________________
संपादकीय
पाणिनीयेतर प्राचीन व्याकरण-परंपरा की शोध
__ तुलसी प्रज्ञा में 'सम मेरिटस् ऑव का-तंत्र'-(पूर्णांक ९४) और 'वर्णमाला में जैन दर्शन'-(पूर्णांक ९५) शीर्षक से भारत में प्रचलित रही पाणिनीयेतर व्याकरणपरम्परा के कुछ संकेत दिए गए। माहेश्वर-परम्परा से विलग यह प्रत्याहार विहीन व्याकरण की पद्धति पश्चिमोत्तर भारत में बहुत लोकप्रिय थी।
सिद्धर्षिसूरि का 'उपमिति भव प्रपंचा कथा'-(दशवीं सदी) में इस पद्धति के प्रचलित होने का ब्यौरा है। उपर्युक्त 'वर्णमाला में जैन दर्शन'-जैसी सिधी पाटी की तरह यहां अनेकों पाटी विगत शताब्दी तक प्रचलन में रही हैं। दूसरी पाटी का एक विवरण इस प्रकार है---
_ 'सिधो वरणा समामुनायाः । चत्रु चत्रु दासाः दऊसवाराः। दसे समानाः । तेषु दुध्या वरणाः नसीस वरणाः । पुर वो हंसवाः। पारो दीरघा: । सरो वरणा विणज्या नामीः । इकार देणी सींधकराणीः । कादी: नीबू विणज्यो नामीः। ते विरघा: पंचा पंचा। विरघानाऊ प्रथम दुतियाः संषोसाईचा घोषा। घोषपितरो रती: । अनुरे आसका: निनाणे नामाः । अनेसंता जेरेल्लवा: । रुकमण संषोसाहा। आयती: विसुरजुनीयाः । कायतोजिह्वा मूलियाः । पायती पदमानीया। आयो आयो रतकसवारोः। पूरबो फल्यो रथा रथो पालरेऊ पदु पदुः। विणज्यो नामीः सरूवरू वरणानेतू । नेतक रमैया:
खण्ड २३, अंक १
Jain Education International
For Private & Personal Use Only
www.jainelibrary.org