________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
નૈતિક સંસ્કાર.
૨૮૫
નૈતિક સંસ્કાર છે
EETE HAI
કોઈ પણ મનુષ્યનું ચરિત્ર-બળને તેના સાધારણ વ્યવહારથી માપવું જોઈએ.
કે મનુષ્ય એવો ન વિચાર કરો કે માનસિક સંસકાર નૈતિક સંસ્કારનું સ્થાન લઈ શકે છે. એમ કહેવામાં આવે છે કે સંસ્કૃત મનવાળે એક મનુષ્ય અવશ્ય નીતિયુક્ત થાય છે, અને એ વાત પણ બરાબર છે, કેમકે, જે માનસિક સંસ્કાર મનુષ્યના જીવન અને વ્યવહારમાં પ્રવેશ નથી કરતાં તેને સંસ્કારનું નામ કઠિનતાથી દઈ શકવામાં આવે છે. જ્યાં સુધી સંસ્કાર કે મનુષ્યને પ્રત્યેક કામને ચરિત્રને ઉગાદની અનુસાર નથી બનાવતા ત્યાં સુધી તે ઉપર ને ઉપર રહે છે, પરંતુ ધ્યેય સુધી નથી પહોંચતા, પણ એવી રીતે સંસ્કાર ઝલની જેમ ઉપર રહે છે પરંતુ જીવનના અંશ બનતા નથી. આંગ્લ કવિ એમરસન કહે છે કે-“કેવળ તે મનુષ્ય ઠીક છે કે જેમને ઈરાદો શુભ છે.” સંસ્કારને ઉદ્દેશ્ય તેનો નાશ કરતો નથી, પરંતુ તેની સઘળી ગુટીયાને દૂર કરી કેવળ શુદ્ધશક્તિને રહેવા દે છે.
આપણે તે સઘળા સંસ્કાર પ્રગટ થવા જોઈએ. તે ગુપ્ત અથવા અપ્રગટ ન રહેવા જોઈએ. એક સુંદર, સુગઠિત અને સ્વસ્થ શરીરદ્વારા શારીરિક સંસ્કાર પ્રકટ થવા જોઈએ, માનસિક સંસ્કાર મનુષ્યના મનથી પ્રકટ થાય છે, અને તેના મનની છાપ તેના પ્રત્યેક કામ, વાત અને લેખ પર લાગી રહે છે. સંસ્કારી મનુષ્ય પોતે પોતાને સંતાડી શકતો નથી, કદાચ તે એમ પણ કરવા ધારે તે પોતાના મનની શ્રેષ્ઠતા અને સંસ્કારને છુપાવી ન શકે, કારણ કે બીજ સર્વ સંસકૃત મનવડે અધ્યયન, તથા સત્સંગદ્વારા તેનો મેળ મળે છે, તેથી તે અવશ્ય જ પ્રકટ થાય છે. જ્યારે આપણે એવા મનુષ્યની સામે આવીયે છીયે ત્યારે આપણું હૃદયમાં કે એ પ્રકાશ ઉત્પન્ન થાય છે કે જ્યારે તેમના તરફથી સમસ્ત શ્રેષ્ઠ વાર્તાની યાદ દેવામાં આવે છે ત્યારે આપણે તે પુસ્તકો માંથી ગ્રહણ કરેલી તે હોય છે એમ જણાય છે. નૈતિક સંસ્કાર મનુષ્યના વ્યવહાર અને નાના-મોટા કાર્યો તક પ્રગટ થાય છે.
મનુષ્યની દષ્ટિથી, તેના સહસા તથા અજાણપણુમાં કરેલા કામો તથા વ્યવહારથી, તેના ચહેરાની દરેક આકૃતિથી તેના અવાજથી, તેમજ તેની તમામ ચાલચલગતથી તેના નૈતિક સંસ્કાર જાહેર થાય છે.
એમરસને કહ્યું છે કે-“ પ્રકૃતિ પ્રત્યેક રહસ્યને એક વાર પ્રકટ કરે છે.
For Private And Personal Use Only
