________________
૧૪૦
- આ રીતે વ્યંજનો અને સ્વરોનાં ઉચ્ચારણનાં બીજું પણ ઘણું ઘણું પરિવર્તન આવવા પામ્યાં છે. મધ્યયુગની પ્રાકૃતોનાં પણ આવાં જ પરિવર્તનો દેખાય છે ત્યારે અપભ્રંશોમાં વળી આથી વધારે બીજું વિવિધ પ્રકારનાં પરિવર્તનો છે. આમ પરિવર્તન પામતી પ્રાકૃત ભાષા અને પાલિ ભાષાએ વર્તમાનકાળની નવ્ય ભાષાઓ હિંદી, ગુજરાતી વગેરે અને તેની જુદી જુદી પ્રાંતિક બોલીઓમાં ઘણો મોટો ફાળો આપેલ છે, તે ઉપરનાં થોડાં ઉદાહરણોથી પણ સ્પષ્ટ થઈ જાય છે. સંસ્કૃત ભાષા પ્રાકૃતમાં સામ્યા વિના આ નવ્ય ભાષાઓના પ્રાકટયમાં સીધું નિમિત્ત નથી થઈ શકતી અર્થાત આપણી ભારતીય પ્રચલિત તમામ આર્ય ભાષાઓ અને બોલીઓનું પ્રધાન નિમિત્ત પ્રાકૃત અને પાલિ ભાષા છે; પરંતુ સંસ્કૃત નથી જ એ યાદ રાખવાનું છે.
આ લેખ માટે નીચેના ગ્રંથોનો ખાસ ઉપયોગ કરેલો છે : ૧. ભારતીય આર્ય ભાષા અને હિંદી ભાષા --- ડૉ. સુનીતિકુમાર ચેટરજી (ગુજરાત વિદ્યાસભા) ૨. ઋતંભરા – ડૉ. સુનીતકુમાર ચેટરજ ૩. રાજસ્થાની ભાષા - " ૪. પ્રાકૃત ભાષા - ડૉ. પ્રબોધ બેચરદાસ પંડિત ૫. ખોરદેહઅવેતા – કાંગા ૬ભાષાવિજ્ઞાન – મંગળદેવ શાસ્ત્રી ૭. અશોકના લેખો – ઓઝાઇ
Jain Education International
For Private & Personal Use Only
www.jainelibrary.org
