________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
મનનું રહસ્ય.
૨૪૫ મને નિરાધમાં વૃત્તિ કે વિચાર નથી હતા ત્યાં શૂન્ય વૃત્તિ હોય છે. સંસ્કાર નષ્ટ કે દગ્ધ નથી થતા.
વિક્ષિપ્ત, મૂઢ, ક્ષિપ્ત, એકાગ્ર અને નિરાધ એ ગની પાંચ ભૂમિકાઓ છે. મન એ પાંચ વિભિન્ન રૂપમાં પ્રતિભાસિત થાય છે. વિક્ષિપ્ત દશામાં ચિત્ત-રશિમો જુદા જુદા વિષયમાં વિખરાઈ જાય છે, મન અસ્થિર રહે છે. અને એક વિષયમાંથી બીજા વિષય ઉપર દેડયા કરે છે. મૂઢ મનની સ્તબ્ધ દશા છે. ક્ષિપ્ત સંચિત મન છે. એકાગ્રતાના અભ્યાસથી મન પોતે જ કેન્દ્રિભૂત થવા માટે સચેષ્ટ હોય છે. એકાગ્રતામાં તેનું એક જ લક્ષ્ય હોય છે. તે સમયે કેવળ એક ભાવ રહે છે. નિષેધ દિશામાં મન પુરેપુરૂં નિચન્દ્રિત રહે છે. પ્રત્યેક વિચાર આપણે પોતાની માનસિક મૂર્તિમાં રહે છે.
મનની ત્રણ અવસ્થાઓ–જાગ્રત, સ્વપ્ન, સુષુપ્તિ, સ્વપ્નાવસ્થામાં મન પિતે જાગ્રત દશાના અનુભવથી મેળવેલી સામગ્રીમાંથી જરા રૂપાન્તર સાથે સ્વપ્નસૃષ્ટિ રચે છે.
“મન મનુw #ાર વધ મોરયોઃ' કેવળ મનજ મનુષ્યની મુકિત તથા બંધનનું કારણ છે.
જો મન તથા પ્રાણ લુપ્ત થઈ જાય તે કેઈની અંદર વિચાર નહિ ઉઠે. એ બને કુલ અને તેની સુગન્ધ અથવા તલ અને તેની અંદરના તેલની માફક એક જ છે. પ્રાણ તથા મન પોષક–પોષ્ય સંબંધથી એકબીજાની સાથે રહે છે. જે એ બેમાંથી એક પણ છ કરવામાં આવે તે બીજું પિતાની મેળે જ લુપ્ત થઈ જશે. એ બેને સર્વથા નાશ થવાથી સર્વ પ્રકારની મુકિત પ્રાપ્ત થાય છે.
જ્યાંસુધી એક માણસનું ચિન્તન દ્રઢ અભ્યાસ દ્વારા પુરેપુરૂ નષ્ટ નથી કરવામાં આવતું ત્યાંસુધી તેને એક વખત કોઈ એક સત્ય ઉપર પિતાનાં મનને એકાગ્ર કરવું જ પડશે. એ પ્રકારના નિરન્તર અભ્યાસથી મનને એકાગ્રતા પ્રાપ્ત થશે, અને ત્યારેજ ચિત્તા સમૂહ લુપ્ત થઈ જશે.
જે જે બાધાઓ મનની એકાગ્રતામાં બાધક બને છે તેને દૂર કરવા માટે કેઈ એક તત્વનો અભ્યાસ કરવે જોઈએ.
| મન એક મહાન પક્ષી ” છે, કેમકે જેવી રીતે પક્ષી એક શાખા ઉપરથી બીજી શાખા ઉપર કે એક વૃક્ષ ઉપરથી બીજા વૃક્ષ ઉપર કુદયા કરે છે તેવી રીતે મન એક વિષય ઉપરથી બીજા વિષય ઉપર કુદયા કરે છે.
મનની ગતિનું પૂબ સાવધાનીપૂર્વક નિરીક્ષણ કરે, તે પ્રલેભન આપે છે, સુગ્ધ કરે છે, નકામુ શંકિત કરે છે, ભય બતાવે છે, ફેકટ ભયભીત થાય
For Private And Personal Use Only
