________________
२७०
શ્રી જૈન ધર્મ પ્રકાશ.
[ ભાદ્રપદ, અમારે વારંવાર કરવું પડતું. વારંવાર એટલે તમે સમજે છો? નહિં સમજતા હો. જુઓ, તમે આખ મીંચી ઉઘાડો છો એટલા સમયમાં કેઈકેઈ વાર અમે સત્તર વખત જીદે જુદે સ્થળે જઈ આવ્યા હાઈએ.
તમે કદાચ પૂછશે કે, આવાં મેંઘા મૂલ્ય ચૂકવીને વારંવાર ફરવાની શી જરૂર?
પણ ત્યાંના રહેઠાણ અને રહેનારની વાત સાંભળો તો તમને પણ એમ જ થાય કે ત્યાં એક ક્ષણ પણ રહેવાય નહિં.
જુઓ ત્યાં નાનામાં નાના ઓરડામાં અમે અનન્તાન્ત મુસાફરો રહેતા. રહેતા તો કેવી રીતે? એકબીજા એકબીજામાં સમાઈને. કેઈએક નાના ઓરડામાં કે જ્યાં દશ જણ જ બેસી શકે એવું હોય તેમાં સો જણ ભરાય તો કેવું થાય? ત્યાં ક્ષણ પણ રહેવું ગમે? ન જ ગમે, જલદી બહાર નીકળવાનું થાય. એના કરતાં પણ વધારે–અત્યન્ત વધારે ભીડમાં અમારે રહેવાનું હતું. કહો, હવે અમે શું કરીએ? પ્રાણુ તો પ્રાણ આપીને પણ બહાર નીકળવા સિવાય બીજો કોઈ માગે છે?
એટલું છતાં તે વખતે અમે એટલા તે જડ અને મૂર્ખ હતા કે એક થળેથી એ જ સ્થળે અમને મોકલવામાં આવતા ત્યાં પણ આની આ જ સ્થિતિ હતી. કેટલી વખત અમે પ્રાણ આપીને ટીકીટ કઢાવીએ છતાં એ ટીકીટ તો ત્યાં ને ત્યાં જ રહેવાની હોય. આવી છેતરપીંડી થાય તેની પણ અમને સમજ ન પડે.
અમને ત્યાં બીજું સુખ એ હતું કે અમારું શરીર અતિશય સૂક્ષમ અને નાનું હતું. એ શરીરમાં વિશેષતા એ હતી કે ન તે કઈ એને છેદી–ભેદી શકે કે ન કોઈ તેને બાળી-પલાળી શકે. શરીરના એ સુખ પાછળ દુઃખ તો હિસાબ વગરનું હતું. એવા નાના શરીરે પણ અમારે અખૂટ કર્મ–કાર્યનો બેજે વહન કરવો પડતો.
આ સર્વે મુશ્કેલીઓને અંગે અમારી ચેતના લગભગ સર્વ અંશે દબાઈ ગઈ હતી. ફક્ત અમે ચેતન છીએ એટલી ઓળખાણ સિવાય જડ અને અમારામાં કાંઈ ફેર ન હતો.
આવી પરિસ્થિતિમાં અને આવા વતનમાં અમે અમારા જીવનને માટે ભાગ પસાર કર્યો. પરાધીન પણે લાંબા કાળ રહેવાથી કાંઈપણ ઉન્નતિ થઈ શકતી નથી, માટે અમારા એ વખતના અનુભવે તુચ્છ અને નહિ જેવા છે. અત્યારે તો અમને એમાંનું કાંઈપણ સાંભરતું નથી.
આ તમને અમે જે હકીકત કહી તે પણ તે સમયના અમારા સાથીદાર જેઓએ પૂર્ણ વિકાસ સાધી પરતન્ત્રની સત્તા સમૂળગી ઉખેડીને પૂર્ણતા પ્રાપ્ત કરી છે, તેમણે આ બધું યાદ કરી આપ્યું છે, તેને આધારે અમે પણ તમને સંભળાવીએ છીએ. આગળ પણ મુસાફરીની હકીકતોને મેટો ભાગ એ આધારે જ જણાવીશ.
