________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
શ્રી આમાનંદ પ્રકાશ. માની જૈન દર્શનના તત્ત્વ પ્રતિ દૃષ્ટિ સરખી ફેરવતાં નથી તેઓ ઉપરના ઉદાહરણ પરથી ધડો લઈ, આપણે ત્યાં માનવામાં આવેલ “અજીવ તત્ત્વનું સ્વરૂપ વિચારે, અને એ વિષય ઉપર ઊહાપોહ ચલાવી, વર્તમાન યુગને ઉચિત માર્ગે દલીલપુરસ્સર એની વિચારણામાં પ્રવર્તે તે જરૂર લાભ થાય. અવસ્વરૂપ,
- જીવના લક્ષણથી વિપરીત લક્ષણને ધારણ કરનાર જે જડ પદાર્થ તેનું નામ અજીવ. તેના મુખ્ય પાંચ ભેદ આ પ્રમાણે-(૧) ધર્માસ્તિકાય, (૨) અધમસ્તિકાય, (૩) આકાશાસ્તિકાય, (૪) પુદ્ગલાસ્તિકાય અને (૫) કાળ. અસ્તિકાયને અર્થ પ્રદેશને સમૂહ થાય છે.
ધર્માસ્તિકાય–-સંસારમાં આ નામને એક અરૂપી પદાર્થ છે. જીવ અને જડની ગતિમાં સહાયક થવારૂપ તેનું કાર્ય છે. જો કે જીવ અને જડ એવા પુદ્ગલેમાં ચાલવાનું સામર્થ્ય છે, પરંતુ ધર્માસ્તિકાયની મદદ વિના તે ફળિભૂત થતું નથી. માછલીમાં ચાલવાની શક્તિ હોવા છતાં પાણીની અગત્ય પડે છે તેમ આ પદાર્થની ચલનક્રિયામાં ખાસ આવશ્યકતા છે. તેના પ્રભેદ ત્રણ સ્ક, દેશ અને પ્રદેશ.
અધર્માસ્તિકાય–આ સ્થિર થવામાં સહાય અર્પત પદાર્થ છે. જેમ પથિકને સ્થિર થવામાં યાને વિશ્રાન્તિ મેળવવામાં સ્વઅભિલાષા ઉપરાંત વૃક્ષની છાયા સ્કાયકર્તા છે, તેમ આ દ્રવ્ય અરૂપી છતાં જીવ-પુગળને હાયક થાય છે. તેના પણ ઉપર મુજબ સ્કન્ધ, દેશ અને પ્રદેશરૂપ ત્રણ ભેદ છે.
એક સમૂહાત્મક પદાર્થને સ્કન્ધ કહેવાય છે, તેના જુદા જુદા ભાગોને દેશ અને જેનો ફરીથી વિભાગ થઈ શકે નહિં એવા તદ્દન સૂફમતમ ભાગને પ્રદેશ કહેવાય છે.
આ બે પદાર્થોને અવલંબીને જ જૈન શાસ્ત્રોમાં લેક અલેકની વ્યવસ્થા બતાવવામાં આવી છે. એટલે જ્યાં લગી આ પદાર્થોનું અસ્તિત્વ છે ત્યાં લગીના ભાગને લેક તરિકે ઓળખવામાં આવે છે અને તેથી પર તે અલક છે. એલેકમાં આકાશ નામના દ્રવ્ય સિવાય બીજું કંઈ નથી તેટલા માટે જ મોક્ષમાં જનારા આત્માઓની ગતિ લેકના અંત સુધી બતાવવામાં આવી છે. તેથી આગળ અલોકમાં ધમસ્તિકાય, અધર્માસ્તિકાય રૂપ પદાર્થોને અભાવ હોવાથી ત્યાં ગતિ થઈ શકતી નથી. વળી આ દ્રવ્ય-યુગલના અસ્તિત્વમાં શંકા ધરવામાં આવે તે આત્માની ઉદર્વગતિ બરાબર થતી જ રહે, એથી
For Private And Personal Use Only
