________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
સત્ય જ્ઞાનનું રહસ્ય. ચેતના અને જીવન એ બને બાહ્ય અને આંતર-દષ્ટિએ વિચારતાં એક રૂપ છે એમ થીયેસોફીસ્ટ (બ્રહ્મજ્ઞાનીઓ) માને છે. ચેતના વિના જીવન નથી, જીવન વિના ચેતના નથી. જીવન ચેતનાનું આંતર સ્વરૂપ છે, ચેતના જીવનનું બાહ્યરૂપ છે, એમ બન્નેનાં સ્વરૂપને યથાયોગ્ય વિચાર કરતાં પ્રતીત થાય છે. જીવનનું બાહુલ્ય એટલે ચેતના એમ પણ કહી શકાય. જીવન એટલે ચેતન. ચેતનવંત પ્રાણુને પોતાની પરિસ્થિતિનું ઓછું વડું જ્ઞાન અવશ્ય 914 9." ( A Study in Consciousness; by Annie Besant P. 32 )
ચેતનાના આવિષ્કારમાં ભૌતિક દ્રવ્ય શું કામ કરે છે એ . બીસેન્ટના ઉપરોક્ત વિચારો ઉપરથી નિષ્પન્ન નથી થતું, પણ છે. વીલીયમ જેઈમ્સ ભૌતિક દ્રવ્યનાં આ કાર્ય વિષે સુંદર પ્રકાશ પાડ્યો છે. તેમના ભૌતિક દ્રવ્યથી ચેતનાના આવિષ્કાર વિષયક વિચારે નીચે પ્રમાણે છે –
જે માનસશાસ્ત્રીને આત્માનાં અમરત્વમાં શ્રદ્ધા નથી જાગતી તે વિચાર એ મસ્તિષ્કનું કાર્ય છે એવી ઘેષણ કરે છે. આવી રીતે વિચારમાં તેને ભૌતિક દ્રવ્યનો જ વિચાર આવે છે. વિચારના પારગમ્ય કાર્યને તેને વિચાર જ થતું નથી એ આશ્ચર્ય જેવું છે. આત્માનું જીવનતત્વ મસ્તિષ્કમાં કઈ રીતે પ્રવેશે અને વિચારનું કાર્ય કેવી રીતે થાય છે એ પ્રશ્ન અત્યંત મહત્ત્વના છે. ઘણાએ માનસશાસ્ત્રીઓએ આ પ્રશ્નને ઉકેલ કર્યો જ નથી એ અત્યંત વિચિત્ર કહી શકાય. ” ( Human Immortality, P. 26 ).
- સત્ય વાત એ છે કે, આત્મા અને જીવનનું અસ્તિત્વ સંપૂર્ણ સ્વાયત્ત છે. આત્મા અને જીવનનાં અસ્તિત્વ સ્વયમેવ સ્વાધીન છે. ભૌતિક પદાર્થો કે ભૌતિક પદાર્થોનાં સ્વરૂપ સાથે આત્મા અને જીવનનાં અસ્તિત્વને કશીયે લેવાદેવા નથી. આત્મા અને જીવનને પ્રાદુર્ભાવ ભૌતિક પદાર્થોમાંથી થાય છે એવી જડવાદની માન્યતા સંપૂર્ણ અજ્ઞાનયુક્ત છે. જડવાદની આ માન્યતાથી આત્મા અને જીવનના સ્વાયત્ત પ્રાદુર્ભાવરૂપ મહાન સત્ય ઉપર જડવાદીઓને કુઠારાઘાત થયે છે.
આત્મા અને ભૌતિક દ્રવ્યોના સંબંધમાં દરેક શક્ય રીતે અનાદિ કાળથી અન્વેષણ થતું આવ્યું છે. ચેતન-અચેતન વિશ્વસંબંધી અષણ કાર્ય વર્તમાનકાળમાં જ થાય છે એમ નથી. દરેક યુગમાં સમર્થ તત્વજ્ઞાનીઓ અને વિચારકે થાય છે અને તેઓ આત્મા અને ભૌતિક પદાર્થો સંબંધી
For Private And Personal Use Only
