Page Text
________________
સંરક્ષક શક્તિરૂપે કામ કરે છે. અનંત કોટિ બ્રહ્માંડમાં એની રમણા અને એનો વિલાસ છે. અત્ર, તત્ર, સર્વત્ર તેની ઉપસ્થિતિ છે. પરંતુ તે દશ્યમાન નથી. ત્રણેય લોકમાં સર્વ સત્ત્વો અને અસ્તિત્વોમાં એનું ઐશ્વર્ય અને એની વિભૂતિ રહેલાં છે. એ સર્વત્ર વિદ્યમાન છે, ભાષક છે, એટલે એને વિષ્ણુ કે વિભુ કહે છે. એ નામની એ કોઈ વ્યક્તિ કે હસ્તી નથી, પરંતુ નિરંજન, નિરાકાર અને નિર્ગુણ, નિર્લેપ અને નિષ્કામ એવું એ સર્વોચ્ચ ચૈતન્યતત્ત્વ છે. જેને આપણે ultimate reality કે ultimate truth કહીએ છીએ. તે તત્ત્વ જ બધા લોકની બધી ક્રિયાપ્રવૃત્તિ, બધી ગતિવિધિનું પ્રેરક, ચાલક અને યોજક તત્ત્વ છે. ઉપનિષદના ઋષિઓ એને બ્રહ્મ કહીને ઓળખાવે છે. ક્ષર, અક્ષર અને અક્ષય બ્રહ્મ એમ એનાં ત્રણ રૂપો છે. આપણું ભૌતિક જગત તે ક્ષર બ્રહ્મ છે, ઈશ્વર અક્ષર બ્રહ્મ છે અને આ સર્વોચ્ચ ચેતના તે અક્ષય બ્રહ્મ છે. આ બ્રહ્મ તત્ત્વને કારણે તો મર્ત્યલોક, અંતરિક્ષ લોક અને સ્વર્ગલોક વચ્ચે સંબંધ છે.
આ સર્વોચ્ચ ચેતનારૂપ બ્રહ્મ તે સત્ અથવા પુરુષ છે અને પ્રકૃતિ તે ઋત અથવા વ્યવસ્થાતંત્ર છે. બધા લોકમાં બનતી બધી ઘટનાઓ અને ચાલતી પ્રવૃત્તિની ક્રમવ્યવસ્થા કરતી શક્તિને સંસ્કૃતમાં ૠત્ કહે છે. એના ઉપરથી જ સમયાનુક્રમમાં ચાલતી અને બનતી બે ઘટનાઓને ૠતુઓ અને ૠતુમતી કહીને ઓળખવામાં આવે છે. યુગ, સવંત્સર, ઉત્તર-દક્ષિણ અયન, શિયાળો, ઉનાળો ચામાસા જેવી ૠતુઓ, ઠંડી-ગરમી, વર્ષાનો અનુભવ, ખીલવા (વસંત) અને કરમાવા (પાનખર) રાતદિવસ, અજવાળું-અંધારું, ઉગમ, વિકાસ, વિલય, ભરતી-ઓટ, માસિકચક્ર, ગર્ભાધાન, જન્મવિકાસ-મૃત્યુ વગેરે બનતું રહે છે. એક ક્રમમાં, એક યોજના મુજબ બનતું રહે છે. ગ્રહો ઉપગ્રહો ધરી ઉપર અને અરસપરસ ઘૂમતા રહે છે, ભૂકંપ, જળરેલ જે ઘટનાઓ બનતી રહે છે – એ બધાંની પાછળ જે બળ, જે શક્તિ કામ કરી રહી છે તે સર્વોચ્ચ ચેતના છે. જેમ રિસ્ટવૉચ કે વૉલક્લોક, બટનશેલ કે પેન્સિલ સેલથી, એ સેલમાં રહેલી વિદ્યુતશક્તિથી ચાલે છે, જેમ ઈલેક્ટ્રિક પાવરથી રેડિયો, ટીવી, એ.સી., માઈક્રોફોન, સિનેમા જેવાં ઉપકરણો ચાલે છે, તેમ બ્રહ્માંડમાં રહેલાં જડ અને ચેતન તત્ત્વો આ બ્રહ્મચૈતન્યશક્તિ વડે જ ચાલી રહ્યાં છે. એટલે જેમાંથી આ બધું પ્રસવ્યું છે, જેના વડે ચાલે છે અને જેમાં લય પામી વિનષ્ટ થવાનું છે તે આ બ્રહ્મતત્ત્વ મુખ્ય છે.
એ બ્રહ્મનું સ્વરૂપ અને કાર્ય સમજવું, એનું અનુસંધાન કરવું એ સૌની મુખ્ય પ્રવૃત્તિ બનવી જોઈએ. પરંતુ મનુષ્ય એકસરખી રીતભાત અને પ્રકૃતિ ધરાવતી નથી હોતી. તેથી કોઈ તેની ઉપાસના ‘મહ’ તરીકે, તો કોઈ ‘મન’ તરીકે તો કોઈ ‘નમ’ તરીકે કરે છે. એમની પ્રકૃતિ અને પ્રહ્લધિ અલગ અલગ હોવાને કારણે કોઈ બુદ્ધિથી, કોઈ મનથી કે કોઈ હૃદયથી એને પામવા સમજવાની ચેષ્ટા કરે છે. જેવી જેની ઉપાસના અને આરાધના એવું એને ફળ
મળે છે. અગત્યની વાત એને જોવા-સમજવાની છે. જે આવી પ્રવૃત્તિ ધીરગંભીર બનીને કરે છે તે એનો જ્ઞાતા થાય છે, પણ જે ઉત્પત્તિ, સ્થિતિ અને લયતાકારક તરીકે એટલે કે દેશકાળ અને પર્યાવરણના સંદર્ભમાં કરે છે તે તેના સાથે તદ્રુપ થઈ જઈ સ્વ સાથે અનુસંધાન સાધી શકે છે. ઉપનિષદના ઋષિની ભાષામાં એને બ્રહ્મપરિમરની ઉપાસના અને બ્રાહ્મીસ્થિતિ કહે છે.
