ઉપ.૪.પ.નું “પુનરાવર્તન” હોવા છતાં આ નેતિ નેતિ વિધાન બુ.ઉપ.ની કોઈપણ (કાવુ કે માધ્યદિન) શાખાના ૨.૪. માં પણ નથી મળતું. આ બધું લક્ષ્યમાં લેતાં એમ સ્પષ્ટ થાય છે કે બૃ.૧પ.ની કુલ ચાર “અનુકૃતિઓ”? (versions) માંથી ફક્ત એકમાં જ નેતિ નેતિ વિધાન મળી આવે છે; જેમ કે
(૧) બૃ. ઉપ. ૪.૫.૧૫ (કાવશાખા) નેતિ નેતિ સાથે, = (૨) બૃ.ઉપ.૪.૫.૨૪-૨૫ (માધ્યદિનશાખા) નેતિ નેતિ વગર, = (૩) બૃ. ઉપ.૨.૪(કાવશાખા) નેતિ નેતિ વગર, = (૪) બૃ.ઉપ..૨.૪. (માધ્યદિનશાખા) નેતિ નેતિ વગર.
આ પરિસ્થિતિમાં આ નેતિ નેતિ વિધાન બુ. ઉપ. ૪.૫.૧૫ (કાવશાખા) માં પ્રક્ષિપ્ત થયું હોય એવી શંકા સ્વાભાવિક થાય છે. આ શંકા છું. ઉપ.નું વિશ્લેષણ કરતાં યથાર્થ લાગે છે, તેનું વિવેચન નીચે સંક્ષેપમાં કરવામાં આવે છે.
(૧) બૃ.ઉપ. (કાવશાખા) ૪-૫-૧૫, સર્વ જ્ઞાનનું કારણ અને આધારભૂત આત્મતત્ત્વ અવિષેય છે, એવા વિષયવસ્તુનું વિવરણ કરે છે. કાળક્રમે આ સંદર્ભમાં કોઈ અન્ય “આવૃત્તિ-કારે” અવિષેય આત્મતત્ત્વને અનુરૂપ તિ નેતિ વિધાન પણ ક્યાંકથી અહીં જોડી દીધું. કારણ કે આ તિ નેતિ વિધાનમાં પણ આત્મતત્ત્વના અવર્ણનીય સ્વરૂપ પર ભાર મૂકવામાં આવ્યો છે. પરંતુ આ નેતિ નેતિ વિધાન બૃ.ઉપ.૪.૫.૧૫ માં સળંગ ચાલ્યા આવતા વિષયવસ્તુના સરળ પ્રવાહને રોકી દે છે.
બ.ઉપ. (કાવશાખા) ૪-૫-૧૫ ના વિષયવસ્તુમાં પ્રથમ યાજ્ઞવયે પૂછયું કે જેને સર્વ આત્મસ્વરૂપ થયું હોય તે કાંઈક ઈતર કેવી રીતે જોવે-સુંધે-રસ માણે - સંબોધે - વિચારે – સ્પર્શે અને તે કોનાથી શું જાણે?
અને આવા પ્રકારના વિષયની પરંપરા નીચે મુજબ પર્યાવસન પામી. બુ.ઉપ. [કાવશાખા]૪.૫.૧૫. (પા. ૭૮૨) (i) येनेदं सर्व विजानाति तं केन विजानीयात् ।
“(કોઈ વ્યક્તિ) જેના લીધે આ સર્વ (જગતુ) “જાણે” છે, તેને તે વ્યક્તિ) કેવી રીતે જાણે?”
આ વિધાન પછી (કાવશાખામાં) અહીં તરત જ તિ નેતિ વિધાન રજૂ થયું કે (ii) स एष नेति नेत्यात्मा। अगृह्मो न हि गृह्मते, अशीर्यो न हि शीर्थते, असंगो न हि सज्यते, असितो न व्यथते न रिष्यते।
“તે આત્મા આ “એ નહીં; એ નહી” છે. તે અગૃહ્ય (કારણ કે) પ્રહણ કરાતો નથી; તે શીર્ણ થઈ શકે એવો વૈદિક વાક્યરચનામાં સર્વનામો અને વ્યાકરણની વિસંગતિ : તત્ત્વમસિ (છા.ઉપ. ૬.૮-૧૬)નું વિવેચન પિ૭
For Private and Personal Use Only
| SR No. | 535817 |
| Book Title | Samipya 2000 Vol 17 Ank 03 04 |
| Original Sutra Author | N/A |
| Author | Bhartiben Shelat, R T Savalia |
| Publisher | Bholabhai Jeshingbhai Adhyayan Sanshodhan Vidyabhavan |
| Publication Year | 2000 |
| Total Pages | 84 |
| Language | Gujarati |
| Classification | Magazine, India_Samipya, & India |
| File Size | 8 MB |