________________
પ્રતિજ્ઞા થી પ્રત્યાખ્યાન સ્વરૂપ, કૃત્યો કરી મનમાં ફેલાય છે. આ શું એ શું બાયલાપણું કહેવાય ? પ્રજાનું દિલ ન્યાયપૂર્વક વર્તનથી પ્રસન્ન કરવું, પ્રજાનું બરાબર પાલન કરવું, આ પત્તિમાંથી પ્રજાનો ઉદ્ધાર કરવો, દીન દુ:ખી ભણી વિશેષે રહેમ રાખી રહેવું, અપરાધીને પણ ક્ષમાપૂર્વક સુધારવા યત્ન કર, શરણે આવેલાને ઉચિત સહાય આપવી, પરીક્ષાપૂર્વક સત્યધર્મને સ્વીકારી સેવ, પ્રાણાતે પણ અનીતિ આચરવી નહિં, વગેરે વગેરે સુકમાં પુરૂષાર્થનો સદુપયોગ કરવાથી જ ક્ષાત્ર તેજ દી થી નીકળે; અન્યથા પ્રજાનું દીલ દુઃખવવાથી, પ્રજાને પીડી અનીતિ આદરવાથી, નિર્દય-કઠોર પરિણામ ધારી અધર્મની પુષ્ટિ કરવાથી અને પાલન કરવા યોગ્ય પ્રજાને વિશ્વાસઘાત કરી ઠગવાથી તે ખરું જોતાં ગમે તે અધિકારી-રાજા સતપુરૂષાર્થ હીન સતો હોળીના રાજાવી ઉપમાને લાયક ઠરી શકે.
પૂર્વે રાજા મહા વ્યાળ, પરોપકારશીલ, સત્યવાદી, નીતિવંત, ક્ષમાવાન, પરીક્ષાવંત અને ધર્મચુસ્ત હતા. “યથા રાજા તથા પ્રજા ' એ ન્યાયે પ્રજા પણ તેવી જ સુશીલ, વફાદાર, સત્યપ્રિય અને ધર્મનિષ્ટ હતી. એ ત્યારે જ્યારે અલબેલા રાજા–રાજકુંવરે પ્રજાને પ્રસન્ન કરવાને બદલે અસં. તેષ-ઉચાટ ઉપજાવે છે ત્યારે પ્રજા કે જેના પર તેમના ભવિષ્યને આધાર છે તે રાજ કે રાજકુંવરોને શી રીતે ઉમળકાથી આદરી શકે ? ખરું જોતાં આજકાલના નામના ( nominal ) રાજાઓ મોટી રાજ્યસત્તા નીચે દબાયેલા હોવાથી પરાધીનપણે તેમની સામે પેટની વરાળ કાઢી શકતા નથી ત્યારે “કીડી ઉપર કટક ” ની પેરે બાપડી-રોકડી પ્રજાને પીલવા પ્રયત્ન કરે છે. આનું પરિણામ એ આવે છે કે પ્રજામાં બેદીલી પથરાય છે. જેથી રાજા કે રૈયતને કંઈ પણ ચેન પડતું નથી. આને ઉત્તમ ઉપાય એ છે કે “ કુવામાં હશે તો અવાડામાં આવશે ? એમ વિચારીને પ્રજાનું તત્વથી પાલન કરવામાં તેમજ સર્તનથી પ્રજાના દિલને પ્રસન્ન કરવામાં અધિકારી વર્ગ કે રાજાઓએ સંતોષ પકડવો જોઈએ. તે વિના પુરુષાર્થહીન, નપુંસક પ્રાય રાજાઓ પર પ્રજાને પણ પ્રતીતિ આવશે નહિં. પ્રથમતે માંસાદિક મહા વ્યસનને દેશનિકાલ કરી “ અહિંસા પરમો ધર્મ: ” રૂપ સિદ્ધાંતવચનપર પિતને પૂરી પ્રતીતિ છે એમ સ્વદષ્ટાંતથી સિદ્ધ કરી આ પવું જોઈએ. પૂર્વે જે આર્યભૂમિમાં હિંસાદિક અનાર્ય કામ મોટા અપરાધ રૂપ લેખાતા, તેજ આર્યભૂમિ આજકાલ કેટવધિ નિરપરાધી ગરીબ જા