ઉપનિષદકાલીન ભાષા અને રૂપકને દૂર કરીને આજની આપણી પરિચિત ભાષામાં વાત કરીએ તો આ વિદ્યા જગતમાં અને જીવનમાં, મનુષ્યશરીર અને કુદરતમાં જે જે ક્રિયાઓ થાય છે, એ કોના શક્તિસંચારથી થાય છે તે વાત સમજાવે છે.
જેમકે મનુષ્યશ૨ી૨ અને બ્રહ્માંડ પાંચ મહાભૂત વડે બનેલાં છે. પૃથ્વી, પાણી, અગ્નિ, વાયુ અને આકાશ. આ પાંચેય ભૂતોની વિશિષ્ટ શક્તિઓ છે. જેમ કે પૃથ્વીમાં દૃઢતા, ફળદ્રુપતા અને ગુરુત્વાકર્ષણ છે. જળમાં શીતળતા, સ્વચ્છતા અને નિમ્નગામિતા છે. અગ્નિમાં દાહકતા, તેજસ્વીતા અને પાચકતા છે. વાયુમાં ચંચળતા, બલિષ્ઠતા અને વેગ છે. આકાશમાં નિર્લેપતા, નિષ્કર્મણ્યતા અને ઉર્વાકર્ષણ છે.
મનુષ્યશરીરના અસ્થિ, માંસ, નાડી, ત્વચા અને રોમનો સંબંધ પૃથ્વી સમાન છે. સ્વેદ, શોણિત, શુક્ર, લાળ અને મૂત્રનો સંબંધ જળ સાથે છે. ક્ષુધા, તૃષા, આળસ, નિદ્રા અને કાંતિનો સંબંધ અગ્નિની સાથે છે. સંકુચનવિસ્તરણ, પ્રસરણ, વેગ અને ગતિનો સંબંધ વાયુ સાથે છે. કામ, ક્રોધ, શોક, મોહ, ભયનો સંબંધ આકાશ સાથે મનુષ્યશરીર એક યંત્રની માફક ઘણાં કામ કરે છે. જેમ કે, શ્વાસોચ્છવાસની ક્રિયા, રુધિરાભિષણની ક્રિયા, ચયાપચયની ક્રિયા, ઉત્સર્ગની ક્રિયા, જાગવાની ઊંઘવાની દીવાસ્વપ્નો કે રાત્રિસ્વપ્નો જોવાની ક્રિયા, પ્રાણાયામ પ્રત્યાહાર, ધ્યાન-ધારણા અને સમાધિની ક્રિયા. વ્રત, ઉપવાસ, તપશ્ચર્યાની ક્રિયા, શ્રવણમનન-ચિંતનની ક્રિયા, મૌનપાળવાની, પ્રાર્થના કરવાની કે સંપ્રેષણ સાધવાની ક્રિયા, જોવા સાંભળવા-સૂંઘવા-સ્વાદ અને સ્પર્શ મેળવવાની ક્રિયા, ઊઠવા બેસવા-ચાલવા, કમાવાની ક્રિયા વગેરે. આ બધી ક્રિયા આપણા શરીરનાં અંગઉપાંગો દ્વારા તેમ જ ઈન્દ્રિયો દ્વારા તથા મન, બુદ્ધિ, ચિત્ત જેવાં અંતઃકરણને આધારે કરે છે. પરંતુ આ બધી ક્રિયાઓ કરવાની પ્રેરણા, શક્તિ અને બળ એને એની અંદર રહેલી ચૈતન્યશક્તિ કરે છે, એ વાત આ વિદ્યા સમજાવે છે.
એ જ રીતે બ્રહ્માંડમાં, જગતમાં અને સંસારમાં જે કાંઈ ક્રિયાઓ થાય છે એ બધી, જેમ કે ઉત્પત્તિ, સ્થિતિ અને લયની, ખીલવા-કરમાવાની, ઋતુ-પરિવર્તનની, ધરતી, આકાશ, જળવાયુ અને આકાશ જેવાં પંચ ભૂતોમાં આવતી ધરતીકંપ, વર્ષાવીજળીની, જળરેલની, વાવંટોળ અને ઝંઝાવાતની, જઠરાગ્નિકામાગ્નિ, ક્રોધાગ્નિ, વડવાગ્નિની ઘટનાઓ આકસ્મિક અને નિષ્કારણ હોતી નથી. એ બધી ઘટના-ક્રિયાઓ પાછળ પણ પેલું ફેબ્રુઆરી - ૨૦૧૯
પ્રભુજીવન
| SR No. | 526127 |
| Book Title | Prabuddha Jivan 2019 02 |
| Original Sutra Author | N/A |
| Author | Sejal Shah |
| Publisher | Mumbai Jain Yuvak Sangh |
| Publication Year | 2019 |
| Total Pages | 56 |
| Language | Gujarati |
| Classification | Magazine, India_Prabuddha Jivan, & India |
| File Size | 5 MB |